Алтайдын Чолмоны

Агашла иштеер бӧлӱкти корулап алар аргалар

14.07.2020

Федерация Советтиҥ аграрный ла аш-курсак аайынча политиканыҥ ла ар-бӱткенди тузаланарыныҥ комитединиҥ турчызы Т. А. Гигель «Леспроминформныҥ» сурактарына каруулар берген.

-Татьяна Анатольевна, Слер ороондогы бӱгӱнги экономикалык ла јонјӱрӱмдик-политикалык айалганы кандый деп кӧрӧдигер?

— Мениҥ санаамла, ороонныҥ экономиказыныҥ башка-башка бӧлӱктеринде, ол тоодо агашпромышленный комплексте, коронавирустыҥ эпидемиязыла колбой коомой айалга тура берген.  Алдындагы ӧйдӧ агаш ижи бир чук ӧткӱрилбегениле, агашты темир јолло тартарыныҥ бийик бааларыла колбой болгон уур-кӱчтерге эмди келер ӧйдӧ ӧзӱм бергедий ӱлекерлердиҥ буудакталганы кожулган. Оныҥ шылтагы — аргачыларга  продукциязына рынокто суру јок болордо, кредиттиҥ проценттериниҥ ставкаларына  кӱчтери јетпей барган.

Агаш отургузарыныҥ чыҥдыйы агаш культураларды кичеерине акча-манат јетире чыгарылбай турганынаҥ улам, алдында ла чылап, јабыс кеминде артат. Агашла иштегенинеҥ арткан-калганынаҥ не-неме эдип чыгарары, промышленностьто, ЖКХ-да ла ӧскӧлӧринде де башка-башка бӱдӱм биоодыру эдип тузаланары аайынча сурактар курч артат.

Ол ок ӧйдӧ ороонныҥ башкарузы бу айалганы тӱзедерге оноҥ камаанду ончо ишти бӱдӱрет. Бис бӱгӱн кандый ла бӱдӱмдӱ аргачылыкка  јӱзӱн-башка кӧп јеҥилтелер эдилип турганын кӧрӧдис.

Јонјӱрӱмдик-политикалык айалганы кӧрзӧбис, бӱдӱреечи јаҥныҥ эл-јонды эпидемияныҥ ӧйинде јӧмӧӧри јанынаҥ керектери сӱреен кӧп. Россияда, ӧскӧ ороондорго кӧрӧ, аҥылу кӱч айалгалар да болзо, — ол коронавирустыҥ экономикалык салтарынаҥ ла нефтьке баалардыҥ јабызаганынаҥ «эки катап» согулта алат – бис ончо телекейге бистиҥ ороондо политика кубулбайт ла јонјӱрӱмдик ууламјызы чокым артат деп база катап кӧргӱзедис.

Государство бойыныҥ эл-јонына јонјӱрӱмдик болуш јетирерин улалтат. Бистиҥ кӧп балдарлу билелер, эпидемияла тартыжып турган докторлор, пенсиялары индексироваться эдилген пенсионерлер, јарамыкту айалгалар тӧзӧлип турган кенектер кандый јеҥилтелерле тузаланып турганын тоолобойын. Государствоныҥ јанынаҥ јӧмӧлтӧлӧр кӧрӱнип јат, олорды эл-јон сезип јат.

— Эпидемия ла самоизоляция Слердиҥ профессионал ижигерге кандый салтарын јетирди? Слерде сакыбаган уур-кӱчтер болды ба?

— Јаҥы айалгалар бистиҥ эл-јонго бир канча уур-кӱчин јетирген дезем, солун болбос. Је ӧскӧ арга јогын оҥдоп, бис самоизоляцияда иштеерге ӱренедис.  Меге, политикке, кажы ла иштеер кӱнде ӱнбереечилерле, башка-башка специалисттерле, юридический ле физический лицолорло туштажар керектӱ болуп јат. Олорло кӧстӧҥ кӧскӧ туштажар арга јогы коомой болгон. Интернет ажыра колбулар тударга келишкен. Онойдо ок телефонло  коногына 16 саатка улай иштеери сӱреен чылаазынду.

Јаҥыс меге эмес, мениҥ  башкарган экспертно-консультативный советтиҥ  эки айдаҥ кӱрее-куучында туштажып турган коллегаларыма база кӱчке келишкен.  Бу ченемелдеҥ кӧргӧжин, кӧстӧҥ кӧскӧ туштажып эрмектешкени туружаачыларга чындык шӱӱлтелерге келерине јарамыкту болуп турган.   Агашла иштеечи коллегаларымныҥ ижиниҥ аҥылузы виртуальный колбуларга кӧчӧрин јаратпайт. Олордыҥ кереги агаш аразында чокым ишле колбулу. Айдарда, экономиканыҥ ончо ло бӧлӱктери иштиҥ јаҥы ээжизине кӧчӧр аргазы јок.

— Ороондо, ол тоодо агаш ижинде, айалга мынаҥ ары кандый болорыныҥ белгези бар ба: ончозы алдында коолына киргей не?

— Белге айдарга јалтанчылу. Је бис ончобыс толо јӱрӱмле јӱрерге амадайдыс. Улусла колдоҥ јакшылажарга, маска јогынаҥ тынарга, бой-бойынаҥ југужарынаҥ коркып јӱрбеске… Је эл-јондык ончозын оҥдоп турганы база јакшы. Анчада ла кажы ла кижиниҥ су-кадыгы, јӱрӱми учун тартыжып турган докторлорго, Роспотребшиҥжӱниҥ карантинниҥ ээжилериниҥ бӱдӱп  ле инфекцияныҥ таркабай турганын шиҥжӱде тудаачы ишчилерине јабыс бажырар керек.

Кажы ла кижи, мен бодозом, бу ӧйдӧ айландыра улуска, ӱренижип калган јӱрӱмине, алдында баалаган не-немеге ӧскӧ кӧслӧ кӧргӧн болор. Бӱгӱнги глобализацияныҥ  айалгазында бис кандый ла сакыбаган јанынаҥ керекке белен болор учурлу.

Агаш ижин алзабыс, цифровизацияныҥ ла технологизацияныҥ айалгазында да ончозы озогы кемине кирер учурлу. Бу бӧлӱк бӱгӱн кандый кӱч айалгадазын оҥдоп, ол толо кӱчиле иштезин деп,  бастыра аргаларды тузаланар керек. Биске бӱгӱн ле Россияныҥ экономиказыныҥ коронавирустыҥ инфекциязыныҥ айалгазында эҥ ле тыҥ чучураган бӧлӱктериниҥ тооломына ОКВЭД аайынча кандый јаан учурлу бӧлӱктерди кийдирерин сананар керек. Озо ло баштап – ол агаш материалдардыҥ ла агашзаготовкалардыҥ оптовый садузы; агаш кезери, шпон, фанера, агаш плиталар ла панельдер эдери; мебель чыгарары ла ӧскӧзи де.

— Агашла колбулу бӧлӱктеги аргачылыкты јӧмӧӧриниҥ чокым керектери керегинде айтсабыс, олордыҥ кандыйын аҥылаар керек?

— Агаш бӧлӱктиҥ кичӱ ле орто аргачылыгыныҥ субъекттерин јӧмӧӧр аргаларды кӧрӧр керек: темдектезе, эпидемияныҥ ӧйинде 2020 јылдыҥ тулаан айынаҥ ала агаш участоктордыҥ арендазын тӧлӧӧринеҥ јайымдаары, 2020 јыл тӱгенген кийнинде аренданыҥ тӧлӧмирин белетелген агаштыҥ кемиле такыптаҥ чоттоор керек. Эмезе ӧскӧ арганы кӧрӧр: продукцияга ас суруныҥ ӧйинде агаш участоктордыҥ арендазын узадып, аренданыҥ тӧлӧмирине «каникулдар» јарлаар керек. Темдек: аренданыҥ ӧйи 2025 јылдыҥ тулаан айында тӱгенип јат, 3 айга «каникулдарды» јаратканда, аренданыҥ ӧйи 2025 јылдыҥ кичӱ изӱ айында тӱгенип јат.

Агаш бӧлӱкти коронавирустыҥ эпидемиязынаҥ чучураган бӧлӱк деп,  ишчилериниҥ ижин тӧлӧӧр чыгымдарга субсидиялар берер арганы база кӧрӧр керек. База бир арга – страховой взностордыҥ ставкаларын  15% јетире  астадар.

База бирӱзи: каланныҥ ӧткӱрген шиҥжӱлериле ӱзеери салылган каландарды тӧлӧӧрин 2 јылга јетире ӧйгӧ узадар. Онойдо ок стандартный тураныҥ белетелип турган некелтелерине оны эҥ керектӱ мебельле (кухня, прихожий, ванныйдыҥ мебели) јеткилдеерин кийдирер керек. Јӧмӧлтӧниҥ бу бӱдӱмин «Жилищный строительство» деп бӧлӱкте темдектеерге јараар. Јӧмӧлтӧниҥ ӧскӧ аргалары – мебель эдеечилердиҥ бар кредиттерин государствоныҥ банктарыныҥ болужыла рефинансировать эдери. Бу сенаторлордыҥ турушканыла шӱӱжилип турган керектердиҥ ончозы эмес.

— Татьяна Анатольевна, Слер бистиҥ мебель эдеечилердиҥ эдимдериниҥ бир канча јарлу кӧрӱлеринде турушканаар. Бу бӧлӱкти јуук ӧйдӧ не сакыйт?

— Тӧрӧл мебель эдеечилер ле агаштаҥ продукция иштеер промышленность ижин чек токтодор, предприятиелер банкроттор болор ло ишчилерин чыгарар чочыду јаан.  Агашла иштеер ле мебель эдер предприятиелер технология јанынаҥ бой-бойыла колбулу учун кӱч айалгага кирген. Мебель – ол агашла јаан иштиҥ (глубокая переработка) турултазы учун ла иштеп алган баазы бийик учун, айалга курчыыр: Россияныҥ рыногы экинчи сортту мебельле толо берер.

Јаан предприятелерде (ишчилериниҥ тоозы 500-теҥ кӧп лӧ кирелтези 2 млрд. салковойдоҥ кӧп) айалга курч, олор калганчы ӧйдӧ инвестициялык ӱлекерлерин кредиттерле бӱдӱрген, эмди дезе, тыш ла ич рынокто садулар токтогон учун, кредиттерин тӧлӧп болбойт ло садылган продукция учун акча-манат келбейт. Бӧлӱкте орто тооло иштиҥ кеми 80% астаган, агаш плиталардыйы – 50%, 2020 јылдыҥ учына јетире иштиҥ кеми 20-деҥ 50 процентке јетире тӱжер, ишти тӧлӧӧриниҥ фонды астаганыла ишчилердиҥ тоозы 10% астаган.

Кандык айда кичӱ ле орто аргачылык орто тооло, ӧткӧн јылдыҥ бу ок ӧйине кӧрӧ, 70-80% иштеген, кӱӱк айдыҥ 12-чи кӱнине јетире предприятиелердиҥ 70% иштебеген, кӱӱк айда, ӧткӧн ӧйгӧ кӧрӧ, 50-60% астаган.  Кичӱ изӱ айга ижемји бӱтпеген. 5 организациядаҥ јӱк ле экӱзи Сбербанктаҥ болуш алган, је бӱгӱнги кӱнде угузулар алылбайт ла кӧрӱлбейт…

— Эмдиги кызалаҥду айалгада не болор? Тура берген уур-кӱчтерди келер јуук ӧйдӧ ӧдӱп чыгар ижемји бар ба?

— Тура берген айалганы  чын кӧрӱп, бис садуныҥ бастыра точкаларыныҥ ижин орныктырып та ийзеес, јарым миллион иштеер јерин јылыйтар чочыдулу мебельный промышленностьты тургуза ла орныктырып болбозыс. Кызалаҥда бу промышленностьтогы тура берген айалганы чын баалап, Федерация Советтиҥ аграрно-аш-курсак политика ла ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитеди бу бӧлӱктерге бир канча  керектерди тургуза ла эдер керек деп чотойт. Комитет РФ-тыҥ промышленность ло саду аайынча министерствозына, экономиканыҥ промышленный бӧлӱктериниҥ, ол тоодо экспорттыҥ турултазын бийиктедеринде нормативно-тап-эрик јанынаҥ аайлаштырары ла государственный политиказын јарадары учун каруулу федерал органы деп, баштанган. Баштануныҥ учуры: РФ-тыҥ башкарузына бу шӱӱлтелерле, олорды бӱдӱретен иштерле јасакберим баштаҥкай эдип чыксын деп.

Бис федерал органдар эксперт советтиҥ шӱӱлтезин, парламенттиҥ Ӱстиги палатазыныҥ шӱӱлтезин угар учурлу деп чотойдыс. Баштануда экономиканыҥ јаан учурлу бӧлӱктериниҥ курч сурактары тургузылган. Мен, агаш комплекс аайынча ЭКС-тыҥ председатели болгон адымда, бу сурактарды бистиҥ комитеттиҥ јуундарында ла комиссияларда  улайын кӧдӱрип турум.  Баштану-самарада бистиҥ комитеттиҥ шӱӱлтези айдылган. Тӱрген јӧп јарадыларын сакыбайдыс – бис оны оҥдоп турус; је бу тургузылган сурактарды тургуза ла аайлаштырар арга јогын билип, бис эҥ учурлузына бӱдедис: агаш бӧлӱк корулалар.