Алтайдын Чолмоны

Бирлик эл болуп jӱрерис пе?

07.09.2020

Слердиҥ тургускан тагылдар кӱнчыгыш јанында, кӧстӧҥ туура, табыш јок јерде болор керек, је Куладыныҥ ла Шашыкманныҥ тагылдары јолдыҥ ӱстинде, табышту јерде. Мыны канайда оҥдоор?

Оҥдой аймактагы Боочы ла Кулады јурттардыҥ ортозында Ак-Кобы деген јерде турган субурганды оодордо, јаргы бажына чыгар деп унчукпадым. Топучийдиҥ јанындагы кресттӱ столмоны јыгып саларда, оҥдодым, је унчукпадым, кылынган улус табылар деп. Будданыҥ статуэтказын кочегаркага салып, тынду ба, тыны јок по деп ченеген куучынаарды угуп, кайкадым, је керексибедим. Аймактар сайын базып, «ак јаҥ» деп агитация ӧткӱререерде, јербойыныҥ улузы бойы айдынар деп унчукпадым.  «Амаду Алтай» деген газетте  тоомјылу улусты јамандараарда, сагыш кирер болор деп иженип унчукпадым. Јаргы 2019 јылда слердиҥ ижигер јастыра деп јӧптӧгӧн дӧ болзо, токтободор.

Турган немени бузарга, оодорго, јоголторго, бар не-мени јок деп айдарга эмеш те болзо, сананар деп иженгем. Мындый калју кылык алтайларда јок! Ончозы слерге не чаптык болды?… Бурулу кижи мен болойын, токынагар деп сурап турум,  јашӧскӱримди, јаш ӱйени сананып.

Унчукпаганымныҥ бир шылтагы – НИИ-ниҥ билимчилери тил, тӱӱки, мӱргӱӱл јанынаҥ  јартамал берер болор деп иженгем. Экинчизинде,  «акјаҥчылар» Оҥдой аймактаҥ болордо, токтогом. «Кызыл Кулады» јаантайын озочыл, баштаҥкайыла аҥыланатан учун, анда ончо таайлу-јеендӱ тӧрӧӧн-тууган улус јуртаган учун, бой-бойлорын оҥдоп, токтоп калар болбой деп иженгем.  Акыр, сакып алайын, токынаар болор бо деп. Сакылта 20 јылдаҥ ажа берди, ӧскӧ, јаҥы ӱйе ӧсти…

«Акјаҥчылардыҥ» ижин јастыра болгон деп токтодып та саларда, олор школдыҥ бичиктерине «кадалды»

Јаргы «акјаҥчылардыҥ» ижин јастыра болгон деп 2019 јылда токтодып та саларда, олор школдыҥ бичиктерине «кадалды». Олордыҥ некелтезиле 5-9 класстардыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱренер бичиктерин ӱредӱдеҥ чыгарар, ондо буддизм бар. Бу не дегени?

Кайкабас бойым кайкадым. Бу не болгон «акјаҥчылар», слер неге ачынып туругар? Балдар бичик јок канай ӱренетен? Ӱстине бичик бичиири јеҥил эмес, бир бичикти 1-2 јылга белетеп јат. Мен экинчи јай 11 класстыҥ бичиктерин: хрестоматия, ӱренер бичик, методика – божодып болбойдым, јеҥил иш эмес, ӱредӱлӱ јылга белен болор керек. Эмди оноҥ слер кандый једикпестер табар эмежигер?

Ончозын баштап турган улус алтайлардыҥ тӱӱкизин, культуразын тереҥ билбези јарталды. Бис те ак јаҥду алтайлар деп айдынар эдибис, је слер бойыгардыҥ  калју кылыгарла алтайлардыҥ  ару, агару ак јаҥын каралап салдар, бурузы јок улусты бурулап баштадар, алтайлардыҥ сагыжын  «булгап» салдыгар, бир чакка оройтып калдыгар.

Алтайдагы ӱч аймактыҥ улузын албанла эки јара бӧлидер. Бӱгӱн Кош-Агаш ла Улаган ару артты, Кан-Оозы керектиҥ аайын оҥдоды. Шабалин аймактаҥ тоолу кижи слерге албанла кожулды, тӧс јер – Оҥдой аймак болгоны чике јарталды. Јерлештерим учун уйат, јаҥ ла мӱргӱӱлди ылгаштырбай турган учун, улустыҥ сагыжын албанла булгаган учун. Бир ле темдек: слердиҥ тургускан тагылдар кӱнчыгыш јанында, кӧстӧҥ туура, табыш јок јерде болор керек, је Куладыныҥ ла Шашыкманныҥ тагылдары јолдыҥ ӱстинде, табышту јерде. Мыны канайда оҥдоор? Баштап Шумар кобыда тургусканы – чын болордо, слер оны јаратпадар, јайлаттар. Эске алынза, ого кӧп улус кӱӱнзеп келген, мӱргӱӱлде турушкан болгон, слерге мында јарабады.

Тектерип  алган  алтай  тилдиҥ  ле  литератураныҥ ӱредӱчилери мынаҥ ары јаш ӱйени неге ӱредер? Сананзаар! Кӧп бичик адабайын, библиотекадагы эки ле бичикти ачып кычырзаар: «Республика Алтай» (2010), «Алтай – духовное измерение» (2016).  Анда ончо сурактардыҥ каруузы бар. Јетпей турза, алтайлардыҥ тили, тӱӱкизи ле культуразы аайынча бичиктерди кычыргар. Јарт эмес сурактарды оноҥ таап аларыгар.

Слердиҥ оҥдобой турган  сурактарардыҥ бирӱзи – тилдиҥ тӱӱкизи. Бис угы-тӧзисле јебреннеҥ ала тӱрктер деп адаладыс, кӧк бӧрӱдеҥ таркаган деп кеп-куучын бар эди. Монгол ӧйликте эки тилдӱ болгоныс, оныҥ учун монгол сӧстӧр тилиске тадыра кирип калган.  Алтайдыҥ кайа-таштарында табылган јебрен бичиктер тӱрк, уйгур, тибет, монгол (тоодо) тилдерле бичилгенин атту-чуулу рунологтор темдектеди. Оныла оморкоордыҥ ордына слер бисте андый тилдер јок деп айдадыгар. Кайкамчылу.

Ончо калыктар таш бичиктерди кӧрӱп оморкойт.  Јаҥыс ла бис,  алтайлар,  бойыстыҥ јебрен энчибисти билбей тура, тӱлей ле сокор артадыс. Тил шиҥдеечилер алтай тилдиҥ сӧзлигинде 60% монгол сӧс, топонимикалык сӧзликте 426 сӧс монгол, керек дезе тибет, санскрит (јебрен индий) сӧстӧр бар деп чоттоп салган. Кӧп сӧс айтпай, атту-чуулу профессор В. И. Рассадинниҥ бичиктерине баштандым. Сӧстиҥ бӱдӱми, сӧстиҥ учуры деген оҥдомол бар эди.

Слердиҥ билбей турган сурактарардыҥ экинчизи – алтайлардыҥ тӱӱкизи.  Тӱӱкини де эмес, школдыҥ јаҥы бичиктерин алып, ойто такып кычырзар: тӱрк каганат јайрадыларда, уйгур каганат тӧзӧлгӧн, оны ээчиде ойрот каандык болгон.  VIII-XVIII чактарда Алтай монгол тилдӱ каандыкта болгон. Оны Джунгар ӧйлик (Ойрот) дейтен, оноҥ до улам 1948 јылга јетире алтайлар бойлорын ойроттор деп адайтан.

Ойрот бичикти 1648 јылда билимчи Зая-Пандита уйгур бичикке тайанып тӧзӧгӧн эди. XVIII  чакта ÿзÿк/тодо (ясное)  бичикле бистиҥ ӧбӧкӧлӧр чийетен. Ук-тӧстӧрди бичигенин текпе деп айдар. Оноҥ башка фольклордо судур бичик (буддий сутра) ле таҥыт (тибет бичик) деген бичиктер адалат.

Чактарла, јӱсјылдыктарла алтайлар кандый айалгада болгонын оҥдоп, беш чактыҥ туркунына бис монголдордыҥ ортозында бололо, тилисти ундыбаганыс, угы-тӧзисти  ычкынбаганыс. Бу ла бойыс, алтайлар, отурыс.

Фольклор шиҥдеечилер кай чӧрчӧкти кычырып, анда тибет, санскрит сӧстӧр  болгонын темдектейдилер, ол тоодо Будда-Бурхан, Очыра-Манјы, судур бичик, сӱмер ле оноҥ до ӧскӧзи. «Кан-Алтын» деп кай чӧрчӧктиҥ јолдыктарын ајаргар: «Боодо-Бурканныҥ бу јеени/ Бойыныҥ ла бу јалчын/ Бого келгени билбезин бе».

Алтайда Будданыҥ сӱрилери табылганы јажыт эмес, Кӧк+ӧргӧӧ (Кӧкӧрӱ) лӧ Ак+ӧргӧӧ (Белокуриха) деп јурттар тӱӱкиде болгон. Тӱрктердиҥ баштапкы каганадында Таспар деп кижи буддист jаҥду болгон деп тӱӱкичилер бичийт. Уйгурлар база тӱрктер. Оныҥ учун нези јакшы, нези јаман деп олордыҥ ӱлгерлеп бичиген «Белге сӧзи» слерге не јарабады? Ойрот ӧйликте буддизм элбеде таркаган. Тӱӱкини бис кырып болбозыс. Алтай литератураныҥ тургузылганы  литератураныҥ ӧзӱп келген јолы, тӱӱкизи аайынча 9-11 класстарга бӧлилген эди, керек дезе ӧскӧ ороондордыҥ, ӧскӧ калыктардыҥ чӱмдемелдери кӧчӱрме ажыра кирген.

Алтай литературада бичиичилердиҥ кӧрӱмиле, шак бу Будда, Бурхан, очыра, манјы ла оноҥ до ӧскӧ сӧстӧр јаантайын туштайт. Керек дезе кӧп ӧбӧкӧлӧр, улустыҥ ады анайда адалган. Оны бис чыгара таштап болбозыс, тӱзедер учурыс база јок.

Ончозын баштап турган улус алтайлардыҥ тӱӱкизин, культуразын тереҥ билбези јарталды

Слердиҥ база бир оҥдобой турган сурак – мӱргӱӱл. Тӱӱки аайынча кӧрӧр болзо, элдеҥ озо тӱрктер теҥериге мӱргӱген (тенгрианство), алтайлар ӧрӧги кудай деп айдынатан: «О, ӧрӧ турган кудайыс, /айлу-кӱндӱ теҥерибис, /агаш-ташту Алтайыс,/ аргада мениҥ тынымды» деп айдынып. Оны ээчиде язычество, шаманизм, бурханизм, атеизм  болгон. Оны канай таштаарыс? Теҥериниҥ ордына  байлу ыйыктарга, оны ээчиде кажы ла сӧӧк бойыныҥ туузына мӱргӱген. Оноҥ улам ыйык, ызык деп сӧстӧргӧ тайанып, «язычество» деген орус сӧс табылган. Кажы сӧӧк, ук-тӧс мӱргӱӱр алдында бойыныҥ байлу туузын адайтан: Бабур+каан, Чапты+каан, Борсук+каан, Самар+каан ла оноҥ до ары. Шаманизм (кам јаҥы) дегени јаман (шаман — тунгус тилдеҥ) немедеҥ арчынып, арутанып турганы. Камак (хакастарда бу сӧс бар) дегени ӱчинчи кӧс, алтайлар бойыныҥ ӧйинде ак ла кара јаҥду болгон, каразын таштап, агына јайылып, буркан јаҥду деп аданган, учурыла ол кудай дегени. ХХ-чи чактыҥ бажында  Кан-Оозында јаан мӱргӱӱл ӧткӱрген эди. Бурханизм – кӧгӱс-кӧрӱмиле јербойыныҥ аҥылузын алынган мӱргӱӱл. Оны ээчиде атеизм  тушта, бир чакка алтайлар кудайы јок ӧскӧн, је туйказынаҥ Алтайына мӱргӱп ле туратан, ажуларда кыйраны буулап ла туратан эди…

Је алтайлар мынайып ла булгалып, аайланбай отурарда, бӱгӱнги Алтайда 56  мӱргӱӱл эрчимдӱ иштейт. Кандый да республикада мынча кире кӧп јӱзӱн јок болор. Јаҥыс ла бисте! Телекейлик ӱч тӧс  мӱргӱӱлдеҥ – христианство, ислам, буддизм – «акјаҥчылар» школдыҥ бичиктеринде буддизм кирген деп јаргылажат. Авторлор чикезинче андый сурак тургуспаган. Ол текши кӱнчыгыш калыктардыҥ мӱргӱӱли, чынын айтса, аҥылу айлаткыш кӧрӱм, философия. Бис база кӱнчыгыш калыктарга киредис, бистиҥ сагыжыстыҥ тырмакча да кирези ого јетпес. Карын да, оны оҥдоорго ченежердиҥ ордына  телекейлик буддизмди јабарлап баштадаар. Тудулган кӱрее слерге не чаптык болды? Карын да, кирип, кӧрӱп танышсар. Ас-мас алтайлар ӱредӱ алып, андый кӱрее ачты деп.  Кудайга бӱдери албан эмес, кажы ла кижиниҥ бойыныҥ кӱӱни туру.

Јерлештерим учун уйат, јаҥ ла мӱргӱӱлди ылгаштырбай турган учун, улустыҥ сагыжын албанла булгаган учун

Бу кандый калју, кара санаалу улус табылган? Ончозын оодор, кырар, каралаар, бурулаар, јабарлаар. Кандый да кара ийдеге алдырткан улус эмтирис, ончозы эмес. Алтайларда андый кылык јок. Алтайлар – јаан табыштанбай, бойында ла алканып, араайынаҥ суранып, Алтай-кудайына мӱргӱп  јӱрер эл-јон эди. Карын да, озодоҥ бери не-немеле јилбиркеер, кайкаар, јаҥыны ченеер улус болгон. ХХI чакта бир кезек улус јӱрӱмнеҥ чик јок астыкты.

Бу бичимелди бичип турганчам, Куладыда «Ак-Кобыдагы субурганды јопон Тэресава тургускан, культураныҥ энчизи эмес» деп база бир бурулаш келди. Бу кайткан «акјаҥчылар»! Экинчи катап оодорго бо?  Турган неме турзын. Ӧй келер, улус бойы Тибетте 18 јыл ӱренген майман сӧӧктӱ атту-чуулу Боорго учурлай тургускан телекейлик учурлу субурган деп оҥдоор. Бойыныҥ ӧйинде оны 2002 јылда оодордо, бузарда ага-јайзаҥ А. К. Бардин  санааркаштаҥ оорыган, јӱрӱмнеҥ эрте барган. Јурукчы Н. Рерих Алтайга келеле, мында кемниҥ ады јарлу деерде, кажызы ла Боориа деп каруу берген эмтир. Оныҥ јуругы «Вестник белого бурхана» деп адалат. Г. И. Чорос-Гуркин бойыныҥ јуругын «Кујурлуныҥ бурканчылары» деп адаган.

Бистиҥ ада-ӧбӧкӧ, јаан јашту ӧрӧкӧндӧр, тоомјылу каргандар субурган тургузылганына сӱӱнген, оноҥ озо сӧӧктӧрдиҥ байрамы болордо, јашӧскӱримге быйан айткан эди. Эмди олордыҥ бала-барказы оны экинчи катап оодор санаалу. Бу кандый ӱйе ӧзӱп јат? Јастыра кылык этпегер деп сурайдым, кару јерлештерим.

Бу булгаштарды јоголторго, биске элдеҥ озо бирлик эл болор, јон ортодо јартамал иш ӧткӱрер керек, школдыҥ бичиктерин бичийтен лабораторияны башкараачылар ойто такып орныктырар учурлу.

«Ак-Кобыдагы субурган культураныҥ энчизи эмес» деп база бир бурулаш келди. Бу кайткан «акјаҥчылар»! Ӧй келер, улус бойы Тибетте 18 јыл ӱренген майман сӧӧктӱ атту-чуулу Боорго учурлай тургускан телекейлик учурлу субурган деп оҥдоор

Н. КИНДИКОВА, филология билимдердиҥ  докторы, профессор