Алтайдын Чолмоны

«Сӧстӧр ас, керектер кӧп болор керек»

07.08.2020

Warning: getimagesize(): Filename cannot be empty in /var/www/u1614088/data/www/altaicholmon.ru/wp-content/themes/altaicholmon/single/single-cat-6.php on line 16

Ӧткӧн неделеде сыйнымла кожо балдарды ээчидип, Бабырганныҥ алдында кӧлгӧ эжинип барып јӱрдибис. Оогош кӧлдӧ улус ас болордо, мында ла токтоор деп шӱӱдис. Андый да болзо, эптӱ јерди чӱрче ле табып болбодыс. Не дезе, кайда ла кӧрзӧҥ — анда-мында сӱрее-чӧп јадар. Јаратта јербойыныҥ ла улузы амырап јатты. Сӱрее ташталганында кӧп сабада одоштой јурттарда ла јадып турган улус бурулу деп билдирди. Мыны кӧрӱп, сыйным «айла бу сӱреени јууп, апарарым» деп айтты. Оноҥ ары ол меге «Ару Алтай» ӱлекерле иштеп тургандардыҥ јакшы керектери керегинде ле ол бойы да олорго јӧмӧжӧргӧ турганын куучындады.

«Ару Алтай» керегинде республикада укпаган улус ас болбой. Је андый да болзо, оны башкарып турган Инна Муклаевага јолугып, озо ло баштап бу ӱлекердиҥ тӱӱкизи керегинде сурадым.

—«Ару Алтай» ар-бӱткенди сӱӱген эрчимдӱ улустыҥ кӱчиле, акту кӱӱн-санаазыла иштейт. Ӱлекер ӧткӧн јылдыҥ кичӱ изӱ айында «Сибирское здоровье» (Новосибирск каланыҥ тӧзӧлмӧзи, Инна олордыҥ партнеры болот — ред.) корпорацияныҥ экоӱлекерлериниҥ конкурсы кеминде  тӧзӧлгӧн. Оны белетеп турган ӧйлӧрдӧ меге јаан јӧмӧлтӧзин корпорацияныҥ килемјилик болуш аайынча «Сени айландыра телекей» деген кӱреезиниҥ јааны Лариса Буянтуева јетирген. Лариса бойы бурят укту кижи, ол меге Алтайда кайа-таштарды вандалдардыҥ бичимелдеринеҥ арутаар иш баштап, ӱлекерди башкарзын деп јӧптӧгӧн. А мен шак ол ло ӧйдӧ  тузалу та нени де эдер керек деп ичимде сананып јӱргем. Оныҥ учун мындый јӧп ары јанынаҥ келген немедий болды.

«Ару Алтай» деп адалган ӱлекерис «Сибирское здо-ровье» корпорацияныҥ экологиялык эҥ артык он ӱлекериниҥ тоозына кирген ле ол биске керектӱ акча-манаттыҥ 50 процентин берген. Кадындагы заповедник (Т. Яшина) ажыра јӧмӧлтӧни алганыс ла бастыра кӱӱнисле, кӱчисле оныла иштегенис. Заповедник биске ӱлекердиҥ ончо ижи кеминде экспертный јанынаҥ болуш јетирген. Смета аайынча акча-манаттыҥ арткан 50 процентин тегин эл-јонноҥ јууганыс. Инстаграмда бойымныҥ ла ӱлекердиҥ бӱктери ажыра улуска баштандым. Элдеҥ озо мени ороонныҥ башка-башка калаларында јаткан нӧкӧрлӧрим јӧмӧгӧн. Оноҥ ары суранарга, јалынарга да келишкен, је керектӱ акчаны јууп алганыс.

Ӱлекер аайынча баштапкы ла иштер ӧткӱретен јерди бойыс талдап, Чике-Таманныҥ ажузына, Чуйдыҥ јолында кереес кӧлӱк турган јанында кайага ла Кызыл каалгага 2019 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 4-6 кӱндеринде једип, вандалдардыҥ эш-кереги јок бичимелдеринеҥ кайа-таштарды арутаганыс. Ийин јурттыҥ јанында таштарда андый бичимелдер база толтыра болгон, је ары једип барарга ӧйис келишпеди. Каршулу бичимелдерди кезик волонтерлор кайа-таштыҥ ӧҥине тӱҥей будукла будуп салат, је ол будукты будукла јапканы тӱҥей ле каршулу ла бир кезек ле ӧйгӧ эдилип јат. Кийнинде баштапкы будук тӱжӱп калза, алдында таныктар ойто ло кӧрӱнип келер. Ацетон ло башка да химиялык суузындарла арутаза, ӧлӧҥ-чӧпкӧ, курт-коҥыска оноҥ тыҥ каршу јетирилер. Оныҥ учун бис бу суракты шиҥдеп, эҥ ле артыгы ол кумакла адып турган јазалла тузаланза деп шӱӱгенис. Бу јазалды бис Чамалда јадып турган Анатолий Мачиешаннаҥ арендага алганыс (ол бойыныҥ акту кӱӱниле тӧрӧл аймагыныҥ кайа-таштарын арутайт). Ого ӱзеери компрессор колбоп иштеер керек, компрессорды садып алганыс ла ол сметаныҥ эҥ баалу јаны болгон.

Былтыр Чике-Таманныҥ ажузында площадканыҥ алдында каскакталып, алдында акка јетире барган јердеҥ бис бежен таар сӱрее-чӧп чыгарганыс. Кӧп лӧ сабада ол пластиктеҥ эдилген болуштоптор, салфетка-лар, кӧлӱктердиҥ сӱркӱштеринеҥ арткан канистралар, контейнерлер. Чеденниҥ чике алдында таҥкыныҥ артканынаҥ бӱткӱл кебис болуп калган. Ондо сӱрее-чӧп таштаар эдип тургузылган эки болчок кап јайгы амы-ралта ӧйинде јуулып турган камык эл-јонго сӱрекей ас. Ӱзеери ол бир де тартылып, ташталбай турган деп билдирет — јаантайын ла толо. Бис ондо саду ӧткӱрип тургандардыҥ башкартузыла да куучындаштыс, олордо сӱрее-чӧпкӧ кичинек те болзо кӧнӧгӧштӧр дӧ јок деп. Ол кӱн биске канча кире улус јӧмӧжип болушкан. Кичӱ-Јаламаннаҥ бир кыс ижис керегинде Инстаграмнаҥ кычырып, келип, тӱжине болушкан. Кӱпчегенниҥ улузы јӧмӧшкӧн (Албаты эдимдериниҥ тӧс јери), Новосибирсктеги агентствоныҥ уулдары јолой токтоп, биске бир-эки сааттыҥ туркунына болужып ийген.

Кайа-таштар арутаар јазалга кургадылган ла элгел-ген кумак керек, оны биске јербойыныҥ администра-циязы экелерге болушкан, элгеп кургадарын бойыс эткенис. Бу иштер сӱрекей кӱч, ондо эр улустыҥ колдо-ры керек болгоны јарталган.

Улаган аймакта Кызыл каалга деп адалган кайада ончо бичимелдерди јоголтып салганыс. Бӱгӱнги кӱнде ондо бир де бичимел јок, ончо ару деп, нӧкӧрлӧрим бичиген эди.

Чуйдыҥ јолында кереес кӧлӱк турган јанында кайа-да иштеп турала, ондо эҥ ле бийиктеги «Кузбасс» деп ле база тоолу бичимелге једип болбодыс, ондо кезик таш-тарды јолчылар бузуп салган учун. Ондый учуралдарга јаан ла бийик тепкиш алып турар керек деп оҥдодыс. Бӱгӱнги кӱнде ондо ло Чике-Таманда ойто ло башка-башка бичимелдер бичилип калган.

Ондый каршулу керектер учун јасак аайынча кезедӱни катуландырар керек деп чотойдыс ла ол јанынаҥ иштеер амадубыс бар. Тургуза ӧйдӧ ол учун кезедӱниҥ кеми 3-5 муҥ салковой. Ол ӧйинеҥ ӧткӱре ас. Кезедӱни 50-100 муҥ салковойго јетире кӧптӧдип ийзе, ол тушта каршучылдар јалтанар болор.

Текши эл-јонды экологиялык каруулу болорына таскадар, балдардыҥ садтарында болчомдорды ар-бӱктенди чеберлеп, каруулу болорына јаштаҥ ла ала ӱредер керек. Мен де садиктерге барып, балдарла туштажып, јартамалдар ӧткӱрерге белен.

Бу баштапкы иштеристи бӱдӱреристе, бисти кӧп улус јӧмӧгӧн: јербойыныҥ да, башка да јерлердеҥ, јарадып турган, быйанду сӧстӧрин айткан. Јондык сетьтер ажыра сӱрекей кӧп баштанулар болгон. Онойып, ӱч јерде таштарды арутап, ижисти тӱгезип салганыс. Мынаҥ ары бу ишти улалтарга кӱч болорын оҥдоп, акча-манат бедиреери јеҥил эмес деп билип, токтоп каларым деп бодогом. Ол ло јыл кӱскиде јартамал јетирӱлерлӱ табличкалар чыгарып, кӧп туристтер, эл-јон токтоп турган јерлерге илер деп санаа болгон. Ол табличкаларды тагарга, Автодордыҥ окылу јарадузы керек, јолдорды јакалай ондый неме тургузарга јарабас. Је ого до акча-манат, јӧмӧлтӧ керек болгон эмей, мен дезе јаҥыскан отурып ла калдым.

Быјыл деремне јаар јӱре берген болгом, ондо дезе сотовый колбу јок. Ойто колбулу јерге чыгып кел-зем, телефондо, јондык сетьтерде бӱктеримде јык толо самаралар, кычырулар. Ончозы «блогер-мишкадаҥ» башталган (јарлу јорыкчы эр кижи јаан изӱ айда Акташтыҥ јанында эжинерге, јӱзерге јарабас Гейзерный дейтен кӧлгӧ барып, оны кемечектӱ кечип јаткан фотозын салган — ред.), канча кире улус оныҥ кылыгын јаратпаганын, кородоп ачынганын бичип, мени «Ару Алтай» деген ӱлекерис кеминде ижисти оноҥ ары улалтсын, ончозы јӧмӧжӧрин айдып турдылар. Олордыҥ тоозында јербойыныҥ эрчимдӱ јииттери Анна Пьянкова, Яна Бурлина, Урсулина Татина, Иван Перевалов ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Эрчимдӱлер, ол тоодо Артем Пиянтинов (Оҥдой аймакта «Ӱч Эҥмектеҥ»), Амыр Тантыев, бир кӱн јуулыжып, шӱӱжӱ ӧткӱргенис, чат тӧзӧп алганыс ла ижисти јаҥы ийделӱ баштаганыс. Кыймыгуныҥ адын ол ло «Ару Алтай» деп артыргызып салдыбыс ла мен оны башкарарын улалтарым деп јӧптӧжип алдыбыс. Макеттер, листовкалар белетеп, јӧмӧлтӧгӧ таныш аргачыларды, јамылуларды кычырып баштадыс.

Тургуза ӧйдӧ ӱлекердиҥ тӧс ууламјызы ол ло бойы — кайа-таштарды вандалдардыҥ бичимелдеринеҥ арутаары — артып калды. Экинчизинде, бис туристтерле јартамалду јетирӱлик иштер ӧткӱредис, сӱрее-чӧп таштабас, аржан-тоҥмок сууларды киртитпес, кыйра-јалама бодоп буулабас деп бичилген таблицаларды ла стендтерди тургузар иштер апарадыс. Ӱчинчизи дезе — ол кӧп туристтер, эл-јон токтоп турган јерлерди сӱрее-чӧптӧҥ арутаары.

Акча-манатла јӧмӧлтӧ бисте тургуза ӧйдӧ јокко јуук. Ар-бӱткендик байлыктар, экология ла туризм аайынча министерстволо јакшынак туштажу болды —  министрдиҥ ордынчызы Е. В. Ялбачевала. Олор бистиҥ ӱлекерди сӱрекей јарадып турган ла болужар кӱӱндӱ болгонын айткан. Министерстволо ӧмӧ-јӧмӧ республиканыҥ гран-кыйузына барып, келип турган туристтерге листовкалар ӱлеп, сӱрее-чӧп таштабазы, кайа-таштарга јурабазы, агаш-ташка бодоп буулар буу-лабазы јанынаҥ акция ӧткӱрдис. Кезик айылчылар бисле јӧпсинип, оҥдоп, кӱӱни бистий ок болгонын айдадылар. Кезиктери дезе биске кыјыраҥтып, листовканы да албай, каткырынып база берет (андый улус, байла, будуктар салып алган).

Иннала куучындажарга сӱрекей јеҥил ле јилбилӱ болды, ол бу суракла чыннаҥ ла оорып турган, эрчимдӱ ле јарык кижи эмтир. Оныҥ «сӧстӧр ас, керектер кӧп болор керек» деп айтканы сӱрекей јарады. Экӱ анда-мында болгонын айдыжып, шӱӱлтелерисле ӱлежип, узак отурдыс. Тодош сӧӧктӱ эпши Улаган аймактаҥ, эки балалу, эш-нӧкӧри оны бу ижинде ончо јанынаҥ јӧмӧп јат. «Сибирское здоровье» корпорацияда бизнес тутканы ого кӧп бош ӧй лӧ аргалар бергенин айтты.

Инна јол-јорыктарынаҥ, иштеген ижинеҥ билип алганыла, тергеебисте анчада ла Оҥдой аймактыҥ эл-јоны каруулу, ару-чек болгонын темдектеди. Улу Улаган аймактыҥ ажуларында айалганы кӧрӱп, кижи бир эмеш алаҥзый берер: ондо сӱрее-чӧп сӱрекей кӧп ташталып, узак ӧйгӧ аруталбай јат.

Бӱгӱн «Ару Алтайдыҥ» туружаачылары Себи бажында акция ӧткӱрип јат ла ээчиде јарамыкту мындый иштер куран айдыҥ 15-чи кӱнинде Чике-Таманда ӧдӧр. «Ару Алтай» ондо «Единая Россияныҥ Јиит гвардиязыла» ӧмӧ-јӧмӧ иштеер. Куран айдыҥ учында Алтын-Кӧлгӧ андый ок акциялу јол-јорык темдектелген. Кӱскеери орык јолдорло аруташту иштерле барары темдектелет.

Чындап, бу јуукта Себиниҥ бажында «Эрликтиҥ каалгазы» деп адалып турган кайа-ташты бӱткӱлинче јажыл-чаҥкыр будукла будуп салганы ончо Интернетке јарлалган эди — канча кире улус чугулданган, кородогон. Ол видео чыккан ла кийнинде Себидеги УТЦ-ныҥ (тазыктырынар тӧс јер) ишчилери ары барып, оны арчып баштаган ла «Ару Алтайдыҥ» командазына ижиниҥ турулталары аайынча фотојуруктар салган. Бӱгӱнги кӱнде ол бӱткӱлинче эмес те болзо, је аруталып калган.

Ар-бӱткениске јарамыкту «Ару Алтай» деп адалып башталган ӱлекер анчада ла керектӱ болгонын ол салкын кептӱ таркап, оны тергеебистиҥ ончо толыктарында эл-јон јӧмӧп турганы керелейт. Онойдо ок јаан јӧмӧлтӧзин орооныстыҥ башка да тергеелеринеҥ улус јетирет. Анчада ла Светлана Казина деген блогерге, Лариса Буянтуеваныҥ најызына, «Ару Алтайды» башкараачы јаан быйанын айдат. Оныҥ јӱстер тоолу подписчиктери акча-манатла јӧмӧжӧт, бӱгинде Светлана ар-бӱткенди чеберлеп јӱрзин деп кычыру эдет.

Јӧмӧжип, болужып турган улус кӧп болгоны сӱӱндирет. Келер ӧйдӧ эрчимдӱ јииттерге ончо јанынаҥ јӧмӧлтӧ лӧ болуш кӧптӧӧринде, «Ару Алтайдыҥ» «черӱзи» оноҥ до јаан болорында алаҥзу јок. Иннага ла оныҥ командазына ачык ла ару јолдор кӱӱнзейдис. Агару ижи учун быйаныс айдадыс.

Э. КУДАЧИНА

Е. БУТУШЕВТИҤ ле Интернеттеҥ алылган фотојурукта