«Кажы ла öйдö бойыныҥ уур-кÿчтери, бойыныҥ jедимдери…»

01.09.2020

Эл-jонныҥ су-кадыгын корулаары бÿгÿнги кÿнде аҥылу jерде турат. Кандый бир оору-jоболго алдыртса, кижи бу ла ак кебин кийген эмчилериске баштанып, болуш сурайт. Канча улустыҥ jÿрÿмин аргадаган, эмдеп-томдогон эмчилериске быйанду jÿредис. Анчада ла билгири тереҥ, ижи чыҥдый эмчилеристи аҥылап ийер кÿÿниҥ келер. Олордыҥ тоозында — Кан-Оозы аймактыҥ тöс эмчилигиниҥ баш эмчизи Тимур САЗАНКИН. Ол керегинде эл-jонныҥ айткан быйанду сöзин улайын угуп jÿредим. «Кудайдаҥ берилген эмчи» деп айдат. Оныҥ да учун оныҥ бойына jолугып, куучын-куумый öткÿрдибис.

—Тимур Михайлович, Слер иш-jолоорды медицинага учурлап, эмчиниҥ профессиязын талдаганаар, байла, тегиндÿ эмес. Бойордыҥ ижи-тожыгар керегинде куучындап ийзегер?

—Мен эмчилердиҥ билезинде чыдагам. Энем Галина Николаевна коркышту jалакай, улуска болужайын ла деер кÿÿндÿ кижи, медсестра болуп иштеген. Чыккан-öскöн jери Барнаул кала. Адам Михаил Михайлович – эмчи. Олор Барнаулда биле тöзöп, Чой аймакка иштеп кöчкöндöр. Адамды тöс эмчиликтиҥ баш эмчизине кöстöгöндöр. Чойдо мениҥ jаан акам Александр ак-jарыкка чыккан. Адам билгири тереҥ кижи болгон, эки бийик ÿредÿлÿ – медициналык ла философско-филологиялык. Эрчимдÿ иштÿ, öзöр амадулу jиит специалистти jаан удабай Алтайский крайдыҥ реанимационный тöс jерине ишке кычыргандар. Мында адам узак öйдиҥ туркунына иштеген. Кийнинде оны реанимация ла анестезиология бöлÿктиҥ jааны эдип кöстöгöндöр. Мен Барнаулда чыккам. Адам бойыныҥ тöрöлин, Алтайын сÿреен сÿÿген кижи. Барнаулда ол он тогус jыл иштеген, кийнинде Алтай Республикага иштезин деп кычырарда, ол тургуза ла jöпсинген эди.

Оныҥ да учун эмчиликтиҥ ижиле мен jаштаҥ ала таныш. Ада-энем тÿни-тÿжи иштеп турган öйдö улайын эмчиликте де конорго келижетен. Качан эр кемине jедип, профессия талдаар öй келерде, мен медицина ба айса астрономныҥ ÿредÿзин талдайтан ба деп узак ла санангам. Астрономия – мениҥ сÿÿген предмедим болгон. Jе учы-учында тÿҥей ле эмчиниҥ профессиязын талдадым. Jе астроном болбогон до болзом, эмди де менде телескоп бар. Балдарымла кожо jылдыстарлу теҥерини аjыктаарга сÿÿйдис.

Алтайский крайдыҥ мединститудын божодып, Горно-Алтайсктагы бала табар турага эмчи болуп ишке киргем. Мында узак jылдардыҥ туркунына иштеген акушер-гинеколог Татьяна Марковна Антонова иште jаан ченемел берген эмчи болор. Jаан удабай мени Оҥдой аймактыҥ эмчилигине иштеерге ийгендер. Мында эки jыл иштеген соҥында, Кан-Оозы аймактыҥ эмчилигиниҥ баш эмчизи Эльвира Михайловна Туткушева иштеерге кычырган, jöпсингем. Мынайып, Кан-Оозында иштеп артканым бу. Мында эжимге туштап, айыл-jурт тöзöгöм, бала-баркалу.

—Тимур Михайлович, эмчиге ооруп турган кижини эмдеердеҥ озо чындык диагноз тургузары недеҥ де учурлу. Бу керек эмчиликтиҥ диагностикалык јазалла jеткилделгенинеҥ камаанду. Бу jанынаҥ айалга бистиҥ эмчиликте кандый?

—Диагностикалык јазалла jеткилдеш jанынаҥ айалга бисте уйан эмес, jе андый да болзо, бир эмеш сурактар бар ла. Темдектезе, рентген öдöр аппарат бисте 2007 jылдаҥ ала иштейт, элентизи jедип калган, jе оныҥ баазы сÿреен бийик – 10-15 млн салковой. Бойыстыҥ аргабысла мындый аппаратты алары кÿч болгонын айтпаза да jарт. Анайда ок эндоскопический јазал, кижиниҥ ичи-кардын, ӧкпӧзин шиҥдеер аппарат jок болот. Мынаҥ да öскö бир кезик јазалдар jетпей jат.

Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корулаары аайынча министерствозы бу сурактарды билер, олордыҥ аайы-тööйине чыгар öй удабай ла болор деп иженедис. Чынынча айткажын, бистиҥ эмчиликтиҥ диагностикалык ууламjыла иштиҥ кемин бийиктедери — мениҥ амадуум. Бу амаду jÿрÿмде бÿдер деп иженер керек.

—Эмчиликте бир канча анализти баазын тöлöп табыштырарга келижет. Баазын тöлööр медициналык болуштыҥ тоозы кöптöп туру ба?

—Эмдиги öйдö су-кадыкты корулашта тöлöбöзинеҥ алар медициналык болуш jок дезем, байла, кычыраачыларды алаҥ кайкадарым, jе jартап айдайын. Кажы ла медициналык болуш учун тöлööр керек болот. Эл-jонныҥ ишjалынаҥ бир бöлÿк акча медициналык страхованиениҥ фондына кöчÿрилип турганын билерис. Бу акчала медицина jеткилделет. Эмди акча тöлöбöзинеҥ jетирилген медициналык болуш деп улустыҥ сананганы — ол страхованиенеҥ тöлöлип калган болуш. Эл-jонноҥ ло келген акчала. Jе медицинага бÿгÿнги кÿнде кеминде иштеерге бу акча jетпей турганын ачыгынча айдар керек, оныҥ да учун бир канча болушты эл-jонго тöлöдип jетирерге келижет. Эм-тус, ГСМ, одыру, связь учун тöлöмирлер, эмчиликте эмденип турган улуска аш-курсак, ишчилердиҥ ишjалы – ончозына акча керек болот.

—Эмчиликти эмчилерле jеткилдеери jанынаҥ сурак курч турат деп билерис…

—Чын, эмчилерле jеткилдеш jанынаҥ сурак тегиндÿ эмес. Jе тÿҥей ле иш öткÿрилип ле jат. Мен 1996 jылда иштеп келеримде, эмчиликте он бир ле эмчи иштеген. Бÿгÿнги кÿнде эмчилерис кöптöп тö калган болзо, сурак курч бойы артканча. Хирург, стоматолог, гинеколог деген эмчилер jедишпей jат. Хирургия ла гинекология – медицинада аҥылу ууламjы. Мында jаҥыс ла билгири бийик, чыдамкай эмес, је анайда ок колы эптÿ, кандый бир уур-кӱч айалгада маҥзаарбай, чындык арга табар улус иштеер аргалу. Оныҥ да учун медицинский вузтарда ÿренип турган студенттерис бу уулмаjыларды талдабайдылар. Ого ÿзеери эмдиги öйдö эмчилерге эдилип турган некелтелер, кандый бир jастыра учун кату каруузына тургузар jасактар камаанын jетирет деп бодойдым. Алдында совет öйдö эмчиниҥ ижинде эткен jастыразын эмчиликтиҥ башкартузы, тергеениҥ башкарузы кöрÿп турган болзо, эмдиги öйдö ончо некелтелер катуланып калган, jастыра учун уголовный керек те ачылып турган учуралдар кöптöйт. Айдарда, jииттер мыны ÿзе кöрÿп-угуп турбай. Мениҥ санаамла, бистиҥ ороондо медицинада мындый айалга тöзöлгöни — jастыра керек. Эмчиниҥ ижи сÿреен кÿч. Кажы ла кижи башка ине, кем де озолондыра айдып болбос: кандый эм кажы кижиге кандый камаанын jетирер аргалу. Эмчилерди отургызар эмес, эмчилерди тоор керек.

Мен эмди ÿренип, улайын ла башка-башка курстарга барадым. Öткöн jылда Москва калада эл-jондык колбуныҥ, экономиканыҥ ла башкартуныҥ институдында öткÿрилген курстарга барар учурал келишти. Мында Россу-кадыкшиҥжӱниҥ ишчилери эмчилердиҥ тап-эриктери ле молjулары керегинде лекциялар кычырган эди. Ондо темдектелгениле болзо, калганчы jылдарда Россу-кадыкшиҥжӱге эмчилердиҥ jастыра эмдегени jанынаҥ баштанулардыҥ тоозы кöптöгöн. Jе кажы ла баштанула иштеп кöргöжин, олордыҥ кöп сабазы шылтак jогынаҥ берилгени jарталат.

Медицинага кöп jииттер келбей турганыныҥ база бир шылтагы – шиҥдеп-некеп турган органдар öткÿре кöп, тоолоп кöрзöм, биске некелтелÿ келип турган органдардыҥ тоозы он тöрткö jетти, кажызы ла келип, штраф салатаны кайда. Темдектезе, эмчиликте кеминеҥ кöп улус эмделген болзо, эмезе амбулаторный картазын улус поликлиникага артыргыспай апарган, эмчи кöрбöй калган болзо – акчала каруузына тургузат. Мынайып, jылына эмчиликке салылган штрафтыҥ кеми миллионго до jедет. Удабас jаҥыс та эмчилер эмес, је анайда ок орто медицинский ишчилер jетпес болор деп билдирет. Шылтагы — jииттердиҥ jурт jерге иштеп келер кÿÿни jок болгоны. Карын, ороонныҥ башкарузыныҥ «Земский доктор», «Земский фельдшер» деп программалары jаан арга болды. Бисте де бу программала иштеп келип турган эмчилер бар.

Анайда ок, эмчиниҥ профессиязыныҥ учурын бийиктедер ишти тергееде jакшы öткÿрер керек. Бу ла СМИ, Интернет, масс-медиа ол jанынаҥ ишти эрчимделткен болзо, айса болзо, айалга солунар эди. Улусла иштеери — тегин керек эмес, бис ооруп, jобоп турган улусла кӱнӱҥ ле куучындажадыс. Оору кижи jаҥыс ла эди-каныныҥ оорузыла jобоп турган эмес, jе анайда ок тыҥ санааркашта, ачынчак, öҥзÿре болот. Jартап айткажын, медицинада кажы ла кижи иштеп болбос. Кезик jииттер мынызын билбей, ÿредÿге кирет, ÿредÿзин божодып, эмчиликке келеле, бажын тудунып ийет. Бир канча улус ÿредÿзи аайынча иштебей, jÿре берет. Андый да учуралдар болот.

—Аймактыҥ ыраак jурттарында медициналык болуш кандый айалгада jетирилет?

—Эмчиликтиҥ бир канча эмчилери бригада тöзöп, ыраак jурттарга тургузылган график аайынча барып келедис. Алдында бойым кожо барып, эл-jонго УЗИ, гастроскопия эдип туратам, эмди öй ас болуп, барып болбой турум. Jе бу ишти jуук öйдö орныктырарга амадайдым. Эмдиги öйдö федеральный программа аайынча аймак ла Горно-Алтайск кала ортодо вертолет учуп баштаганы сÿреен jарамыкту болды. Алдында öйдö бу jанынаҥ айалга сÿреен кÿч болгон. Санаамга кирет: бир катап Коргонныҥ ÿсти jанында тайга jерде уулчак турникке айланып турала jыгылып, белин сындырган. Бу баланы калага jетирерге вертолет берзин деп, Юрий Васильевич Антарадоновко телефон сокконыс. Анайып jадып, вертолет келген эди. Бис Юрий Васильевичке ол öйдö башка-башка сурактарла баштанатаныс, бир де «jок» дебей, болужар болгон. Ол тушта ырыс болуп, уулчакты аргадап алганыс. А эмди вертолет биске кажы ла учуралда келип, оору кижини апарат. Jылына биске вертолет учкан учуралдар 20-30-ка jеде берет. Вертолет бастыраjандай медициналык модульла jеткилделген, ооруп турган кижиге баштапкы болушты учуш ла öйинде jетирип салар аргалу.

Чаргы-Оозы, Jалаҥай, Экинур, Jабаган, Кöмÿр-Оозы, Jодролу jурттар кардиометр оборудованиеле jеткилделген. Кижиниҥ jÿреги сайылып, ооруп, фельдшерди болушка алдыртса, фельдшер кардиометрле jÿректиҥ согужын тöс эмчиликке ийер аргалу. Инфаркт миокарда мынайып jарталза, jÿректиҥ тамырындагы тромбты jайа jоголтор эмди оору кижиге jеринде ле тургузар. Мынайып бис канча улустыҥ jÿрÿмин аргададыс. Улусты су-кадыгына аjарыҥкай болзын деп сурайдыс: jÿрек кадалып, ооруп, сол кол неме сеспей, кижиниҥ чыдалы астай берзе, эмчини тÿрген-тÿкей ле алдыртыгар деп сурайдыс.

—Тимур Михайлович, аймактыҥ эмчилигинде сÿреен кöп jакшынак эмчилер бар деп билерис…

—Эйе, бистиҥ эмчиликтиҥ бÿгÿнги де кÿнде иштеп турган эмчилерди, медишчилерди алзабыс, алдындагы öйдö иштеген улусты кöрзöбис – бистиҥ тÿÿкибис сÿреен байлык. Оныҥ да учун Кан-Оозы аймактыҥ албатызыныҥ су-кадыгын корулаарына учурлалган тÿÿки-бичик чыгарар санаа бар. Иш бу ууламjыла башталып калган. Ончо материалды jууп ийеристе, сÿреен jаан: тÿÿки öткöн чактыҥ 17-18 jылдарынаҥ ала бÿгÿнги кÿнге jетире улалат. Тÿÿкибисти jаҥы ÿйе билер керек. Эмдиги jииттерге алдында улус бир jыл ишjал албай иштеген öй болгон деп айтсаҥ, бÿтпес те болор. Бÿтпес те эмес, бисти оҥдобос болор. Jе ондый öй болгон ине. Кажы ла öйдö бойыныҥ кÿчтери, бойыныҥ jедимдери. Ол керегинде айдар керек…

А. Тайтова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина