Алтайдын Чолмоны

2019 јылдыҥ бюджеди: кирелтелер ле чыгымдар чоттолгон

30.06.2020

Эл Курултайдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 26-чы кӱнинде ӧткӧн 10-чы сессиязын депутаттардыҥ бу тудуузында ӧйиле эҥ узак јуундашкан сессия деп айдарга јараар. Ол эртен тура 10 саатта башталып, эҥирдиҥ 6 саат кирезинде ижин тӱгескен.

Сессияныҥ ижинде АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин, РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель, РФ-тыҥ Государстволык Думазыныҥ депутаттары Иван Белеков ло Родион Букачаков, АР-дыҥ башкарузыныҥ турчылары турушкан.

Парламенттиҥ 41 депутадынаҥ сессияга 33 кижи келген. Коронавирус југуш оорула колбой Кош-Агаш аймактаҥ Эл Курултайга тудулган депутаттар јуунда болбогон.  Анайда ок аймактардыҥ ла Горно-Алтайск каланыҥ јаандарын, депутаттардыҥ аймактарда ла каладагы Советтериниҥ башкараачыларын, јасакчы јаҥныҥ сессияларында јаантайын турушкан ӧскӧ дӧ јамылу улусты бу ок шылтакла јуунга база кычырбаган болгодый.

Депутаттардыҥ шӱӱжӱзине 22 сурак чыгарылган, ол тоодо јасактардыҥ 13 ӱлекерин.

Јуунды Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин башкарып ӧткӱрген.

„Алтай Республиканыҥ 2019 јылга республикан бюджедин бӱдӱргени керегинде“ јасактыҥ ӱлекери — јуунда шӱӱжилген тӧс сурактардыҥ бирӱзи болгон. Ол јанынаҥ јетирӱни АР-дыҥ акча-манат аайынча министри Ольга Завьялова эткен.

Республиканыҥ бюджединиҥ кирелте бӧлӱги 2 млрд 457,2 млн салковойго бӱткенин министр јетирген (95,2%). 2018 јылдагызыла тӱҥейлезе, кирелтелер 21,6%, эмезе 3 млрд 992,7 млн салковойго кӧптӧгӧн. Бюджеттиҥ калан ла калан эмес кирелтелери ӧткӧн јылда 4 млрд 516,3 млн салковой болгон. Калан кирелтелер темдектелгенинеҥ 102,4% (4 млрд 247 млн салк.), калан эмес кирелтелер 107,8% (269,3 млн салк.) бӱткен.

Бюджетти бӱдӱрери АР-дыҥ 14 государстволык программазы аайынча ӧткӧнин Ольга Завьялова айткан. Чыгарган акчаныҥ 97,7% ондо темдектелген керектерге барган, ол тоодо бюджеттиҥ ишчилериниҥ ишјалын ла јонјӱрӱмдик молјуларды (балдарга, иштиҥ ветерандарына, тылда иштегендерге о. ӧ. бӧлӱк улуска тӧлӧгӧн акчаны) ӧйлӱ-ӧйинде тӧлӧӧрине, ӧскӱс балдарды јадар јерле јеткилдеерине, улусты эскизи јеткен туралардаҥ кӧчӱрерге, јуртээлемчилерди, кичӱ ле орто аргачылыкты јӧмӧӧргӧ.

Чыгым бӧлӱктиҥ акчазы анайда ок 11 эл ӱлекерде ле  тергеелик 47 ӱлкерде темдектелген иштерди бӱдӱрерге чыгарылган. 2019 јылда республикан бюджеттиҥ чыгымдарыныҥ текши кеми 22 млрд 438 млн салковой болгон (91,8%). Эҥ кӧп акча „Ӱредӱлик“ (чыгымдар бӧлӱктиҥ текши акчазыныҥ 28,7%), „Эл экономика“ (23,1%), „Јонјӱрӱмдик политика“ (17,4%), „Бюджеттер ортодогы трансферттер…“ (12,6%) ууламјылар аайынча чыгарылган.

2018 јылла тӱҥейлезе, бюджеттиҥ чыгымдары 3 млрд 657,8 млн салковойго, эмезе 19,5% кӧптӧгӧн.

2019 јылдыҥ республикан бюджеди 19 246,3 муҥ салковой профициттӱ бӱткен.

2020 јылдыҥ башталарына республиканыҥ тӧлӱ молјулары 1 млрд 528,2 млн салковой деп чоттолгон. Ӧткӧн јылда 49 053,0 муҥ салковой бюджет кредиттер тӧлӧлгӧн. Федерал бюджетке тӧлӧйтӧн арткан тӧлӱниҥ кеми  1 млрд 323,5 млн салковой болгон.

Бюджетти бӱдӱргени аайынча шӱӱжӱде Аскар Тулебаев, Асет Заргумаров, Сергей Мазалов, Мария Демина ла ӧскӧ дӧ депутаттар туружып, акча-манаттыҥ министрине сурактар берип, шӱӱлтелерин айткандар. Тӧс ајару бюджеттиҥ тузаланылбаган 2 млрд салковой кире акчазына эдилген.

Ольга Завьялованыҥ јартаганыла, бу акчалардыҥ кӧп сабазы јылдыҥ учында федерал бюджеттеҥ келген акчалар. Олорды адылу тузаланар арга јок болгон, мындый айалга јылдыҥ ла болуп јат, база да болор деп, министр јартаган.

Республиканыҥ башчызы сессияныҥ учында јуунда чыккан курч сурактар аайынча јартамал эдери јаҥжыккан. Бу да учуралда Олег Хорохордин депутаттарга критикалык шӱӱлтелери учун быйанын айдып, бюджетте темдектелген  куучын ӧткӧн акчаныҥ 1 млрд салковойдоҥ ажыразы республикага келбегенин ајарган. Ол анайда ок „ӱч айга балдардыҥ садигин тудар“, ӧскӧ дӧ иштерди оҥду-башту эдер арга јок болгонын темдектеген.

Республиканыҥ Шиҥдеер-тоолоор палатазыныҥ (КСП) башкараачызы Эжер Малчинов ӧткӧн јылдыҥ бюджеди канайда бӱткенин шиҥдеген иштиҥ турултазын, јарталган једикпестерге ајару эткен.

Эл Курултайдыҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ јааны Артур Кохоев коштой јетирӱзинде јасактыҥ ӱлекери ончо комитеттерде ајарулу шӱӱжилгенин, тыш шиҥжӱ ӧткӧнин темдектеген. Бюджеттиҥ кирелте бӧлӱгиниҥ ас эмес акчазы тудум иштерле колбулу болгонына ајару эдип, бу јылдыҥ экинчи јарымјылдыгында парламент бу јанынаҥ шиҥжӱ ӧткӱрерге турганын угускан.

Депутаттар 2019 јылдыҥ республикан бюджеди бӱткенин кӧп саба ӱндерле јӧптӧп салды. Бу сурак аайынча Эл Курултайдыҥ јӧбинде Улаган аймакка иштеп келген медишчилерге „Земский доктор“ ло „Земский фельдшер“ программалар аайынча акчаны тӧлӧӧр  суракты АР-дыҥ башкарузында кӧрӧр шӱӱлте бичилген. Анайда ок АР-дыҥ КСП-зына Алтын Кӧлдиҥ јарадындагы јурттарда коммунал ла инженер инфра-структураны јаҥыртарга чыгарган акчаны канайда тузаланганын 2020 јылда шиҥдеер шӱӱлте эдилген.

Сессия анайда ок „Кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ тергеелик кӧмзӧзиниҥ 2019 јылга бюджеди бӱткени керегинде“ јасактыҥ ӱлекерин јӧптӧгӧн. Ол аайынча јетирӱни јуунда ТФОМС-тыҥ ди-ректоры Ольга Корчуганова эткен.

Кӧмзӧниҥ кирелтелери 2019 јылда 4 млрд 773, 4 млн салковой болгонын ол айткан. 2018 јылла тӱҥейлезе, кирелтелер 12,4% кӧптӧгӧн. Чыгымдардыҥ кеми 4 млрд 757,6 млн салковой болгон. 2018 јылга кӧрӧ, чыгымдар 12,0% кӧптӧгӧн.

ТФОМС-тыҥ кӧмзӧзиниҥ кирелте акчазыныҥ 95,5% федерал кӧмзӧдӧҥ келген акчадаҥ тӧзӧлӧт. Ӧскӧ тергеелерде страховать эдилген улуска республиканыҥ эмчиликтеринде эдилген медболуш учун бистеги тергеелик кӧмзӧгӧ тӱшкен кирелте акча билдирлӱ кӧптӧгӧнин Ольга Корчуганова јуунда темдектеген.

Культураныҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, ӱредӱликтиҥ, јонјӱрӱмдик јеткилдештиҥ Алтай Республиканыҥ јеринде иштеген ле тӧзӧӧчизи Алтай Республика болгон организацияларда јеткилдеш эдер айалгаларды кемнеҥ де камааны јок шиҥдеп баалаганыныҥ турулталары керегинде АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ кыйалтазы јогынаҥ эдер ачык отчеды бистиҥ тергееде экинчи јыл улай эдилет. 2019 јылдыҥ турулталары аайынча јетирӱни сессияда АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Алексей Тюхтенев эткен. Јетирӱде једимдӱ иштеген, анайда ок јеткилдеш эдеринде једикпестер јарталган организациялар адалган.

Адалган организациялардыҥ ижин јондык советтер баалап кӧргӧнин айдар керек. Эл Курултайдыҥ ӱредӱлик, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ јааны Наталья Екеева  камааны јок баалаш ӧткӱрерин элбедер ле бу иштиҥ чыҥдыйын бийиктедер, оныҥ турулталарын јондыкка јетирери керектӱ болгонын  темдектеген.

Талдаштар керегинде федерал јасактар кубулганыла колбой республиканыҥ „Алтай Республиканыҥ депутаттарын тудар талдаштар керегинде“, „Алтай Республиканыҥ Башчызын, Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателин тудар талдаш керегинде“, „Алтай Республикада муниципал талдаштар керегинде“, „Алтай Республикада референдумдар керегинде“ јасактарына кубулталар эдер ӱлекерлерди депутаттардыҥ шӱӱжӱзине АР-дыҥ талдаачы кӱреезиниҥ председатели Дмитрий Степанов чыгарган.

Ресизбиркомныҥ башкараачызыныҥ јартаганыла, темдектезе, кол салган листтерде ӧбӧкӧзин ле ады-јолын колын салган кижи бойы бичиир учурлу. Эмезе, јууган колсалыштардыҥ 5 проценти ле оноҥ до кӧби некелтелерге келишпеген  болзо, кандидатты регистрировать этпес аргалу. Талдаштарда кандидат болуп туружар аргазы јок улустыҥ тооломы элбеген, бу тооломдо 55 айалга адалган. Онойдо, орто кемдӱ каршулу керектер эткен ле талдаштар ӧткӧн ӧйдӧ бу керектер учун јаргылаткан ла јаргыныҥ темдектеген ӧйи ӧтпӧгӧн улустыҥ тап-эриги айрылып јат.

Депутаттар адалган ӱлекерлерди јӧптӧӧрин јӧмӧбӧгӧн. Республикан јасактарга кубулталар эдилбезе, федерал јасак баштаҥы учурлу, тергееде талдаштар федерал јасакла ӧткӱрилер деп, Дмитрий Степанов ајарган.

Коронавирусный јаҥы југуш оору јайылган айалгаларда Алтай Республикада туризм бӧлӱктиҥ айалгазы ла оны  јӧмӧӧр керектер сессияда эҥ узак шӱӱжилген сурак болгон. Ол аайынча јетирӱни АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министрдиҥ молјуларын бӱдӱрген Екатерина Поварова эткен. Оныҥ айтканыла, тергееде оору јайыларына удурлажар „Повышенная готовность“ деген ээжи тулаан айдыҥ 18-чи кӱнинеҥ ала кийдирилген. АР-дыҥ башкарузыныҥ јакааныла 2020 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-чи кӱнине јетире конор тураларда, турбазаларда ла кӧп улус јаткан ӧскӧ дӧ  јерлерде јорыктаган улусты јаттыргызары токтодылган. Бу тооломго анайда ок балдардыҥ амыраар лагерьлери ле санаторно-курортный эмдештиҥ јерлери кирген.

АР-дыҥ Минтуризми туризмде иштеген организациялардыҥ ижин, Роспотребшиҥжӱниҥ тӱп-шӱӱлтелерин буспай,  табынча орныктырар план тургускан. Ол аайынча республика 2020 јылдыҥ кичӱ изӱ айынаҥ 11-чи кӱнинеҥ ала туризм бӧлӱкте тудууларды табынча астадарыныҥ 1-кы ӧйлигине (этапка) кирген. Медициналык иш ӧткӱрер јарадулу, Роспотребшиҥжӱниҥ айткан ээжилерин буспай иштеер аргалу кӧп улусты кондырып јаттыргызар јерлер бу ӧйдӧҥ ала ижин орныктырган. Алтай Республикада 8 организация медициналык лицензиялу иштеп јат.

Туризмде иштиҥ тудууларын табынча астаткан мындый 5 ӧйлик планда темдектелген деп, министр айткан. Экинчи ӧйликте ончо конор туралар  јорыкчыларга ачылар учурлу.

АР-дыҥ  туризмди ӧскӱрер программазы аайынча 2020 јылда туризмде иштегендерди јӧмӧӧргӧ 1,5 млн салковой акча темдектелген, бу 2019 јылдагы јӧмӧлтӧдӧҥ 87,5% кӧп.

Республиканыҥ башкарузы коронавирусту југуш оору јайылганынаҥ ижи буудакталган туризмниҥ аргачылыгына  2020 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнине јетире коммунал јеткилдештер учун тӧлӧгӧн акчаныҥ 50% орныктырар, јӧмӧлтӧлӱ ӧскӧ дӧ керектер темдектеген.

Бу суракты шӱӱжер ӧйдӧ депутаттар туризмниҥ республикада эмдиги айалгазыла колбой тура берген курч сурактарды кӧдӱрген. Анчада ла кӱч айалгага туризмде иштеген јербойыныҥ аргачылары, орто ло кичӱ бизнес киргенин депутаттар Виктор Ромашкин ле Александр Груздев айдып, элдеҥ озо болушты олорго эдер керек деп айткан. Туризмди республикада ӧскӱрерге келген акча-манатту јаан бизнес јербойыныҥ аргачыларын рыноктоҥ сыга базар чочыдулар база айдылган.

Јуунда ӧскӧ дӧ сурактар шӱӱжилип, јасактардыҥ ӱлекерлери јӧптӧлгӧн. Депутаттар јайгы „каникулдарга“ чыгып јат ла Эл Курултайдыҥ ээчий сессиязы, байла, кӱскиде, ӱлӱрген ай киреде болор.

Светлана Кыдыева