Алтайдын Чолмоны

Салым сыйлаган сӱӱжиле јӱрӱми оныҥ јараш

11.08.2020

Кудай берген 90 јажын Майма аймакта јуртап јаткан Мария Ивановна ШУМСКАЯ јаан изӱ айдыҥ 22-чи

кӱнинде темдектеди.

Ол бойыныҥ јаан ла јаркынду јӱрӱминиҥ јарымызын балдарга, олордыҥ келер ӧйине учурлаган, чокымдап айтса, амыралтага чыкканча Майманыҥ 1-кы таҥмалу школында немецкий тилдиҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Мария Ивановнаны чыккан кӱниле уткыыр јаан бӱдӱмји аймактыҥ администрациязыныҥ иш ле јондык сурактар аайынча башкартузыныҥ јааны Н. А. Крапивинага ла аймактыҥ ветерандарыныҥ совединиҥ председатели В. Н. Берняевага эдилген. Россия Федерацияныҥ президенти В. В. Путинниҥ ле Алтай Республиканыҥ башчызы О. Л. Хорохординниҥ уткуулдарын талалык ӧзӱм аайынча министрдиҥ ордынчызы М. А. Ондар Мария Ивановнага јетирди. Онойдо ок тоомјылу јерлежин Маймадагы јурт јеезениҥ јааны А. В. Берсенев, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутады О. И. Волосовцева ла кӱрее кожоҥныҥ «Ивушки» деген албаты ӧмӧлигиниҥ туружаачызы Г. Я. Болотова уткудылар. Мария Ивановна бу ӧмӧликте база кӧп јылдар туркунына эрчимдӱ туружып кожоҥдогон. Кӧп тоолу авторлор бойлорыныҥ бичимелдерин «Шукшинниҥ баштапкы ӱйи» деген эрмектеҥ баштагылайт, бодолында оныҥ јӱрӱминде болгон оноҥ до ӧскӧзи  јаан ла учур болбогондый.

Мен Мария Ивановна керегинде оныҥ бойынаҥ укканымды, бойымныҥ кӧргӧнимди-сананганымды бичийдим – мында, бу учуралда, мениҥ бойымныҥ тап-эригим бар деп айдарга јараар.

Бисти оныҥ ӱренчиги Юля таныштырган. 1989 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинде бистиҥ филологический факультет Сростки јаар экскурсияга јӱрген. Јилбилӱ јол-јорыктаҥ јанып келеле, бис Юляла айылга кирип, бир кучак георгинди ӱзӱп, оныҥ ӱредӱчизине айылдап бардыс.

Сӱӱген ӱредӱчигер немецкий тилди ӧткӱрерде, слер канайып филфакты талдап алганар деп ол ло тарыйын ондый сурак чыгып келет. Је мынызы ондый ла учурлу ба? Сӱӱген ӱредӱчи – ол бу профессияны-ишти баалап, оморкоп јӱрерге слердиҥ кӧксигерде  сӱӱшти, тоомјыны чебер чечет ле ачат. Чындап, школдо мениҥ сӱӱген ӱредӱчим биологияныҥ ӱредӱчизи болгон. Балдарды ӱредери оныҥ Јайааннаҥ тӱшкен јайалтазы болгон деп айдарга јараар. Ол бойыныҥ предмедин  ондый тыҥ сӱӱген, керек дезе, бис, бӱткӱл класс, ботаниканы, зоологияны ла текши биологияны тыҥыда ла ӱренерге чырмайатаныс – Антонина Ивановнаны канайып ачындыратан. Ачындырарга, санааркадарга чек јарабас! Мениҥ санаамда, чындык ӱредӱчи кажы ла ӱренчигиниҥ бажына билгирди акту кӱӱнинеҥ, јӱрегинеҥ салат: чып ла чын, меге бӱтсеҥ, айса болзо, ол сеге тузалу болор!

Мария Ивановна оныҥ ӱстине сӱреен кеберкек јаражай болуптыр… Байа јӱрӱмде кеберкек, јаркынду эпшилер бар ине. Олордыҥ јуугында кӧскӧ илинбес кӱӱниҥ  келер. Је онойдо ок кеберкек сӱр-кебердеҥ ару, јымжак, јарык от эбире улуска јайылат, олорды курчап јылыдат.  Мария Ивановна шак ондыйлардыҥ бирӱзи. Бис табылу чайлап отурганчабыс, айылдыҥ ээзи эпши Юлядаҥ кем кайда, кандый ӱредӱге киргенин јилбиркеп сурайт. Орто-ортозынаҥ солундарга бойынаҥ кандый да јылу, јолду баа берип отурды. Ол бойыныҥ ӱренчиктерин сӱӱген, олордыҥ кажызын ла тооп ло угуп билетен. Онызы база јаантайын иле сезилетен – мен ого јӱк ле јакшы, јуук таныш эмес кыс болгом ине. Оныҥ ӱренчигиле,  баштапкы ла алтамдарын эдип јаткан кысла кожо бис баштапкы курстыҥ кӱлӱктери инебис.

Бис Мария Ивановнала кожо кӧп јылдар ӧткӧн кийнинеҥ улай  эмес те болзо, је каа-јаада туштажып туратаныс. Ол бойыныҥ кӧмзӧзин аайлап баштаган, реставрацияга кӧп фотојуруктар экелип туратан. Мен дезе шак ондый ишле кӧнӱ иштеп турган тужым.

Јаш, оогош тужыныҥ фотојуруктарында узун, койу чачту, коп-коо сынду јакшынак, ӧкӧр кызычак. Теп-тегерик кеберинде – бойыныҥ баазын билер, бойын тудунып билер кыс. Ич-телекейи јайым, керсӱ, тегин калас ӱнин кӧдӱрбес.

Шумскихтердиҥ билези Березовкадаҥ Сросткиге кӧчӱп келерде, олордыҥ кызы Маша он тӧрт јашту болгон. Ол эне-адазыныҥ эрке-торко, тоотолоп азыраган сок јаҥыс кызы. Машаныҥ кийим-тудумы јаркынду болгон, ӱӱре-јелелериниҥ кӱйӱниш-атааркажы мында эмей. Адазы јуртээлемдик потребительский обществоныҥ председатели болгондо – ончо немени аларга јолы ачык ине деген куучындар болгон ло эмей!  Јажыды ӧскӧзинде болгон. Таайы Ыраак Кӱнчыгышта јаткан ла олорго посылкаларды аткарып туратан. Јараш кеп-кийим, ӧдӱк-тон посылкаларла келип туратан.

Бир сӱреен јараш фотојурук ательедеҥ ле болгон болордоҥ айабас. Мында Машаныҥ кийген платьези парашютный торкодоҥ ошкош. Платьениҥ јеҥдери фонариктер ошкош, бойы дезе кӧп лӧ кату складкаларлу… Эмезе Маша ӱӱре-јелези Наташала кожо, Василий Шукшинниҥ эјези, эки кыс јарык ӧҥдӱ кофталарлу, кеберкек јаражай кыстар, «сибирячкалар».

Шукшинниҥ «Осенью» деген куучыны «оныҥ, Мария Ивановнаныҥ, алкы бойыныҥ» куучыны деп јаантайын айдып отуратан. Мениҥ санаамла болзо, Шукшинниҥ ончого јуук Мариялары («Любавиндердеги» Мария Родионовадаҥ башказы) јаҥыс ла Маша Шумскаядаҥ јуралган. «Марья, чийик кара кабакту, кӧстӧри дезе ару ла санаалу. Кылык-јаҥыла дезе, токыналу, тӧп, керсӱ, ачык ла јалакай кӱӱндӱ, ӧзӧктӱ. Сӱрекей чыдамкай, турумкай. Ол каа-јаада ла кӱлӱмзиренетен, је бойыныҥ ару кӧстӧриниҥ тоҥмок суудый тӱбинде јаантайын јарык кӱлӱмјизин јажыратан.  Улуска мындый кӧстӧр кӧргӧндӧ, олор бӱдӱҥкей боло берет. Бойыныҥ ӱӱре-јелелеринеҥ бир де артпайтан: кыстардыҥ ӧзӧккӧ табарар кожоҥдорын кожоҥдоор, бијелеп те билетен… Айла, оны кӧрӧ-тура, мындый тӧп, табылу, бекем ӧзӧктӱ бойы кӱрееге чыгып, бијелеер аргалу деп сананарга  кӱч болгон. Је качан бијелегенде – кем де онызын кайкабайтан». (В. Шукшин, «Любавины»).

Мениҥ бодоштыра айтканыма удура Мария Ивановна кӱлӱмзиренип, ол бойыныҥ ончо Марияларын, чынынча алар болзо, бойыныҥ энезинеҥ бичиген деп айдатан. Ол энезин сӱрекей тыҥ сӱӱген. Је, чындап та, айса болзо, ондый болгон.

Бис экӱ фотојуруктарды ајарулу кӧрӧдис. Ару, тоҥмок суудый кӧстӧри Мария Ивановнаныҥ энезинеҥ тӱшкен ырыс-кежиги. Ол энезин тыҥ сӱӱген. Айса болзо, оноҥ улам Василийдиҥ кийнинеҥ таныш эмес ле јаан Москвага барарга тыҥ ла кӱӱнзеп јӱткӱбеген. Уур-кӱчтердеҥ јалтанган деп айдарга болбос (акту кӱӱн-санаадаҥ айдар болзо, мындый уур-кӱчтер, коркытпас јалтанбастар кӧп пӧ? Бир де алаҥзыш јогынаҥ, ачыгынча айдар болзо?).

Олордыҥ сӱӱжиниҥ баштапкы алтамдары теп ле тегин  болгон ине. Тушташкан – бой-бойын јараткан, сӱӱш келген… Меге мынайда Мария Ивановна бойы куучындаган. Је, бодолында, ончозы тегин, килеҥ, јеҥил болбогон болордоҥ айабас. Нениҥ учун дезе мында «бай Бакланиниҥ» кызы ла «јокту Низовканыҥ» јииди тушташкан да. Мынайда дезе јурттыҥ  эки учы адалган. Маша ого јаан ајару этпеген, је Василийге… Јииттиҥ јууктарынаҥ кемизи де онызы јиитке учурлу болгонын айткан болуптыр. Керек дезе Василий ол керегинде бойыныҥ кандый да самаразында бичиген эмтир. Ырыска-сӱӱшке олорго бир канча јыл  келишкен. Василий тӧрӧл јуртынаҥ тӧртӧн алты јылда јӱре берген, ӱренген, оноҥ техникумды артыргызып, трестте ишке кирген. Оныҥ кийнинде Калуга јаар заводто иштеерге аткарган, оноҥ Владимир јаар тракторный заводты тударга аткарылган.  Онойып турала, Щербинкада электростанцияда, база Голицынде электростанцияда темир јолдыҥ кӱринде иштеерге келишкен. Олор экӱ улай ла бичишкен – ол иштеп те турарда, черӱде службазын да ӧдӱп турган ӧйдӧ. Мария бойыныҥ сӱӱгенин акту кӱӱнинеҥ ле чындык сакыган. Маша Новосибирскте ӱренип турган ӧйдӧ туштажулар болгон. Василий айлына амырап јанар тушта, јолой токтоп туратан. Сросткиде де туштажулар болгон. 1953 јылда, качан Василий тӧрӧл јерине јанып келеле,  аттестатка экстернле экзамендерди табыштырала, јашӧскӱримниҥ школына орус тилдиҥ ле литератураныҥ редӱчизи болуп ишке кирген ле јиит улус биле тӧзӧгӧн. Јакшы јаткан, је  –  узак эмес. Салым ба? Василийди Москва бойына тарткан, Литературный институтка кирип ӱренер амадулу болгон. Јарлу, ады-јолы танылу, макта болорго амадаган. Энези ле эјези оныҥ амадузын јӧмӧгӧн. Керектӱ акчаны јууган. Маша кийнинде ол тӧлӱни тӧлӧгӧн.

1955 јылда Шукшин Москва јаар атанган. ВГИК-те ӱренген, Мария Ивановна оны айлында, јеринде сакыган. Ол эрте эмезе оройтып та болзо јанып келер деп иженген. Керек дезе, качан 1957 јылда айлы јаар бичиген самаразында ӧскӧзине јолыккан ла айрыларга турганы керегинде бичиирде, Мария бӱтпеген. Бу самара јастыра Шумскихтердиҥ айлына келген ле Марияныҥ адазы аайы-бажына чыгарга Москва јаар барып јӱрген. Василий Макаровичке, керек дезе, паспортын «јылыйтып саларга» келишкен. Шылтагы актриса Лидия Федосеевала биригетен арга ла табарга. Мария онойып айрылыжарга јӧбин бербеген.

–Мария Ивановна, айрылыжып калары артык болгон эмес пе?

«Ол тужында айрылыш ондый ла коркымчылу алтам болбогон ине?» – деп, мен орус интеллигенцияныҥ оморкодузы учун чугулданып, сураган эдим. Качан да сӱӱген эпшини, эр кижиниҥ баштапкы ӱйи Кудайдаҥ эмес пе, оны мынайда сындырарга јараар ба?!

–Је мен «айрылыжарга јӧбимди канайда бербеген болотом?» –  ол оны сурабаган да… Оноҥ бойы да айрыларга чаазын-документти бербеген ине…

Мария Ивановнаныҥ меге куучындаганыла, бир самара болгон. Ол ондо мынайда бичиген: «Меге кандый да ӧйдӧ кайда да сен бар деген санаа болушкан, ийде-кӱч берген. Је бис экӱ эки башка барзас, онызы менеҥ камаанду эмезин билип јӱр. Мениҥ сӱӱгеним, мен сеге бойымныҥ кӱӱнимди айдып салгам ине». Мынызын канайда оҥдоор? Бу сӧстӧрдиҥ учурын јӱк ле ол экӱ јартаар аргалу, бистиҥ нени де айдатан учурыс јок…

Мария Ивановна: «Оны бийикке чыгарала, оны алдынаҥ ӧрӧ кӧргӧм» — деп айткан эди. Керек дезе энезин, качан ол Сросткиде јадып турарда (Мария ӧскӧ јуртта ӱредӱчи болуп иштеген),  Василийге бир сӧс айтпазын деп сурап туратан. Шукшиндер Шумскихтерле ол учуралдыҥ кийнинеҥ куучындашпайтан. Василий оромдо башкы кайын энезиле јолыкса, туура кӧрӧргӧ албаданатан… Чындап, Василий Шукшинди јерлештери Марияны артыргызып салганы учун сӱӱбейтен. Улустыҥ айтканыла, Москвадаҥ кандый да бичиичи эпши (айса болзо, журналист) Мария Ивановнага Шукшин керегинде јаҥыс ла јакшы сӧстӧр айдып турган деп ајару эткен болуптыр. «Ол чек ле ангел ошкош. Је ол кандый ангел?!»

— Мениҥ билеримле, ол ондый ок болгон — деп, Мария Ивановна каруузын јандырган. Мен ол туштагы бистиҥ куучынысты ойто эске аладым.

Чындап та, ол ангел болбогон, Мария да теп ле тегин јиитле сӱӱжин тапкан јаш келин болгон. Кӱнӱркеш те болгон, балазын да јылыйткан, оныҥ ачузы, ачынганы да болгон, ончозы ла болгон – куучын-эрмегинеҥ билдирип турбай, ачузы, ачыныжы јогынаҥ канайда болотон, качан бу – јӱрӱм? Теп ле  тегинниҥ, кижиниҥ…

Ол кӱскиде божогон. Школдо Ӱредӱчиниҥ кӱнин темдектеп турган ӧй – уткуулдар, кӱӱ, бије. Ӱредӱчилердиҥ кемизи де Марияга айдып ийген – кайдаҥ да уккан. Ол байрамнаҥ  јӱре берген. Нени сананды не, кемди, нени карамдап, ыйлаган болотон?

–Слер Василий Макаровичке качканарды бир де карамдабаганар ба? Слерди ол садып ийген деп айдарга јараар ине.

–Јок, бир де карамдаш-эш јок. Ол мениҥ мында – јӱрегимде арткан.

–Ол качан да ӧтпӧс пӧ?

–Јок. Ол ӧтпӧс јаҥду. Сӱӱш јок деп айдыжат. Је сӱӱш, сок јаҥыс сӱӱш бар. Је јаҥыс ла Василийде ол чек башка болгон…

Мария Ивановнаныҥ јӱрӱминде болгон учуралды, тӱӱкини кажы ла катап кӧп улус айдат – канайдар! Кажызында ла бойыныҥ чындыгы, кӧрӱми. Тайанатан, айдатан сӧзи. Је бу эпшиде бойыныҥ сӱӱжи бар. Сок јаҥыс. Бистиҥ јӱрӱмисте сӱрекей ас учурап турган айылчы. Кажы ла кижиниҥ јолына учурабас, чындык сӱӱш. Шак бу «сӱӱш чыдамкай, јалакай, кӱйӱнип билбес, бийиркебес, тыҥзынбас, ачынбас, кара сананбас, тӧгӱнге сӱӱнбес, је чындыкка сӱӱнер, иженер, ончозын ӧдӱп чыгар аргалу. Ару, агару сӱӱш ӱргӱлјикке учурын јылыйтпас, ол тӱҥей ле болор».

Мен Мария Ивановнага мындый јараш, канча ченелтени ӧткӧн Сӱӱжиле јозок кӧргӱскенине јаан быйанымды айдадым. Сӱреен јаан ӱредӱ учун. Бу јӱрӱмде кандый ла болор аргазы бар, је јӱрӱм бир катап јерине ончо немени тургузып салар. Кереги јогын учура берер, эҥ учурлузын артыргызып салар. Учурлузы дезе сӱӱш болгон…

Бӱгӱнги кӱнде Мария Ивановна Рыбалкада јуртап јат. Азыраган балдары да, јууктары да јок, ӧрӧкӧнди бир эр кижиниҥ билези кӧрӧт. Ол бойын оныҥ ӱренчиктериниҥ бирӱзи деп айдат. Мынызы база ӧскӧ куучын, бӱгӱн ого тийбейли.

Кӧп тоолу уткуулдарды јӧмӧп, бис Мария Ивановнага бек су-кадык, ачык-јарык кӱӱн-санаа, токыналу јӱрӱм кӱӱнзеп турубыс.

 Александра СЕМЕНОВА