Алтайдын Чолмоны

Ӱйелерге артырган баалу энчи

14.07.2020

Тергеебистиҥ эҥ калыҥ јурттарыныҥ бирӱзи Экинурдыҥ Эземниҥ бичигин мен чебер тудуп ачадым. Ӧҥдӱ ле јараш кадарлу, бӱктерлӱ бичик „Ӱргӱлјикке ундылбас нере. Экинур“ деп адалат. Бу бичикти кепке базарына белетештӱ јаан иш эки јыл кирези ӧйгӧ улалган. Је ондо чыккан материалдар эки јылдыҥ ижи эмес болгоны јарт. Олор Экинур јурттыҥ Ј. Б. Каинчинниҥ адыла адалган эл библиотеказында, орто ӱредӱлӱ школдыҥ краевед музейинде, ол тоодо Јуучыл мактыҥ ла ат-нерениҥ залында ла архивтерде канча јылдарга олордыҥ ишчилериле чебер јуулган ла кичеелген байлык материалдар чыккан. Онойдо ок „Алтайдыҥ Чолмоны“ ла „Ӧйдиҥ ӱни“ газеттердиҥ журналисттериниҥ, бичиичилердиҥ ле билимчилердиҥ — јерлештери, јурттыҥ улузыныҥ тӧрӧӧндӧри керегинде бичигендери бу бичикке база кирген.

Бичикти ачып, бӱктеринде јетирӱлерди кычырып, фотојуруктарды кӧрӱп, эске алынып, Экинур јуртыма барып, јерлештеримле туштажып келгемдий болдым. Кӧп улустыҥ чырайлары, ады-јолдоры таныш ла јуук болды. Тылда иштегендер ле јууныҥ ӧйинде ӧзӱп-чыдаган балдар керегинде бичимелдердиҥ геройлоры бӱгӱнги кӱнде ас арткан. Је Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда ат-нерелӱ тартышкан, је эзен-амыр јанып келгендердеҥ улус артпаганы карыкчалду. Экинур јурттаҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга 238 кижи атанган, кайра јангандардыҥ тоозы 91 ле јуучыл болгон. Олордыҥ да ортозында шырка-бычыкту јанып келеле, эрте божогондоры бар. Јууныҥ јалаҥдарында арткан ла сурузы јок јылыйган јуучылдардыҥ тоозы 147 кижи.

Бичиктиҥ бажында ла јурттыҥ фотојуругы, јурт јеезениҥ јааны Эжер Иванович Итпалинниҥ јерлештерине баштанузы салылганы јолду. Оноҥ ары јурттыҥ 1756 јылда тӧзӧлгӧнинеҥ ала тӱӱкизи берилген ле оныҥ тӧзӧгӧзинде турган улустыҥ ады-јолы бичилген. Ол тоодо баштапкы ТОЖ-тордыҥ, колхозтордыҥ, олордоҥ бирге бириккен колхозтыҥ председательдери, баштапкы ӱредӱчилер ле ӧскӧ дӧ улус адалган. 1939 јылда чыккан „Кызыл Ойрот“ („Алтайдыҥ Чолмоны“ газеттиҥ озогы ады) газеттиҥ бӱктеринеҥ алган солундар ла озочыл иштӱ улустыҥ фотојуруктары солун.

Оноҥ ары „Экинур Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ јылдарында“ деп бажалыкта јурттыҥ тылдагы ишчилериниҥ Јеҥӱге јетирген јаан ӱлӱ-камааны керегинде айдылат. Онойдо ок бериги, јуук ӧйгӧ јетире колхозты миллионер колхозко јетирген атту-чуулу башкараачылары, јурт Советтиҥ председательдери керегинде айдылган. Бу улустыҥ ады-јолын (С. И. Туткушев, Ч. К. Агин, П. Е. Кудачин, К. К. Тысов, Н. К. Янтыков ло ӧскӧлӧри де), ол ӧйлӧрдӧ колхозтыҥ ла јурттыҥ эрчимдӱ ӧзӱмин ӱйелер качан да ундыбас.

Јууныҥ от-калапту јолдорын ӧдӱп, Улу Јеҥӱни каныла, калганчы ийде-кӱчиле ат-нерелӱ тартыжып јууктаткан јуучыл экинурчылардыҥ ады-јолдоры алфавитле барып јат. Кемниҥ де бир ле ӧбӧкӧзи, кемниҥ де угынаҥ ӱч-тӧрт ӧбӧкӧ адалат: канайдар, Экинур алтайыста калыҥ да јурттар бар, угы јукарган да ӧрӧкӧлӧр бар. Је калыҥ јурттардаҥ да баргандардаҥ кӧбизи јууныҥ канду јалаҥдарында арткан эмтир. Аламчиндердеҥ тӧрт кижи јууга барган, ӱчӱзи јанбаган. Аларушкиндердеҥ беш кижи јууга барган, экӱзи сурузы јок јылыйган. Эки кижи јанган да болзо, шырказынаҥ 1945 ле 1949 јылдарда јада калган. Анчишевтердеҥ – беш, Бабиндердеҥ – тӧрт кижи (кем де јанбаган?), Елековтордоҥ – алты (Јажнай јанган, је јаан шыркадаҥ 1947 јылда јада калган), Ильдиндердеҥ – тӧрт, Туткушевтердеҥ – тӧрт јуучыл Ада-Тӧрӧл учун јууда турушкандар. Бу да улустаҥ эки-јаҥыс ла јуучыл јанган эмтир. Ырызы тартып, Алтайына јуудаҥ арып-чылап јанган јуучылдарды јеринде кунураган јурт ээлем, шалтыраган колхоз ло иштеҥ ле ачаналу јӱрӱмнеҥ шыралаган ӱй улус, балдар ла каргандар сакыган. Ойто ло олор чылазыны јок „јууга“ кирген, је бу тушта јуртын, колхозын орныктырар, бала-барказын кӧдӱрер узак јууга чыккандар…

Тылдыҥ ишчилери керегинде кӧп бичимелдер јарлалган. „Олор Јеҥӱни јууктаткан“ деп бажалыкла тылда ач-амыры јок иштеген ӱй улустыҥ, карган тижеҥдердиҥ ле ол ӧйдӧ балтыр-кежиги тыҥыбаган балдардыҥ ады-јолы адалган. Јууныҥ ӧйиниҥ балдарыныҥ тооломы сӱреен узун эмтир. Кайда ла „Јууныҥ балдары“ деп эби јок этирте адаткан балдары јуу-чак Алтайдаҥ ыраакта да ӧткӧн болзо, оныҥ ачу-коронын, ачана-торозын јакшы билгендер. Тылда арткан јаан улусла, кӧбизинде эпшилерле, каргандарла теҥ-тай иштеп, Улу Јеҥӱни јууктадарына јӧмӧлтӧ эткендер. Бу да улустыҥ кезиктери ортобыстаҥ ыраап, ак чечектӱ алтайына јана берген эмей.

Эземниҥ бичигиниҥ оноҥ ары бӱктери чокым улустыҥ салымына, эткен керектерине учурлалган бичимелдерле улалат. Ол тоодо Экинурда XXII партсъездтиҥ адыла адалган миллионер-колхозты макка чыгаргандар: моҥол кӧбӧк сӧӧктӱлердиҥ јаан аксагалы Аларушкин Ӱтӱйдеҥ таркагандар, укту-тӧстӱ койчы-малчылар Артушевтер, Бадакиндер, Дединдер, Елемисовтор, Ильдиндер, Ильиндер, Иртаевтер, Итпалиндер, Иташевтер, Кокпоевтер, эки башка ук-ӧрӧкӧ Кудачиндер, Кыновтор, угы-тӧзи Экинурда тазылданып калган Лутцевтер, Мендешевтер, Санашевтер, Сельбиковтор, Тектиевтер, Тоеновтор, Тысовтор, Чендыевтер, Шокшлановтор, Яйминдер, Янтыковтор ло ӧскӧ дӧ ук-ӧрӧкӧлӧр керегинде јетирӱлер кӧп болуптыр.

