Алтайдын Чолмоны

Кайчыларын, кай чӧрчӧктӧрин јаш ӱйе билзин

07.07.2020

Алтайыс кайчыларыла, ӱйедеҥ ӱйеге олордыҥ айдып келген кай чöрчöктöриле бай. Кай чöрчöктöр бӱгӱнги кӱнге jетире айдылып, калыгыстыҥ оморкодузы болгоны — ол Алтайдыҥ ээлӱ кайчылары Николай Улагашевтиҥ, Сыран Ялатовтыҥ, Иван Калкинниҥ, Кабак Черноевтиҥ энчи-байлыгы болуп јат. Бу эрјине-байлыкты олордыҥ ÿренчиктери Сават Алтайчинов, Алексей Калкин, Табар Чачияков, Салдабай Савдин, Наталья Черноева, Николай Ялатов, Казак Кокпоева ла о. ö. эмдиги ӱйеге ӱспей jетиргендер.

Тургуза öйдö бистиҥ алдыста jаан иш турат – бу кайчылардыҥ айткан чöрчöктöрин чеберлеп, эмдиге jетире кепке чыкпагандарын кепке базып, кычыраачыларды таныштырып, оны шиҥдеери болуп јат.
Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ кöмзöзинде ады-чуузы чыккан эпши кайчы Казак Тоорчыковна Кокпоева керегинде материалдар бар. Кайчыныҥ jерлештериниҥ эске алыныштарын И. Б. Шинжин 1994 jылда Экинур jуртта ӧткӧн билим экспедиция ӧйинде jууп, институттыҥ билим кӧмзӧзине табыштырган.
Мундус сööктӱ 90 jашту Чотпой Кокпоева öрöкöнниҥ эске алынганы (Чотпой Казак Кокпоеваныҥ jаан аказына барган кижи. 1936 jылда Солонешский районноҥ кара jойу келген. Оноҥ Кокпоев Кайбага барган. Оноҥ Торко деп бир кысту. И. Б. Шинжин 1994 jылда бичип алган):
«Казак Кокпоева Экинур ичинде Булакы деп jерде чыккан-öскöн. Ол оогош тушта кöзинеҥ артап калган деген. Мен Солонешныйдаҥ келзем, Казак jаандап калган кижи. Энези jаан jашту. Öлгöни удай берди. Ол база коркышту чöрчöк айдар кижи. Jакшы айдар.
Казак Кокпоева бойы эттеҥир кижи, чырайы да кып-кызыл. Тен сыр-каткыда отурар, сӱӱнчилӱ jӱрер. Кöктöнöр, öдӱкти, тонды. Аракызын бойы ла, кöс jок кижи, азып алар. Айылдыҥ ичин jакшы билип отурар. Энези Чынар. Ол Казакка jакарып отурар: ол неме арjаныҥда jадыры, бу неме бери jаныҥда jадыры деп.
Казак кимиректенип кожоҥдоп jӱрер. Казан-айагын азып, одынаҥ чыгарып алар. Чыгары чыгып, эки чоокыр уйын саап алар. Энези кöп кыймыктанбас, карган кижи турган да.
Олордыҥ айлына балдар кöп jуулар. Чöрчöк угарга. Балдар чöрчöк угардаҥ озо суу экелер, одын тажыыр. Казак анаҥ чöрчöктöрди айдар ла. Чöрчöктöрдиҥ тӱгенбези коркышту. Тили чечен, jарт, чокым. Кезикте оок балдарга оок бала чылап куучындап отурар. Казак чöрчöкти топшуур jок айдар. Кайлабай, тегин оосло.
Казак угы ӱзези кайчы, чöрчöкчи. Оныҥ Сайму деп ийнизи база чöрчöк куучындап отуратан. Оогош тужунда оосло.
Казак чöрчöктöрди улус, бала-барка jуула ла берзе айдар. Ого кажы ла öй тӱҥей. Тӱн де бол, тӱш те бол, эртен-эҥир де болзо. Улус ла jуулза болор ого. Балдар туку саста jаан суудаҥ суу экелер. Оныҥ айлында балдар тен бур-бур эт jадар. Казак дезе чöрчöктöрди айт ла jат, айт ла jат. Куучындап jат. Казактыҥ jаш туштагызын укпадым, не дезе, мен Солонешныйдаҥ келгем, ол чыдап калган кижи.
Мен кöр jӱрер тушта, укканын качан да ундыбас кижи турбайты. Ундыбазы коркыш. Кöзи уйан да болзо, кöксинде санаазы тыҥ да. Сананарда, ол кöргöниле тӱҥей бол турган не. Ийнени тонныҥ эки jеҥине кийдиреле, бойы ла саптап ал jат. Чек кижи кайкаар».
Полевод Чинин тодош сööктӱ,48 jашту, шофер. (Экинур jурт, Кан-Оозы аймак. 1994 jыл. Бичиген И. Б. Шинжин).
«[Казак Кокпоеваныҥ] оборы jаан кижи, jӱзи öҥжӱк, кыскылтым. Чöрчöк айдар болзо, коркышту jилбилӱ эдип айдар. Бис оныҥ айлына jайы-кыжы барып, кезикте орой эҥирге jетире чöрчöктöр угатаныс.
Чöрчöк угарга болуп, барып одын экелерис. Одын экелбезеҥ, чöрчöк укпазыҥ, не дезе, эжиктиҥ jанында jаан уулдар турар. Олор сени, одын jок келзеҥ, айылга кийдирбес. Одынду келзеҥ, кийдирер, чöрчöкти угарыҥ.
Тӱн кирзе, бис барып улустыҥ айлыныҥ бош базырыктарын уурдайтаныс. Jурттыҥ бажында кöмӱр öртöп турган jер бар болгон. Мен бир канча уулдарла кожо барала, оноҥ одын алып, Казак Кокпоеваныҥ айлына экелетем. Jаан уулдар кийдирип ийер. Кезикте Казак чöрчöкти кандый бир jерге токтодоло, эртен келигер, мен анаҥ ары айдарым деп айдатан. Эртезинде бис база ла одынду келерис. Кезик чöрчöкти ӱч эмезе беш кӱн айдатан.
Энези Чынар деп кижи. Ол база кöп чöрчöктöр билер болгон. Кезикте энези айдар. Балазы чöрчöктöрди анаҥ ла угала, айдып jат дежетен».
Кайчыныҥ «Ирбис-Буудай» (1968 jылда Т. С. Тюхтенев ле З. С. Казагачева бичип алган), «Кан-Jеерен атту Кан-Jекпей» (1970 jылда У. С. Садыков бичиген), «Ак-Коҥыр» (1967 jылда Т. С. Тюхтенев бичиген) деп кай чöрчöктöри «Алтай баатырлардыҥ» 7-чи томында чыккан. «Кара-Бöкö» деп кай чöрчöги 2018 jылда «Алтай баатырлардыҥ» 16-чы томында кепке базылган. 17-чи томдо «Кан-Jеерен атту Таҥыскан-Кургучы» деп кай чöрчöги кийдирилген.
Тургуза öйдö «Алтай баатырлар» тизӱниҥ 18-чи томы белетелет. Бу томго Алтайдыҥ башка-башка аймактарында jуртаган кайчылардыҥ кай чӧрчӧктöри кийдирилген. Берилген кай чöрчöктöрдиҥ колбичимелдери Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ кӧмзӧзинеҥ алынып, баштапкы катап кепке базылып јат.
Бутуев Ч. И. (Кан-Оозы аймак)
Макошева А. А. (Турачак аймак)
Параев Н. И. (Кош-Агаш аймак)
Пустогачев К. Б.  (Турачак аймак)
Сабашкин Иван Миронович (Шабалин аймак)
Сабашкин Илларион Павлович (Майма аймак)
Санашкин Акчабай (Оҥдой аймак)
Тюкбеев Иртамай (Шабалин аймак)
Ябыков Владимир (Кан-Оозы аймак).
Тургуза öйдö бу кайчылардыҥ jӱрӱми керегинде бис толо материал jууп jадыбыс, айса болзо, бу улустыҥ бала-барказы, тöрӧöн-тууганы, кöрӱш-таныжы бу jолдыктарды кычырып, биске öрö айдылган улус керегинде jетирӱ айдып берерине болужар деп иженедис (чыккан jылы, jери, сööги, иштеген ижи ле о. ö., фотосӱри бар болзо, сӱрекей jакшы болор эди).
Jуулган материалдар бичикте «Кайчылар керегинде сöс» деп бöлӱкте јарлалар. Айдарда, кычыраачылар, кайчыныҥ jаҥыс ла айткан чöрчöгиле эмес, је онойдо ок оныҥ jӱрген jӱрӱмиле толо ло элбеде таныжар аргалу болор.
Бу улус керегинде jетирӱ бар болзо, берилген телефонго согуп, колбуга чыксын деп баштанадыс: тел. 7-913-991-77-49.

Е. ЧАЙЧИНА,
Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла
адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ фольклор бöлӱгиниҥ билим ишчизи