Алтайдын Чолмоны

Кожоҥдоп, шоорлоп jӱрзе, Алтай сӱӱнер ол эмезе Мамаштыҥ кудай керегинде кожоҥдоры

15.09.2020

Мамаш (Мекечи) Ечибесова Кулады jуртта jаткан jети-сары сööктÿ öрöкöн. Бу jуртта эҥ тоомjылу карганактардыҥ бирÿзи. Аргалу болзо, бу кижи керегинде öнöтийин бичиир керек.

Jе бÿгÿн… Мамаш-öрöкöнниҥ кудайлык кожоҥдоры керегинде.

Алдында öйлöрдö кудай да, кудайлык кожоҥдор до керегинде куучын jок болгон. Эмдиги öйдö бу jанынаҥ шиҥжÿчилердиҥ иштеринеҥ кöргöндö, кудайлык кожоҥдор – алтайлардыҥ бир jаан учурлу кожоҥдоры болгон.

Алтайларда кудай ла кожоҥ – тудуш учурлу немелер. Албатыда айдылган: «Кожоҥдоп, шоорлоп (амыргылап) jÿрзе, Алтай-Кудай сÿÿнер».

Айдарда, ак jаҥда, Алтай кöдÿрген тужында, кудайлык байрамдарда кыйалта jок кожоҥдойтон.

Кожоҥды баштап апаратан улусты шабычылар дейтен. Шабычылар jарлыктыҥ јанында туруп, кожоҥдоп јат.

Кожоҥ – алтай улустыҥ ийдези, курчузы. Кожоҥдозо, Алтай сӱӱнер, албатызын јакшы кӧрӧр. Бир уула кожоҥдоп, мӱргӱӱл тушта албаты ийде алынып, бойын бир калыктый, бир кижидий бодоп јат, кожоҥ ажыра улус јууктажып јат.

Ак јаҥда, алтай мӱргӱӱлдерде албатыныҥ тӱӱлген каразы чыгып, ачынып-чагылышкан кыјыраҥы чечилип, јоголып турган болор бо? Нениҥ учун, андый болзо, алтай кожоҥдорго балдарды школдордо ӱретпес?

Је ойто кудайлык кожоҥдорды кӧрӧли. Јебрен религияларда кудайлык кожоҥдор буддизм ле манихействодо эҥ јаан учурлу. Шиҥдеп кӧргӧндӧ, ак јаҥ бу эки религиянаҥ чыккан. Буддизмнеҥ чыкканы јарт. Манихейство не религия? Ученыйлардыҥ айтканыла болзо, бу эки религия – игис немедий, эмезе «јаҥыс медальдыҥ эки келтегейи». Манихей религияны Мани деп кижи тӧзӧгӧн (216 јылда чыккан – 274 јылда божогон кижи). Чыккан-ӧскӧн, јуртаган јери – Персия (эмдиги Иран). Кийнинде оныҥ ӱренчиктери бу религияны Орто Азияда (Согдакта) јайган. Озо ло бу ӱредӱни алган, кӧдӱрген улус – парсыл (форси) тилдӱ согдактар «согојоктор» – алт).

Мани буддизмнеҥ кӧп немени алып, бойыныҥ религиязына суккан. Ол јанынаҥ И. Асмуссен деп ученыйдыҥ айтканыла болзо, манихейство буддизмле табарыжар тужында, буддизмниҥ «јуу-јепселин бойыныҥ колына алып, бойындыйы эдип алган» («манихейство атаковало буддизм единственным способом – заимствовало его положения и вносило их в собственное учение». Б. А. Литвинский, Е. Б. Смагина. Манихейство. (Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье, М., 1992, с. 508-533. Оноҥ ары бу бичиктиҥ јаҥыс страницалары темдектелер).

