Алтайдын Чолмоны

Тӱмен туристтер: тӱбеги ле тузазы

23.07.2020

Быјылгы эпидайалгала колбой, кӱӱк ле кичӱ изӱ айларда тергеебистиҥ тӧс федерал учурлу јолында айалга кирезинде, кӧлӱктер ас болгон. Оныла маҥтадып баратсаҥ, торт ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында јӱргеҥ деп билдирер: республикада јӱк јербойыныҥ ла улузы бардый, амыр, јайым… Је јаан изӱ айдыҥ бажында бисте амыраар базалар, коночылыктар ачыла берген кийнинде, тӱмен туристтер, анчада ла одоштой тергеелерде јаткандар Туулу Алтай јаар ууланган. Чуйдыҥ јолыла камык кӧлӱктер тизилижип, мызылдажып, та јыландар, та јылдыс-курттар чылап, ӧрӧ-тӧмӧн уча берди.

Турбизнесте иштеп тургандарга — ол јаан јыргал бодолду — айылдарында узак отурган эл-јон, муҥдар тоолу туристтер, гран ары јанындӧӧн чыгарга јарабас тушта, кӧп лӧ сабазы бистиҥ тергееде амыраарга келгендери јарт. «Российский газетте» ол керегинде «Чуйдыҥ јолында сакылталу тыгылыштар» («Наконец-то заторы на Чуйском тракте») деген бичимел чыкты. Ондо Алтай Республиканыҥ Турист тӧзӧлмӧлӧр биригӱзиниҥ јааны болгон Сергей Зяблицкий ӱч ай самоизоляцияда отурган амыраачылар ару кейге, карлу тууларга, чаҥкыр сууларга тартылып, туулу тергеебиске јарыш туруп келер деп, аргачылар иженип турганын айткан.

Тергеениҥ ар-бӱткендик байлыктар, экология ла туризм аайынча министерствозыныҥ јетиргениле, тургуза ӧйдӧ бисте туристтерди кондырып, јаттыргызып иштеген окылу керелелген 388 туристический объект бар (турбазалар, коночылыктар). Окылу сурузы башка тергееде болгон юрлицолор бу тооныҥ ӱчинчи ӱлӱзи кире болот деп темдектеер керек. Коронавирус оорула колбой санитар-эпидемиологиялык некелтелер бӱдӱрип,  керектӱ айалгалар тӧзӧп, Роспортебшиҥжӱдеҥ аҥылу јараду алган ла окылу иштеп баштаган бу туристический объекттердиҥ тоозы 130-таҥ ажа берген. Текшилей алза, тергеебисте башка-башка бӱдӱмдӱ 900 кире объект, ол тоодо 24 туроператор, 14 турагент, ӧрӧ айдылган 388 турбазаларга ла коночылыктарга ӱзеери 400 кире јурт ээлем туралар («јажыл туралар»), соотошту амыралта аайынча бир канча объект иштейт.

Бу ла кӱндердеҥ ала ведомствоныҥ ишчилери Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилериле туробъекттер сайын рейдтерге јӱрӱп, телефон ажыра аргачыларла колбу тудуп, олорго санэпид ээжилерди буспазы аайынча кычырулар, јартамалду иштер ӧткӱрип баштаган.

Тергеебисте јаткандардыҥ јӱк 10 проценти туризмде иштеп, оноҥ кирелтелер алып турган деп кӧргӱзӱ бар. Туризм — олордыҥ калажы. Бу улус канча айга иштебей, кӧп чыгымдарлу арткан ла олордыҥ ортозында салкын кептӱ баштала берген турсезондо аҥылу јараду албай иштеп тургандары бар болгоны јарт.

Тергеебиске камык турист келип турганыла колбой, телекейди олјологон коронавирус оорула оорыгандардыҥ тоозы кӧптӧӧр чочыду бар. Ол быјылгы туризмниҥ, байла, эҥ јаан каршузы болгодый. Роспотребшиҥжӱ оны болдыртпаска, туробъекттерди јаантайын ширтеп, олордыҥ санэпид некелтелерди бӱдӱрерин јаан ајаруда тудат. Ээжилерди бӱдӱрбей турган учуралдарда кату кезедӱлер болор, ол тоодо объекттиҥ ижи де токтодылар аргалу.

Онойдо ок туробъектте амырап тургандарда ла оныҥ персоналында COVID-19 табылган учуралда тӧзӧлмӧдӧ оору кижини башкалап јаттыргызар јер белен болор учурлу. Ол кижиле јуук болгон улуска 14 кӱнниҥ туркунына самоизоляцияда отурарга келижер. Олорды азыраары ла јаттыргызары јанынаҥ чыгымдар туробъекттердиҥ ээлерине салылар.

Бу ла ӧйдӧ туристтер келип ле јат, келип ле јат… Быјылгы турсезон орой башталган да болзо, тургуза ӧйдӧ айылчылардыҥ тоозы сӱрекей кӧптӧп калган. Темдектезе, Алтай Республиканыҥ Турист тӧзӧлмӧлӧр биригӱзиниҥ президенти Татьяна Зяблицкаяныҥ ТАСС-тыҥ пресс-тӧс јеринде ӧткӧн онлайн конференцияда айтканыла, олорго (Алтай-Актив-Тур туроператор ажыра) келип турган айылчылардыҥ тоозы, былтыргызына кӧрӧ, 40 процентке кӧптӧгӧн. Онойдо ок Т. Зяблицкая туристтер амыраар јерлерди, турларды озолондыра темдектеп салган, анчада ла баазы бийик турлар туку сыгын айдыҥ ортозына јетире эм тургуза бастыра садылып калган деп айтты.

«АИЛТУР» турагентство ичбойында ла тыш туризмде иштейт. Оныҥ јааны Эркелей Кучинованыҥ айтканыла, анчада ла тыш туризмде коронавирус оорула колбой кажылгактар чаган айдыҥ ортозы киреде билдирип баштаган: «Башка ороондор (Китай, Тайланд, Вьетнам) ээчий-деечий грандарын јабып баштаарда, ары турлар садылары токтогон, кийнинеҥ Россияда јабылган, туризм тура берген. Јаҥы јакаан аайынча, озолондыра садылып калган турлар форс-мажор дейтен айалгалардаҥ улам токтодылып калза, улуска акчазы јандырылбай, амыралтазы келер јылга кӧчӱрилип јат. Эртенги кӱнде не болоры јарты јок учун, келижип те турган турларды садарга чочыдулу болгон.

Оныҥ алдында  ӧскӧ ороондор јаар амыраарга барар аргалар бӧктӧлӧрдӧ, агенттерде Алтайга суру кӧп тӧ болгон болзо, јаан изӱ айдыҥ 3-чи кӱнинде тергеебис ачыла берерде, баштап тарый агенттерге сурулаштар ас деп билдирген. Улус телефон согуп сурактар сураар, оноҥ ойто јылыйып калар болды. Је тоолу ла неделе туркунына сурулаштар сӱрекей кӧптӧгӧн. Јаҥыс ла биске эмес, башка да турагенттерге баштанулар кӧптӧп калган. Амыраачыларга, байла, базалар, турлар бедиреерге, турпотокло колбой бош јерлер табарга кӱч боло бергенинеҥ агентствого Алтай аайынча баштанулар кӧптӧгӧн».

Оҥдой аймакта Э. Кучинова башкарып турган «АиЛ» деген амыраар база бар. Эркелей пандемияла колбой айалганы јаантайын ајаруда тудуп, Роспотребшиҥжӱле шӱӱжип, олордыҥ ончо ээжи-некелтелерин бӱдӱрип, окылу јараду алган ла базазын ӧйинде ачкан. Эмди базаларга ла коночылыктарга эдилип турган некелтелер су-кадык корыыр тӧзӧлмӧлӧрдӧдий болуп калган деп, ол айдат: «Бу санитар-эпидемиологиялык ээжилерди бӱдӱрерге чыгымдаган акча-манаттыҥ кеми билдирлӱ јаан, је ижин јаҥы баштап јаткан аргачылар реклама, јараш вывеска эдип алган болзо, камык келип јаткан туристтерле олор чыгымдарын акча-манат кирелтелериле бӧктӧп, иштеп алар деп сананадым. Былтыргы бу ӧйгӧ кӧрӧ, туристтер чик јок кӧп келип јат. Бойыныҥ кӧлӱктериле јорыктап келип турган улустыҥ, Красноярсктаҥ, Омсктоҥ, Екатеринбургтаҥ келип тургандардыҥ тоозы кӧптӧп калган. Орооныстыҥ европей јанынаҥ келип тургандар кӧп сабада группаларла туроператорлор ажыра келет. Санкт-Петербургтаҥ туристтер келери кӧптӧйт».

Улаган аймакта иштеп турган коночылык комплекстиҥ ээзи быјылгы турсезон кӱч ӧдӱп јатканын ачыгынча айтты. Аргачылар иштеер, кирелте алар кӧп ӧйин јылыйтып салган. Оройтып башталган сезонло колбой, туристтер кенейте ле сӱрекей кӧп келип јат. Ого ӱзеери быјыл амыраачылар та кандый да ачынчак, кыйгас болуп калган деп, ол темдектеди. Анчада ла Москвадаҥ келген туристтердиҥ кылыгы аҥыланып јат.

Кату-Јарык ажуда быјылгы туристтер јаан табыштанып, арай ла болзо дискотека ӧткӱрбей турганы керегинде јетирӱлер угулат. Ого ӱзеери олор кӧптӧгӧниле коштой база ла сӱрее-чӧп чачылган деген курч сурак кӧдӱрилет.

Тергеебистиҥ турбизнесте иштеп турган 10 процент улузына туристтер келгени макалу. Арткандарыска олордоҥ, чынынча айтса, јакшы ла неме јок. Камык айылчылар бир уунда келген кийнинде, Алтайыстыҥ јаан ажуларын кӧрӧр аайы јок болуп калган деп, Интернеттиҥ канча бӱктеринде бичилген, оны керелеген фотојуруктар салылган, јербойыныҥ ла   кородогон ӧскӧ дӧ улустыҥ ачу сӧстӧри бичилген. Алтай албаты байлап, кыйра буулаган јерлерге турист келип, бар-јок буулар, шнуроктор, медициналык маскалар ла оноҥ до кирлӱ ле јаман не-немелерин артып салган. Бастыра Алтайдыҥ ичи сӱрее-чӧп, кижиниҥ бок-сидиги. Кайа-таштарда база ла тенектердиҥ «Вадик-Макс-Крис-Алена» деген јурамалдары кӧптӧгӧн.

Чуйдыҥ јолыла јурт јерлерге једерге муҥдар тоолу кӧлӱктердеҥ башка јолдор јазаар иштер чаптыгын јетирет. Јай ол онойдо ок јазашту иштердиҥ ӧйи де, оны канайдар? Мунынаҥ ала Манјӱрекке јетире машиналардыҥ тыгылыштарында турган улус бар ла болбой. Јӱстер кӧлӱктер јарым, бир, эки сааттыҥ туркунына токтоп калган турат, кезиктери моторын да ӧчӱрбес — канча кире турарын билер эмес. Оныла колбой тергеениҥ башчызына канча кире комудаштар јеткен ле келер ӧйдӧ јолды јазаар иштердиҥ аайы солынар деп айдылган.

Јайгы ӧйдӧ кӧптӧп турган, агаш аразында, кырларда ташталып турган сӱрее-чӧпти јуунадары аайынча башка-башка акциялар ӧткӱрилет, волонтерлор иштейт. Је быјыл кату эпидайалгадаҥ улам олордыҥ ижин тӧзӧӧри кӱчке келижет. Онойдо ок туристтерге јартамалду табличкалар, баннерлер тагылат. Је мындый иштерди јербойында јаҥдар, байла, јетире ле керектӱ кеминде ӧткӱрбей турган.

Тууразынаҥ келген улуска алтай албатыныҥ ажуларда чӱм-јаҥы, бойын канайып тудунатаны керегинде чокум ла јарт јетирӱлерлӱ баннерлерин, табличкаларын кӧптӧдип иштезе, тузалу болор деп, аргачылар айдат. Ар-бӱткендик байлыктар, экология ла туризм аайынча министерство бу ууламјыда иштер темдектеген ле бӱдӱрип баштаган.

Бу сурак аайынча каруулу ведомстволор, јербойыныҥ башкартулары, турбизнесте иштеп тургандар ӧмӧ-јӧмӧ, эрчимдӱ иштеп баштаза, јербойыныҥ улузы ар-бӱткенин корыза, айылдап келгендерге тем кӧргӱссе, Алтайыс быртыбас, туристтер аайлу-башту јӱрер эмес пе?

Айылчыларыска Алтайыста эптӱ ле јымжак болзын, је олор айылчылар деп ундыбай јӱрзин.

Э. КУДАЧИНА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы