Алтайдын Чолмоны

«Јакшы јӱрӱм учун!»

03.07.2020

Орооныста јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде Тӧс јасакка тӱзедӱлер кийдирери аайынча ӱнбериштиҥ калганчы — јетинчи кӱни ӧтти.

РФ-тыҥ Конституциязына тӱзедӱлер кийдирер баштаҥкайды Россияныҥ президенти Владимир Путин, 2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 15-чи кӱнинде јылдыҥ сайынгы баштанузын эдип тура, айткан. Тӧс јасакка тӱзедӱлер президентке, башкаруныҥ турчыларына ла государстволык јойпондорго јаҥы некелтелер эдилип турганына учурлалат, государствоныҥ граждандар алдында јонјӱрӱмдик молјуларын тыҥыдат, парламенттиҥ чыдуларын кубултат, федерал јерлерди айрыырын болдыртпайт, орус тилдиҥ статузын чокымдай тургузат. Ого ӱзеери бу тӱзедӱлер аайынча ороонныҥ эмдиги президентине 2024 јылда бу јамыга талдаштарда катап туружар тап-эрик берилер.
Бу текшироссиялык ӱнберишти ӧткӱрерге Тӧс талдаачы кӱрееге 14,8 миллиард салковой акча чыгарылган. Текши Россияда талдаштардыҥ 96500 участогы иштеген. Албаты-јон бу ӱнбериште јаҥжыкканы аайынча талдаачы участокторго келип, эмезе электрон аайыла (Москвада ла Нижегородский областьта јаткандарга), талдаачы кӱреениҥ турчыларын айылына кычырып, кӧп улус јаткан оромдордо тышкары тӧзӧлгӧн участоктордо туружар аргалу болгон.
Алтай Республикада јаҥжыгып калганы аайынча 236 талдаачы участок иштеген.
Алтай Республиканыҥ талдаачы кӱреезиниҥ озолондыра јетиргениле, тергеебисте ӱнбериште турушкандардыҥ текши тоозы 51,46%, Конституцияга тӱзедӱлерди јараткандардыҥ тоозы 66,16%, јаратпагандардыҥ — 32,83%. Озолондыра чоттоштор аайынча текши ороон ичинде Конституцияга тӱзедӱлер кийдирери учун ӱнин ӱнбереечилердиҥ 78 проценти берген.
Россияныҥ ЦИК-иниҥ јетиргениле, Алтай Республикада Конституцияга тӱзедӱлерди јӧмӧгӧндӧрдиҥ эҥ кӧби Кӧксуу-Оозы (72,81%), Чамал (69,93%) ла Турачак (69,47%) аймактарда, эҥ азы Майма (64,39%), Чой (64,79%), Кош-Агаш (64,89%) аймактарда ла калада (62,8%).

Горно-Алтайскта 22 талдаачы участок иштеген. Ӱнбериш ӧдӱп турган кӱндерде каланыҥ бир канча талдаачы участокторына барып, кӱреениҥ турчыларыла, ширтеечилерле, ӱндерин берип келгендерле куучындаштыс. Јаҥжыккан аайыла турушкан кажы ла кижиге, мынаҥ озо Талдаачы кӱрееде айтканыла, таҥынаҥ ручка, перчаткалар, бюллетень берилген, кажы ла участокто су-кадыкка каршузы јок айалгалар тӧзӧлгӧн.
10-чы таҥмалу талдаачы участок педагогический колледжтиҥ кеен залында иштеген. Ондо талдаачы кӱреениҥ турчызы болуп, бу ӱредӱлик тӧзӧлмӧниҥ ӱредӱчизи Аржан Анышев турушкан. Аржан Алексеевич бу молјузында экинчи јыл иштеп јат, кӱреениҥ турчызына оны кожо иштеп турган ӧмӧлиги кӧстӧп айткан, АР-дыҥ Талдаачы кӱреези оныҥ кандидатуразын јараткан.
—Быјылгы коронавирус таркап турган айалгала колбой талдаачы участоктыҥ ижи бир эмеш кӱчсимек келижет. Эл-јонго ончо јанынаҥ јартамал бередис, болужарга кичеенедис. Санитар ээжи-некелтелер аайынча јепселденип, угузуларла ӱндерин айылында берерге кӱӱнзегендерге барзабыс, бисти кӧргӧндӧр чочып, тууралап, айылдаштарынаҥ та кем де југуш оорула оорып калган деп серенгилеп турат. Је бюллетень салар кайырчагысты кӧрӱп, айтканысты угуп, ойто токынай бередилер. Айылында ӱнин берерге угузуны кӧп сабада су-кадыгыныҥ айалгаларынаҥ улам базып болбой, ол эмезе кӱчсинип тургандар, јаан јаштулар, самоизоляцияда отургандар эткен.
Онойдо ок ӱнбериштиҥ баштапкы ла кӱнинеҥ ала бисте туралардыҥ тыштында ӱнбериш ӧткӱрер кӧчӱп јӱрер јерлер иштеген.
Кажы ла бистиҥ јорыгыста, ижисте полицияныҥ чыгартулу улузы ла ӱнбериштиҥ ширтеечилери болот. Олор ӱнбериш ӧткӱрер ээжилер, санитар некелтелер, ӱнбереечилердиҥ ле ончо турчылардыҥ тыш-амыры бузулбазын ширтеген ле јеткилдеген.
Кажы ла кӱн сегис сааттыҥ кийнинде талдаачы участокто иштегендер ӱнбериштиҥ кайырчактарын ачып, бириктирилген ведомостьло тӱҥдештирип, бюллетеньдерди чоттойло, сейф-пакеттерге салат, бириктиреечи протокол бичип јат, ончо туружаачылар колдорын салган кийнинде, чаазындарлу пакеттерди туй бӧктӧп, сейфке салат. Штабка канча кижи ӱнин берген, канча бюллетеньдер тузаланылганын, кемдер иштеген-ширтегенин јетиредис — деп, ол куучындаган.
Ол кӱн Аржан Алексеевичтиҥ ӧмӧлигиле кожо јаан јашту Алгабековторго барып јӱрдибис. Ширтеечилер ле кӱреениҥ турчылары бозогоныҥ бери текпиш јанында ла тургылады, айылдыҥ ээлери пакеттерге салылган бюллетеньдерин алып, ӱнин керелеерге, ары кыпка бардылар, олордыҥ јакшынак кискези саҥ башка кийимдерлӱ, таныш эмес улустаҥ коркыбай, бозогоныҥ јанында каруулчык болуп, бисти санаалу кӧстӧриле ајыктап турды. Ээлери кайра келип, кайырчакка бюллетеньдерин салган кийнинде, кискези де, молјузын бӱдӱрип салган чылап, ӧскӧ кыпка база берди.
Бу ӧрӧкӧндӧргӧ айылынаҥ чыкпай ӱнин берер айалга тӧзӧлгӧни јакшынак арга болды. Олор бойыныҥ талдаачы участогына телефон согуп, ӱндерин эмди јаткан јеринде, айылдаҥ чыкпай, берер кӱӱнин угускан. Јаан јажына јетире јаба јуртап келген эмеген-ӧбӧгӧнди кӧрӧргӧ эптӱ болгон, је Конституцияга тӱзедӱлер эдери јанынаҥ олордыҥ шӱӱлтези эки башка эмтир. Валентина Александровна: «Бистиҥ президенттиҥ тыш политика аайынча кӧрӱмиле, эдип турган ижиле мен јӧп. Је ичбойында керектерис, мениҥ шӱӱлтемле, коомой. Президент молјуларын бӱдӱрер ӧй узадылар аргалу деген тӱзедӱ меге јарабай јат. Ончо неме солынып турар керек». Игдиза Нусуповичтиҥ шӱӱлтези башка. Ол Тӧс јасакка ончо тӱзедӱлерле јӧп.
17-чи таҥмалу талдаачы участок Барнаульский оромдо «Темп-2» АО-ныҥ туразында иштеген. Ондо ӧткӧн ӱнберишти ширтегендердиҥ тоозында Ирина Калачикова болды. Оны ширтеечи болзын деп, «Јиит гвардия» кӧстӧгӧн. Иринаны ченемелдӱ ширтеечи деп айдарга јараар, мындый иштерде ол экинчи катап туружып јат: «Ӧткӧн беш кӱнниҥ туркунына талдаачы участокто бир де бузуштар, тал-табыш, блааш-тартыжу кӧрбӧдис, ончозы кирезинде. Кандый ла кӱӱндӱ улус келип турган, је кӧп лӧ сабазы бийик кӱӱн-санаалу, кӱлӱмзиренген де келгилейт.
Улустыҥ тоозына ајару эдедис, айылдарга барып тургандарла кожо јӱредис. Текши участокто бис он ширтеечи. Каланыҥ бу јанында кӧп улус кырда, бийикте јадат, оныҥ учун, айылдар сайын келзин деген угузулар кӧп болгон ошкош».
Бу участокко кирип турган оромдордыҥ бирӱзинде јаткан Владимир Лесников Конституцияга тӱзедӱлерди јаратпай турганын ачык-јарык айткан, је нениҥ учун деген шылтагын чокымдабай, «та кандый да серемји бар, бӱдӱмји јок» деп айтты. Галина Саяпина дезе тӱзедӱлерди кийдирери учун ӱнин алаҥзу јоктоҥ берген, нениҥ учун дезе, оныҥ айтканыла, «пенсионерлерди, јашӧскӱримди јӧмӧӧр, иштеер јерлер тӧзӧӧр керек» дегенин Конституцияда керелеп салза, јакшы болор.
17-чи таҥмалу участковый талдаачы кӱреениҥ јааны Елена Могаштыҥ айтканыла, эл-јон кӱнниҥ тал-ортозы киреде кӧп келген, анчада ла амыралта кӱндерде. Кӧп улус јаткан јерлерге чыгып иштеерге бир учуралда јааш, салкын болгоны чаптык эткен де болзо, андый иштер тӧзӧлгӧн лӧ турулталу болгон.
22-чи таҥмалу участковый талдаачы кӱреениҥ јааны болуп Ольга Светоносова иштейт. Кичӱ изӱ айдыҥ 30-чы кӱнине кӧргӱзӱлерле болзо, талдаачы тап-эригиле јаҥжыккан аайыла мында јаткандардыҥ 17 процент кирези тузаланган. Озолондыра јарлап салган кийнинеҥ кӱреениҥ турчылары, ширтеечилер айылдыҥ јанында јерлердӧӧн барып иштеген. Јолын казып, јазап турган учун улуска тӱжерге кӱч болгон микрорайондор талдалган, эптӱ болзын деп, андый ӱнбериш эҥирги ӧйдӧ ӧткӱрилген. «Бистик УИК-тиҥ турчылары ӱнбереечилерди уткыырга албаданып белетенген, кажы ла кижиге таҥынаҥ пакеттер белетеген. Сегис ширтеечибис элижип-селижип иштейдилер. Участокто айалга амыр, ӱнбереечилерис токыналу, тӧп, айалганы оҥдоп, бир де ээжилер буспай јат. Олорго ончо керектӱ болушты ӧйинде јетирип бередис, уулантылар, темдектер де бар, ӱзе неме јарт ла чокым» — деп, Ольга Александровна темдектеди.
Бу участокто ширтеечи болуп ГАГУ-ныҥ тӱӱки-филологиялык факультединиҥ ӱчинчи курсыныҥ студенти Умит Смайлова иштейт: «Ширтеечи болорго бойымныҥ кӱӱнимле келдим. Мындый иште бу мениҥ баштапкы ченемелим, бу јаан учурлу керек-јарактыҥ ӧдӱп јаткан аайыла таныжарга меге сӱрекей јилбилӱ ле тузалу. Солун улусла таныштым, ӱнбереечилер јок тушта, участокто оноҥ эптӱ болзын деп, нени этсе јакшы болорын шӱӱжедис, керек болзо, кӱреениҥ турчыларына болужып ийедис. Мен иштеп турган участок јозоктулардыҥ тоозында деп чотойдым. Ол ӱнбериштиҥ тӧзӧӧчилери келген улусты канайып уткуп турганынаҥ да билдирет. Јиит улус кӧп келип турганы, олор орооныстыҥ келер ӧйине каруулу кӧрӱп турганы сӱӱндирет».
Горно-Алтайсктыҥ «Кайас-Заимка» микрорайонында јадып тургандар ӱнин балдардыҥ 6-чы таҥмалу садында (Суховтыҥ оромындагы филиалы) бередилер. Оныҥ туразы санитар-эпидемиологиялык айалгала колбой чала кичинек болгонынаҥ улам, садиктиҥ тыштында јерге јабынты-палаткалар тургузылган, ӱнбереечилер ару кейде ӱнин бередилер.
Талдаачы кӱреениҥ мындагы ишчизи Ольганыҥ айтканыла, ол талдаштар-ӱнбериш аайынча кӱреениҥ ижинде экинчи катап туружып јат: «Эл-јонло иштейтени, олордыҥ кӱӱн-санаазын угатан иш јилбилӱ. Тӧзӧмӧл сурактар аайынча иш сӱрекей јакшы эдилген. Мында јаткандар эртен турадаҥ ла ала келип, текши кеминде эрчимдӱ туружып јат. Анчада ла јаан јаштулар. Јиит улус эмеш ас болгон деп билдирет, је олордыҥ кӧбизи, байла, Интернет ажыра турушкан болор деп бодойдым. Ӱнбериштиҥ калганчы кӱни кӧп улуска байрамду кӱнге тӱҥей деп айдарга јараар. Олор билелериле келедилер, кезиги јаркынду кийинип алган. Иштиҥ кийнинде ӧйдӧ кӧбизи келип јат, амыраар да ӧйдӧ. Калада јаткандар граждан молјузына каруулу болгоны кӧрӱнет. Ижис бир де токтобозынаҥ ӧдӧт, улус кийни-кийнинеҥ келип ле јат».
Мында ширтеечи болуп Красноярсктыҥ акча-манат-экономикалык колледжиниҥ 1-кы курсыныҥ ӱренеечизи Анастасия Юркевич иштеген. Ол алдынаҥ бери јондык иштерле јилбиркеген, бойыныҥ ӧйинде волонтер болгон ло Конституцияга тӱзедӱлер аайынча ӱнбериште ширтеечи болзын деген кычыруга алаҥзу јоктоҥ јӧпсинген: «Мен иштеп турган участокто ӱнбериш ӧдӱп турган айалга тыш-амыр. Бойыныҥ граждан кӧрӱмин темдектеерге кӧп улус келип јат. Бу тӱзедӱлерле јӧп эмезе јӧп эмес болгонынаҥ камааны јоктоҥ, јерлештерис эрчимдӱ граждан кӧрӱмдӱ болгоны мени сӱӱндирет».
6-чы таҥмалу бу УИК-тиҥ јааны Ольга Упорованыҥ айтканыла, коронавирус југуш оорула колбой чочыдулу айалгада маскалар, перчаткалар кийетенин ончо улус јакшы оҥдоп јат, оныҥ учун бир де чаптыксынган, тал-табыш, арбаныш чыккан учуралдар јок. Улус јакшы кӱӱн-санаалу келет, участоктыҥ ижи најылык, нак айалгада ӧдӱп јат деген. Ширтеечилер, полицияныҥ чыгартулу улузы ончо ээжи-некелтелерди бӱдӱрерин јаантайын ајаруда тудат.
Бу кӱн ӱнин берип келип јӱрген Наталья Усольцеваныҥ шӱӱлтезиле, «ончо тӱзедӱлер чокым-јарт ла чын. Је јаҥыс ла президенттиҥ молјулары ла иштеер ӧйи керегинде тӱзедӱ ичиме кирбей јат. Бу тӱзедӱлерде айдылган шӱӱлтелер јасактарда бар. Ол јогынаҥ да ондый болор керек».
Любовь Анатольевна Байгушева Тӧс јасакка ончо тӱзедӱлерди јарадып јат. Анчада ла пенсиялар ла башка да јонјӱрӱмдик тӧлӧмирлер јадын-јӱрӱмниҥ айалгаларыла јаантайын теҥ болоры, ороонныҥ јерлери бирлик болоры.
Конституция аайынча ӱнбериштиҥ калганчы кӱнинде 6-чы таҥмалу участковый талдаачы участокко Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде тылда иштеген Зоя Александровна Русина келип јӱрди. Тӧжинде кӧп тоолу медальдар тагынган 92 јашту ӧрӧкӧн граждан молјузын бӱдӱрерге барказы Алибекле кожо келген. Олор экӱлези ӱндерин «јакшы јӱрӱм учун», Конституцияга тӱзедӱлер учун берген.
Мынаҥ кӧргӧндӧ, јаанду-јашту јерлештерис бу тӱӱкилик учурлу јаан керекте каруулу турушкан, ороонныҥ келер ӧйи учун ӱндерин берген. Эмди текшироссиялык ӱнбериштиҥ турулталары чындап та јӱк јакшыга экелерине иженери артат.

Э. КУДАЧИНА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы