Алтайдын Чолмоны

…нӧкӧрлӧриниҥ ӱниле кожоҥдоор

21.08.2020

Тоолу кӱндер кайра оору-јоболдоҥ улам Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти, албатызыныҥ сӱӱген ле оморкогон кызы, кожоҥчызы Алена Челтуева ада-ӧбӧкӧлӧрине эрте јана берди. Јаркынду ла јалакай, јайаан јайалтазы јаан Алена Яковлевнаныҥ кожо иштеген коллегалары, нӧкӧрлӧри оны јылу сӧстӧрлӧ эске алат.

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ баш режиссеры Эмма Иришева:

—Бис Аленала Москвадаҥ бери таныш. Бис, Туулу Алтайдаҥ бир бӧлӱк јииттер, Москвада Щепкинниҥ адыла адалган театральный училищеге ӱренерге киргенис. Шак бу баштапкы студия 1997 јылга јетире ӱренген. Алена дезе бу ла ӧйдӧ Москвада Гнесиндердиҥ адыла адалган кӱӱлик академияда ӱренген.

Щепкада бисте экзамендер ӧтсӧ, Алена олордыҥ бирӱзин де божотпос, ончозына келетен. Онойдо ок репетицияларга база јилбиркеп келер, бажынаҥ ала учына јетире ајарулу кӧрӧтӧн. Ол бойы керсӱ, ончо ло керектерге јилбиркек,  соныркак болгон. Энези, ӱредӱчи кижи, кызын оогоштоҥ ала билгирге ууламјылап, јолын ачкан деп айдарга јараар. Јиит кыс Москвада академияда ӱредӱзин, 4-чи курсты, 1997 јылда кандык айда экстернле божодып, Алтайына јанган. Ол ӱредӱзин божодып јадарда, бис Гнесинкада Аленаныҥ кафедразына келип, алтай тойды бӱткӱлинче кӧргӱскенис. Санаама кирет: Урлан, Амаду, Валя, мен ле база балдар, темдектезе, кудалашты, чач тарашты ла тойдыҥ бӧлӱктерин кӧргӱссес, Алена дезе јаҥарлап јат. Байа аккапельно деп айдар керек. Бистиҥ ойынысты, Аленаныҥ јаҥарын бӱткӱл кафедра кайкаган эди.

Ол гитаразын колына алып, романстарды эмезе эстрадный кожоҥдорды кожоҥдозо, ого једери јок болгон. Оныҥ кажы ла кожоҥы, јаҥары кӧксинеҥ бойы ла јайым чыгып, кажы ла кижиниҥ јӱрегине, кӧксине табаратан. Ондый јайаан јайалтаны, ӱнди Кудай Аленага сый эдип береле, та нениҥ де учун салым-јӱрӱмди арай ла ас, кыска бергени ачу, карамду…

Бир ӧйдӧ ол Чамалдагы культура бӧлӱгиниҥ јааны болуп иштеп барган. Сценадаҥ, кожоҥноҥ кезек ӧйгӧ ырааган. Јайалталу, јайым, ӧҥзӱре ӧзӧктӱ болуп бӱткен улуска башкараачы иште иштеерге эмеш кӱчке келижет. Ондый улустыҥ бирӱзи Алена болгон ине.

Ол кайда да бӱдӱн-јарым јыл кирези ӧйдиҥ туркунына эл театрда иштеген. Эҥ ле ырысту, јакшы ӧйлӧри мында болгон деп айдарга јараар. Аленаны ишке алган эдим. Бу ӧйдӧ ол артисттерди вокалга экелген тыҥ ӱредӱчи болгон. Бисле кожо Тыва јаар гастрольдорго јӱрген. Бистиҥ ойын-концертти, ойын-кӧргӱзӱни Аленабыс «Алтайым» деген кожоҥыла ачкан. Тыва кӧрӧӧчилер, ондогы нӧкӧрлӧри оныҥ профессионал узын, ӱнин сӱрекей бийик баалаган. База «Большие гастроли» деген бастырароссиялык ӱлекерле бисле кожо Калмыкия јаар барып јӱрген. Бис ары јаан программаны белетеп апарганыс. Алена Гнесинкада кожо ӱренген Донара нӧкӧрине јолыкканы база јаан ырыс, сӱӱнчи болгон деп сананадым. Донара је ле деген кожоҥчы, Америкадаҥ бери гастрольдоп турган болуптыр. Алена дезе мен Алтайымда албатыма ла кожоҥдоп јӱрӱм деп айткан эди. Донараныҥ айтканыла, Алена сӱрекей тыҥ, ару, коо ӱндӱлердиҥ бирӱзи болгон.

Калганчы ӧйдӧ театрга келерде, ойын-кӧргӱзӱлерди кӱӱле кееркедер ишке тургустым. Темдектезе, мениҥ «Боевая слава Алтая» деген ойын-кӧргӱзӱмди, база А. Чеховтыҥ ойын-кӧргӱзӱлерин керектӱ кӱӱле кееркеткен. Кӱӱни угарына, сезерине јайалтазы јаан болгон. Бир де репетицияны божотпойтон…

Ол ло театрдаҥ барган кийнинеҥ Аленада туйук, кӱч ӧйлӧр башталган. Калаштыҥ баазын иштеп алар арга, айалга болбозо, јайаандык иштӱ кижиге кандый кӱч, онызын јаҥыс Алена билер, ол јолды ӧткӧндӧ. Кайда ла барза, иш јок деп каруу. Ишјоктордыҥ тӧс јерине барып, учетко до турган.

Алена јӱрӱмди сӱӱген. Улуска ачык-јарык, јалакай болгон. Нениҥ учун бис культураныҥ, кеендиктиҥ, јайаандыктыҥ улузын бойыныҥ ӧйинде чеберлеп, килемјилеп јӱрбейдис? Бисте база качан алтай ӧзӧктӱ, јайым кӱӱндӱ Алена болор?

Келер јылдыҥ чаган айыныҥ 19-чы кӱнинде, нӧкӧристиҥ чыккан кӱнинде, эземниҥ эҥирин ӧткӱрерис. Эҥирдиҥ программазы бар, эзен јӱрерде шӱӱшкенис, јӧптӧшкӧнис.

Алена Челтуеваныҥ ӱреткен ӱренчиктери кӧп. Эҥ ле тыҥы Эдуард Согоноков, база «Две звезды» деген ӱлекер, канча вокалды таскаткан.

Калганчы ӧйдӧ ол тӧрӧл јурты Бешпелтирде оогош болчомдорды (5-6 бала) кожоҥдоорго ӱреткен. Ӱредӱчиниҥ, кожоҥчыныҥ јайаан јолын ӱренчиктери улалтар.

Алена эки балазыныҥ кару энези. Кызы Карина Искитимде медучилищениҥ 1-кы курсын божоткон, уулы Алеша дезе черӱде. Кожоҥло јӱрген јӱрӱми кыска да болзо, је кожоҥдорынаҥ бис Аленаны јаантайын угарыс, сананарыс…

Алтай Республиканыҥ санаттар аайынча тӧс јериниҥ јааныныҥ ордынчызы Александр Черновых:

—Барнаулда культпросвет училищеде ӱренип турарыста, Аленала таныжып, најылар-нӧкӧрлӧр болуп јӱргенис. Ӱренип турган јылдарыста бис сӱрекей нак јӱргенис, нениҥ учун дезе Алена сӱрекей ачык-јарык, јалакай болгон. Качан бис јуулзас ла оныҥ кожоҥдорын угарыс. Ол гитарала сӱреен јакшы ойноор, романстарды кожоҥдоор. Аленада Люба Балуева деп ӱӱре-јелези болгон. Олор экӱ бир курста ӱренген. Онойып, Алена, Люба ла мен кинолоорыс, кандый ла кӧдӱриҥилер болзо, бис ондо. Јакшы, ырысту ӧйлӧр, олор качан да ундылбас. Оноҥ Алена Москва јаар ӱренип барган…

Россия Федерацияныҥ нерелӱ артисти, Алтай Республиканыҥ бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» деген государственный театрыныҥ художественный башкараачызы Айана Шинжина:

—Мен, бойыныҥ ӧйинде јиит артист, «Алтай» ансамбльда иштегем. Ол тужында филармония ачылгалак. Меге Барнаулдаҥ Алена Челтуеваныҥ ӱредӱчизи телефон соккон. Ол Аленаны кожоҥдоорына ӱреткен болуптыр. «Удабас ла слерге мениҥ ӱренчигим келер. Слерге ол кысты јиит артист деп, јӧмӧп болушсын деп баштанадым» деп сураган. Ансамбльда јиит улустаҥ јаҥыс мен болгом. Оныҥ учун јаан јӱрӱмде бис Аленала онойып танышканыс.

Алена «Алтай» ансамбльга келген, бис танышканыс. Оноҥ, јаан удабай, ол јайаан ӧмӧликле кожо Санкт-Петербург јаар ойын-кӧргӱзӱ тургузар ишке барган. Ол кайда да сегизен јылдардыҥ учы, тогузон јылдардыҥ бажы болгон. Бис кожо бир ӧмӧликте иштеп турала, Москва јаар ӱренерге база ла кожо барганыс. Алена Россияныҥ Гнесиндердиҥ адыла адалган кӱӱлик академиязына, мен дезе ГИТИС-ке ӱренерге киргем. Амыраар кӱндерди экӱ ӧткӱретенис. Ол коркышту тогузонынчы јылдар болгон. Экӱ туштажарыс, экӱлебисте не де јок. Эмезе «щепкинчилерге» барарыс. Ондо јайаан эҥирлер ӧткӱрерис, Алена кожоҥдоор, база та кем де ӱлгерлер кычырар. Оноҥ оок акчаны јууп, калаш алып, чайлаарыс.  Чай ла калаш биске кӧчӧдий амтамду деп билдиретен.

Бис Аленала экӱ, «щепканыҥ» артисттерине кӧрӧ, эмеш јаан болгоныс. Менде кызычагым болгон. Аленала экӱ келер ӧйис, амадуларыс керегинде куучындажарыс. Мен кыйалтазы јогынаҥ ансамбль эмезе бијениҥ театрын тӧзӧӧрим деп айдатам. Алена дезе кожоҥдоор амадулу болгон.

Алена биске айылдап келерге јакшызынатан. Бис кезикте энемле кожо уйуктаарга јӱре берерис, олор экӱ, адамла кожо, таҥ атканча куучындажатан. Олор экӱ текши тилди таап, тил, литература, чӧрчӧктӧр лӧ оноҥ до ӧскӧ сурактар аайынча куучындажатан.

Мениҥ чыккан кӱним чаган айдыҥ 4-чи кӱнинде болзо, Аленадыйы чаган айдыҥ 10-чы кӱнинде. Чыккан кӱнди кезикте бисте, кезикте Аленада ӧткӱретенис. Ол кезикте общежитиеде, кезикте квартирада тӧлӧп јадатан. Кӱч сурактар ондо кӧп лӧ болгон. Мен ада-энемде јаткам.

База кандый да ӧйдӧ бис филармонияда башка-башка кыптарда јатканыс. Бис Байрам Вячеславовичле биле тӧзӧӧристе, биске јадар јер берген. Тӱни-тӱжи филармонияда. Ижис, айлыс – бир јерде. Бой-бойыстаҥ јажыт та јок, ачык-јарык, нак јӱргенис.

Онойып, бис дипломды колго алып, Алтайыска јанып келген тужыс. Мен 1997 јылда «Алтамды» тӧзӧп турала, заочный ӱредӱге кӧчкӧм. Алена кандый да ӧйдӧ «Алтамла», онойдо ок «Алтайла» кожо иштеп, кожоҥдоп туратан. Бир сӧслӧ, ол филармонияныҥ кемнеҥ де камааны јок солистказы болуп иштеген. Је ондый да болзо, ол кӧп јаны бисле кожо иштеген, бисле јуук болгон. Јӱрӱмдик, јайаандык јолыныҥ кӧп јаны «Алтамла» ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӧн.

Кайда да 2012-2013 јылдарда ол бисле коштой барган. Ол бу ла ӧйдӧ бисле «Алтамла» Европала јорыктаган. Бир ӧйдӧ ол јӱре беретен, оноҥ база бир ӧйдӧ кайра келетен. Оноҥ Чамал аймактыҥ  культура бӧлӱгиниҥ јааны болуп иштеп барган. База кезек ӧйгӧ филармонияда иштеген. Оноҥ ойто биске келген. 2012 јылдаҥ ала «Алтамда» иштеген. 2016 јылда Эмма Иришева Аленаны эл театрга иштеерге кычырган. Олор «Маадай-Кара» деген ойын-кӧргӱзӱни тургузып баштаган. Ол актерлорго вокал аайынча ӱредӱ ӧткӱрген. Айла, ол ойын-кӧргӱзӱде актриса болуп турушкан, ойногон.

Бисте, «Алтамда», Алена кожоҥдогон. Ол бијелеп турган артисттерге вокалдыҥ клазын ӧткӱрген. Оныҥ учун бистиҥ бијечилер  ӧскӧлӧринеҥ алтайлап јаҥарлап тургандарыла аҥыланган. Керек дезе, орус та укту артисттер алтай јаҥарды эске ӱренген.

Качан бис Европа јаар барарыста, бис кожоҥдогоныс, бијелегенис. Бисте вокальный номерлер болгон. Алена јаҥарды баштаза, бис бир аай јайканып, јӧмӧп јадыс. Тегин де алтай кожоҥдорды кожоҥдозо, бис јӧмӧп туратаныс. Онойып, бис Европада бир сааттыҥ  туркунына бӱткӱл ойын-концерт кӧргӱскенис. Алена Эйфелева башняныҥ јанында коо-јараш ӱниле кожоҥдоп, французтарды кайкаткан эди.

Гастрольдорго јӱрерис. Тӱниле, темдектезе, Кош-Агаштаҥ јанарыс, уйуктабаска кожоҥдоорыс. Качан бисле кожо Алена болзо, јастыра кожоҥдоп јадырар деп, бисти тӱзедер.

Калганчы јылдарда ол Чамал јаар јӱре берген. Калганчы катап ол меге куран айдыҥ бажында  телефон соккон. Ӱни кандый да јарык. Куучындажала, телефонды салып, узак сананып отургам. Ӧзӧгимде саҥ башка сезим болгон… «Мен слерди, ончогорды, сӱӱп јадым» —  деп, јобош ӱниле айтканын сананзам, эзендежип, кереес сӧзин айткан ошкош.

Оноҥ до озо ол менле колбуны јылыйтпайтан. Улус керегинде качан да коомой айтпас. Јиит тужыста филармонияда да иштееристе, бис тегин ле јиит артисттер, кандый бир артистти јастыра бурулап јатканын кӧрзӧс лӧ, ол ло тарыйын  директорго баратаныс.  Столго «јырс» эттире јудуруктап, тегин бурулаткан артистти корый алатаныс. Алена омок, јалтанбас болгон. Бот, бис чындык учун ондый «јуучылдар» болгоныс.

Јӱрӱмниҥ јолында, бажында кожо ло болгоныс. Је оноҥ кажыбыс ла бойыныҥ јолыла барган. Санаама кирет, Алена кичӱ изӱ айда телефон соккон. Узак куучындашканыс. Оноҥ куучынныҥ ортозында: «Мен узак јӱрбезим» деп айдарда, мен ол тушта ол сӧстӧргӧ ајару этпегем. Нениҥ учун? Нениҥ учун дезе ол јаантайын онойдо айдатан.

Кичӱ изӱ айда Алена бойыныҥ белек јажына јайаандык эҥирди белетеп ӧткӱрери јанынаҥ база айткан.

Мен Аленага эҥирде сениҥ кожоҥдорыҥды сениҥ ӱренчиктериҥ кожоҥдозын деп айткам. Орто-ортозынаҥ бойыҥ кожоҥдоорыҥ. Ол бойыныҥ окылу школын ачпаган, јӱрген болзо, айса болзо,  тӱҥей ле ачар эди. Је республикада ондый кӧп балдардыҥ јайалтазын чечкен, јолын ачкан. Ол бойыныҥ ижиниҥ узы болгон. Кожоҥго јолду улусты ол јаан јолына акту кӱӱнинеҥ алкаган. Темдектезе, Эдуард Согоноковты.

Мени 2004 јылда филармонияныҥ башкараачызына кӧстӧгӧн ӧй. Алена Яковлевна: «Слерге јиит вокалисттер сӱреен керектӱ. Эдуард Согоноковты ишке алзаҥ, јастырбазыҥ» — деп айткан. Чындап та, јастырбаганыс. Бир канча ӧйдӧҥ ол ӧскӧ ӧмӧликке иштеп барган. Бу јӱк ле бир темдек…

Бис Эмма Иришевала эземниҥ эҥири јанынаҥ куучындажадыс.  Ончо неме коронавирустаҥ камаанду. Эҥирди 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 10-чы кӱнинде бе айса куран айдыҥ 15-чи кӱнинде ӧткӱрерис пе, эмди тургуза нени де айдар арга јок. Је ондый да болзо, белетенерис. Бистиҥ Алена Челтуева бойыныҥ најыларыныҥ ӱниле кожоҥдоор учурлу. Ол мениҥ амадум. Ол бистиҥ молјубыс.

Алена Челтуева ӧзӧгиле бекем, санаа-кӱӱни ару, чындык болгон. Ол бистиҥ санаабыста ол ло бойы артар. Јӱрӱминде учураган уур-кӱчтер сындырбаган, ол сыныкпаган, туйуксынбаган, карыкпаган. Бойына бойы чындык арткан. Ичкери ижемјилӱ кӧргӧн. Бойы керсӱ, сӱрекей кемзинчек коллегабыс, нӧкӧрис.

Бисте, «Алтамда», Аленага амадап Башкирияда кӧктӧткӧн ӱргӱлјик јажыл мӧштиҥ ӧҥиндий јажыл платье бар. Ол кебиле Алена Европаны эбирген. Бис ол јажыл платьени эл музейге табыштырарыс. Музейде Алена Челтуеваныҥ окылу јери болзын.

Ачу-корондо улуска сӧслӧ дӧ, акча-манатла да болужары, јӧмӧӧри сӱреен керектӱ. Аленаныҥ балдарына кандый болуш јетирер деп шӱӱжип турала, чат ачканыс. Кем канчаны берер, болужар деп, таланыҥ эл-јонына баштанганыс. Јаҥыс ла мен ажыра 140 кижи болуш эдип, бойыныҥ акту кӱӱндериле акча кӧчӱрди. Онойып, 8ј муҥ салковойго шыдар акча јуулган. Албаты нак, бир кижидий, бир биледий туруп чыгала болушты. Јерлештеристиҥ тоозында, темдектезе, В. Полетаев, А. Тюхтенев, эл библиотеканыҥ, Калык чӱмделгезиниҥ тӧс јериниҥ ӧмӧликтери, «Алтамныҥ» бӱгӱнги ӧмӧлиги, онойдо ок башка-башка јылдарда иштеген улузы, Кан-Оозы, Кош-Агаш, Улаган ла оноҥ до ӧскӧ аймактардыҥ эл-јоны. Мен тӱжи-тӱниле телефондо отурдым, улус болушты аткарган ла аткарган.

Албаты бойыныҥ кызын, сӱӱген, оныла оморкогон, олор оны качан да ундыбас.

Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти Алена Челтуева республиканыҥ профессионал санадыныҥ, культуразыныҥ ичкери ӧзӱмине тузалу, једимдӱ ижиле тӱӱкиде, калыктыҥ санаазында качан да ундылбас.

Алена Яковлевна Челтуеваныҥ једимдерин, јеҥӱлерин керелеген Кӱндӱлӱ грамоталары, дипломдоры, Быйанду самаралары сӱреен кӧп. Јайаан јайалталу Алена республикада Гнесиндердиҥ адыла   адалган кӱӱлик академияны божоткон сок јаҥыс кожоҥчы. Ол алтай да, совет те авторлордыҥ кожоҥдорын, романстарын, алтай јаҥарды коо ӱниле кожоҥдоп, ады-јолы, магы эл-јон ортодо элбеде таркаган. Оныҥ кӧп тоолу кожоҥдоры бӱгӱнги кӱнде хит болуп, республиканыҥ академ санадыныҥ алтын кӧмзӧзине кирет.

Мен бу јӱрӱмимде Алена Яковлевнала кожо јӱргениме, иштегениме быйанду јӱредим.

К. ПИЯНТИНОВА