Мен бу бичиктеҥ кӧбӧк сӧӧктӱ энем Текешева (Саданова) Токуна Абакаевна јанынаҥ угы-тӧзимди де кычырып, јазаптыра билип алдым. Алдында јаан јаштулардаҥ мындый улус тӧрӧӧнис дегенин уккан да болзом, ӧйлӧрлӧ кожо ундылып та калган болгон. Бу бичиктеҥ сонуркап кычырдым: „Ак кӧбӧк, тӧӧлӧс, алмат, јабак сӧӧктӱлер карындаштар. Олордыҥ јааны Јарынак деп кижи болгон.

Јарынактыҥ уулы Моҥыс, Моҥыстыйы Бектеш, Бектеште Бедиреш ле Таш-Белек деп уулдар болгон. Бедирештиҥ уулдары: Тектий, Текеш, Кудачы, Бадакы, Булбан. Экинурда јаткан Тектиевтер, Текешевтер, Кудачиндер, Бадакиндер ле Булбановтор энем јанынаҥ тӧс таайларыс.

Таш-Белекте Алексей ле Кохпой деп уулдар болгон. Алексейдеҥ таркаганы Келей-Моотыда јаткылаары. Кохпойдыҥ балдары: Карман, Калчаҥ, Тоорчык. Тоорчыкта ӱч бала – Кайба, Сайму, Казак. Казак эјебис јашта кӧстӧҥ отурып калган, чӧрчӧктӧр айдар кижи болгон. Карманныҥ Арајан деп кызынаҥ таркагандар мен оогош болорымда бистиҥ айылга айылдап туратан. Экинурда Кокпоевтер база тӧрӧӧндӧрис.

Эземниҥ бичигин чыгарарында турушкан Зоя Орусованыҥ (Туйменова) бичиктиҥ учында бичигенинеҥ бир кезик јолдыктарды аҥылап ийерге турум. „…Кӧп-кӧп улус ада-энезиниҥ јӱрӱмин билерин, олорло оморкоп јӱргенин кӧргӱзип, эземниҥ бичиги чыгарылып јатканына сӱӱнип, бойлорыныҥ бичимелдерин эрчимдӱ табыштырган. Кезик эске алыныштар кӧстиҥ јажы ӧткӱре бичилген. „Агам энемниҥ мӧҥкӱзине эр кижи ыйлабайтан деген. Мен бӱгӱн сениҥ алдыҥа эҥчейип ыйлайдым – јаҥыс кижиниҥ јӱрӱминде кӧп шыра болбойтон дежетен, а сениҥ јӱрӱмиҥ… Бу бичик чыгарылбаган болзо, мен ол ӧйди, айса болзо, јӱрегиме јуук эске албас эдим. Је эмди кайран энемниҥ јӱрӱмин мен јӱргемдий. Энем, энем деп кӧксимде онту болгон. Бичикти чыгарып јатканаарга слерге быйан“ – деп, айткан да кижи болгон…“.

Мен де бу бичикти колго тудуп, кӧстӧриме јаштар толгон эди. Саданов Баштык адамныҥ карындажы Ойроттыҥ база эки јерлештериле кожо соктырткан эски фотојуругын „Алтайдыҥ Чолмоны“ газетте иштеген Иван Топинакович Тошпоков берген болгон. Ол фотојурукта улусты айдып берген: Яшев Јут, Анчибаев Јытан – Чининниҥ таайы, Саданов Ойрот. Ойрот ЗВТ-да ӱренген, 1936 јыл. Бу фотојурук канчын јиитте 1942 јылда јууга барала, 1944 јылда сурузы јок јылыйып калган Ойрот акабыстыҥ сок јаҥыс јуругы болгон. Мен бу фотојурукты Лариса Баинага бергем деп сананып јӱргем. Је мен ондый фотојурук бербегем ле бичик Новосибирскте кепке базылып јаткан деп угала, сӱреен санааркагам. Нениҥ учун дезе, Ойрот акабыс керегинде јетирӱлер тегин де ас болгон, ого јӱк сок јаҥыс фотојуругы турзын деп кӱӱнзегем. Бичикти Лариса Николаевнадаҥ алып, Садановтордыҥ бӱгин ачып, ондо Ойроттыҥ „болчок“ бажын да болзо, тургузып койгонын кӧрӧлӧ, сӱӱнгениме ыйлап ийгенимди билбей де калгам. Лариса бичикти белетеп турала, меге кӧп катап телефон соккон: фотолор ло бичимелдер сурап. Л. Н. Баина бу ишти сӱреен каруулу эткени мынаҥ да кӧрӱнет. Ого до, бичикти чыгарарында турумкай турушкан ӧскӧ дӧ јерлештерге јаан быйан айдар керек…

База бир айдарга турганым – ол бу бичикке толо кирбеген фотојуруктар керегинде. Је канайдар, эл-јоны јаан Экинурдыҥ бу бичигине бастыра ла материалдарды толо ло ӱзезин кийдирер арга јок ине. Лидия Андреевна Белеекова газетке чыгарарга Анчибаевтер керегинде бичимелин ле фотојуруктарын экелген. Меге эки фотојурук солун болгон. Лидия Андреевнаныҥ адазы, Андрей Анчибаев јууныҥ ӧйинде Кош-Агашта иштеген, оноҥ јууныҥ кийнинде Горно-Алтайскта обкомдо иштеген эмтир. Кош-Агашта иштеерде, ол областьта башкараачы јаан иштерде иштеген Шабычы Сыранович Ялатовло таныш болгон. Онойдо ок Горно-Алтайскта иштеп турарда, Анчибаевтердиҥ билези Качкышевтердиҥ билезиле айылдаштар болгон эмтир. Олордыҥ билелериле јаба соктырткан фотојуругы солун. Качкышев Михаил деп кижи „Алтайдыҥ Чолмоны“ газетте 80-чи јылдарга јетире каруулу качы болуп иштегени санаама кирет.

Эземниҥ бичигиниҥ учында бичик чыгарар јаан каруулу ла чӱмдӱ-баалу иште турушкандардыҥ ады-јолдоры јолду адалыптыр. Экинур јурт јеезениҥ јааны Эжер Итпалин — ишти оҥдоп, акча-манаттыҥ аайына чыгарында јаан јӧмӧлтӧзин јетирип, санаа-кӱӱнди кӧдӱрген; кӧп бичимелдерди, фотолорды, архивтиҥ материалдарын белетеп јазаган Роза Кынова; библиотеканыҥ ишчилери: С. Н. Айдарова, Л. В. Тюлентина, администрацияныҥ ишчилери: Б. Г. Карманова, Т. В. Иртакова, Т. В. Кокпоева, Э. С. Яймин. Г. К. Тышкышева, Р. Т. Кантырова, Р. П. Андадикова јуртла базып, улустаҥ бичимелдер јууп болушкан. Амыралтада ӱредӱчилер Э. М. Елекова, В. С. Анчишева, А. К. Туймечекова база јаан болужын јетирген. Е. Б. Мантышева ла З. Д. Орусова билдирлӱ јӧмӧлтӧзин эткен. Л. Н. Баина (Торбогошева) ватсапта бӱк ачып, бастыра ишти башкарып, тӱни-тӱжи иштеген. Ол бойыныҥ билгириле, ченемелиле бу ишти кӧдӱрип, учына јетирген.

Башка-башка јерлердеҥ: музейлердеҥ, архивтердеҥ, библиотекалардаҥ, газеттердеҥ ле кӧп улустаҥ јуулган бичимелдерле, ӧскӧ дӧ материалдарла иштеп, редактировать, корректировать ла верстать эдип, ӧҥдӱ бичик белетеп чыгарары коркышту јаан каруулу иш эмей. Эземниҥ бичигинде кӱӱнзеген кижи једикпестер де табар аргалу. Је „Ӱргӱлјикке ундылбас нере“ бичик акту кӱӱндӱ улустыҥ ийде-кӱчиле, ӧмӧ-јӧмӧ ижиле ак-јарыкка чыкканына баш болзын!

Н. Бельчекова