Орто Азияныҥ буддисттери ле манихейлери ортодо чугаан, тартыжу да болуп туратан. Тӧс Азияда – Туркестанда, Монголияда, Алтайда – буддисттер ле манихейлер ортодо ачыныш болгоны керегинде јетирӱлер јок Э. Шаванн деп атту ученыйдыҥ айтканыла, тӱрктер ортодо манихейство буддизм кебин алынып таркаган («восточное манихейство было облачено в буддийское одеяние», с. 528). Санан келзе, Алтайдагы, Энесайдагы тÿрктерге ле кыргыстарга буддизм jебрен öйлöрдö согдилер ажыра, манихей религия болуп келген.

Айдарда, бу шиҥжÿлерде, jетирÿлерде биске не jилбилÿ?

Jебрен тÿрктерде Теҥерини байлап, кöдÿретен болгоны ончо тÿрк таш-бичиктерде бар. Тÿрктер ортодо манихейство jайыларда, олор Курбустанды кöдÿрип баштаган («Культ Тенгри был заменен божеством Хурмуста»). Курбустан кудайды согдилер Хурмуста (Ормузда) (Ахура Мазда) дейтен (ДТС., 637 с. ДТС – древнетюркский словарь). Манихейлердиҥ кудайларын «Авесто» деп бичигинде Курбустан кудайды мактаган кожоҥдор кöп. Тÿрктер ортодо Курбустан элбеде таркаган – Тывада, Монголияда, Энесайда jаткан тÿрктер ортодо анчада ла. Онойдо ок Курбустан калмыктарда, монголдордо, буряттарда бар. Алтайларда эҥ јаан, эҥ бийик кудай – Курбустан. Курбустан – буркан деп тегин айдылбаган.

Кудын туткан теҥери,

Кучун, кучун, Курбустан.

Курчай тӱшкен солоҥы,

Куруйлап алган Ак-Буркан.

Ак-Бурканныҥ алкыжы,

Теҥериниҥ теејизи.

Курбустанныҥ курчузы,

Куруй, куруй, оп куруй.

Курбустан керегинде сӱрекей јилбилӱ, јарт шӱӱлтелер В. А. Муйтуеваныҥ иштеринде бар. (В. А. Муйтуева «О космогонических представлениях алтайцев), (Проблемы изучения культурно-исторического наследия Алтая, Г-А., 1994, с. 90; «Ӱлген в религиозных представлениях алтайцев»), (Материалы к изучению прошлого Горного Алтая, Г-А., 1992, с. 242-251; «О некоторых духах бурханизма»), (Проблемы изучения истории и культуры Алтая и сопредельных территорий, Г-А., 1992, с. 103-105). Курбустан кудайды бастыра ак јаҥду алтайлар кӧдӱрип јат, Курбустан – бастыра алтайлардыҥ кудайы, Курбустан – ол кудай. Тӧстӧргӧ кӧрӧ – темдектезе, Каршит, Јажылган, Ӱлген ӧскӧзине де. Курбустан, онойдо ок Курбустан-буркан деп айдып јат. Бу учуралда «буркан» «кудай» деп сӧслӧ тӱҥей. Оныҥ ӱстине Курбустанды ак јаҥду албатыныҥ кудайы деп керелеп турган.

Алтайлардыҥ ак јаҥында манихействоло база кандый колбулар бар? Арткан религияларга кӧрӧ, Маниниҥ религиязында эҥ јаан учурлу неме – от. Јебрен парсылдар ок чылап, согдилер (согојоктор) отты байлаган. Олор бойыныҥ храмдарында от кӱйдӱрген эмезе свеча («јула») камыскан. От эҥ ле јаан байлу неме болгон. курбустанды кӧдӱрзе, отты айландыра базып, оны «азырап», отло «алас» эдетен. Будда кудайдыҥ сӱриниҥ ордына јебрен манихейлердиҥ храмдарында от болгон. «Олордыҥ кудайлык кожоҥдорында отты мактап, оны байлаган кожоҥдор база бар. Темдектезе, «Авесто» бичикте – гимн «Поклонению огню».

Ак јаҥга база јууктаткан неме: былардыҥ религиязында Айга-Кӱнге бажыратаны («Авестодо» – гимн Солнцу и Луне). Маниниҥ религиязында, космогонияда Кӱн ле Ай јаан учурлу болгон. Манихейлерде Сӱмер-Туу база болгон (гора Сумеру в буддизме).

Мыныла колбулу база неме: jебрен манихейлерде бастыра неме эки jара бöлÿнген: «ак» ла «кара», «ак jарык» ла «алыс jер». Ак jарыкта кудай – Хормусту (Ормузд), алыс jерде – Ахриман. Согдилердиҥ алыс jердиҥ кудайы Ахриман jебрен тÿрктердиҥ кудайлык кеп-куучындарына кирбеген. Не дезе, јебрен тÿрктерде алыс јердиҥ јааны Эрлик («Эрклиг» – ДТС., 180 с. – «Ерклиг-кан» – рел., «царь-бог загробного мира»).

Айдарда, јебрен манихей – тÿрктердиҥ кöдÿрген кудайы – Курбустан. Онойдо ок олордо от сÿрекей jаан байлу болгон. Оныҥ ÿстине, мÿргÿзе, тÿште кÿнге кöрÿп, тÿнде айга кöрÿп – мÿргÿÿр («при молитвах обращались днем – к солнцу, ночью – к луне», с. 530).

Манихейлер, будисттер ок чылап, ончо немени тынду, öлтÿрерге jарабас дейтен. Анчада ла кижиниҥ канын тöкпöс. Бу религияда база бир кезек jаратпаган неме: аракы ичери. Анчада ла кудайдыҥ улузына – ӱредӱчилерге («мар»), јаҥда бийиктей отурган улуска («мочжо») аракы ичерге јарабас. Аракыны ичерге јарабазы керегинде куучын алтайларда база бар. Аракы ичерин кезем јаратпаган јаҥ ойто ло Курбустанла колбулу. Алтай кеп-куучындарда айдылган: Курбустан кудай аракы ичерин јаратпай, бу јаҥды бускан кижини (керек дезе Эрликти) каргап, кезедип јат. Аракы ичкен кижини куучын аайынча Эрликке тӱҥейлеер, Эрликтиҥ кижизи болор, кара немеге кирген кижи («Алтай кеп-куучындар» деп бичикте, текст №18). Манихейлерде база бир болгон јаҥ: воскресен сайын арутанар, јунунар. Алтай ак јаҥда кӧригер, база ондый ок (кӧригер: Алтай алкыштар, с. 8, 13). Манихейлерде бойын, кӱӱн-санаазын ару тудар, ӧскӧ кижиге јаман сананбас, кара сананбас (с. 516).

Манихейлерде эмдиги алтай јаҥга тӱҥей база бир неме: бай тудатаны. Олордо бай дегени «вачжо райчо» – религиозный пост (ДТС, c. 76). Бойыныҥ мӱргӱӱлдериниҥ алдында олор бай (райчжо) тудатан (с. 530).

Мӱргӱӱл тужында олор кудайынаҥ, Курбустаннаҥ, кӱннеҥ, айдаҥ кижиниҥ кинчектерин алзын деп сурагылайтан.

Манихей религия тӱрктер ортодо элбеде јайылган. Тӱрктер ортодо, манихейлер ортодо, бу религияны тӧзӧгӧн кижини «Будда», «Мани-Будда» дейтен. Олордыҥ бичиктеринде «бодхисатвалар – Майтрея (Майтере), Шиги-мине (Шакьямуни) ле бакшылар (ӱредӱчилер) база учурап јат.

Бу мынаҥ улам манихействоны, мен сананзам, «согди (согојок) кептӱ буддизм» деп айткадый. Бис эмди буркан јаҥысты канай айдып јадыс – «алтай кептӱ буддизм» деп. Эмди кӧрӧр болзо, манихейлердиҥ ле эмдиги алтайлардыҥ ак јаҥы сӱрекей тӱҥей. Чек ле игис немедий. Керек дезе, эртен тура кӱнди уткып, јакшылажып, кӱннеҥ алкыш сураганы. …Онойдо, кижи бодозо, оныҥ сӱнези кӧбӧлӧк болуп келип јат дегени база!.. Је эмди бу оок сурактардаҥ текшизине кӧчсӧ, чикезинче айтса, манихейство ол јебрен ӧйлӧрдӧ Алтайдыҥ кырларында јарлу јаҥ болгон. Тӧс Азияда, Алтай-Саян кырларда јаткан тӱрктер ле кыргыстар манихей религиялу отурган деп айдылып јат. Л. Р. Кызласов «История древней Хакасии» (М., 1993, с. 108) деп бичигинде Алтайды ла Энесай Саянды тыҥ башкалабай, мында јаткан албатылар манихей религияны (чике айтса: Курбустанды – Я. Е.) кӧдӱрген деп айдып јат. Ол бичикте јебрен кыргыстар керегинде (араб јетирӱлердеҥ) бичилген: цитата, орустап: «Есть у них храм для богомоления… Зажгли светильник, не гасят его, пока не погаснет сам собою. В молитвах употребляют особую, мерную речь… Молясь обращаются к югу. Поклоняются планетам Сатурну и Венере, а Марс считают дурным презднаменованием» (Венера – алт. Таҥ Чолмон). Оноҥ ары, Л. Р. Кызласовтыҥ шӱӱлтези (база ла цитата): «Наличие храма, священного огня, горевшего во время ночных молений, особой мерной речи, обращения во время молитвы к югу – все это говорит о манихействе, а не о какой-либо другой религии» Мында «зажгли светильник, не гасят его» дегенин алтай ак јаҥда «јула камысканына» тӱҥейлеерге јараар. «Молясь, обращаются к югу» дегенин «кӱн јанына», «кӱн эбире» «кӱнкеери» (тӱштӱк јаар) деп аайлаарга јараар. Бу јетирӱниҥ эҥ ле јилбилӱзи: «В молитвах употребляют особую мерную речь» дегени. Мында сӧс јок мӱргӱӱлдиҥ алкыштары керегинде.

Тӱрктерде алкыштар ӱлгерлик кептӱ, сӱрекей јараш, кожоҥ-алкыштар. Манихейлер мӱргӱӱл тушта кыйалта јок кожоҥдойтон. Ол керегинде мындый јетирӱлер (цитатала): «Мани очень любил музыку, а его ученики приписывали ей божественное происхождение», «поэзия и музыка выступали в манихейском культе на передний план», «манихейский культ включал молитвы, пение гимнов» (530 с.). Калганчызында, «пение гимнов» дегени јарт, ол – «алкыш кожоҥдор», «кудайлык кожоҥдор». Кожоҥ, кӱӱ, алкыш јанынаҥ кӧрзӧ, алтай ак јаҥ озогы бу религияга сӱрекей јуук.

Бис бӱгӱн кудай керегинде јетирӱлерди ары-бери собурып, улустыҥ бажын айландырып, санаа-шӱӱлтезин булгап јадыс – «буддизм», «манихейство», «несторианство» – ӧскӧзи де. Је буддизм ле манихейство сӱрекей јуук, тӱҥей.

Оноҥ чыккан «кожымак» религия уйгурлардаҥ ла кыргыстардаҥ озогы бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧристеҥ – эмдиги бистерге, алтайларга, јеткен. Оныҥ учун бистиҥ алтай ак јаҥыс буддизмге келишпей туру, бу не атазы јаҥ деп кайкажып јадыс. Кӧргӧндӧ, бу бистиҥ алтай јаҥысты, ак јаҥысты туку ла качан ада-ӧбӧкӧлӧрис – јебрен тӱрктер – јаҥдап, јазап койгон. Ол туштарда олор Курбустан кудай деп, От-јалар деп, Кӱн-буркан ла Ай-буркан деп јаҥдаган. Бийик, эптӱ, јакшы јерлерде тагылдар тудуп, Курбустан кудайды кӧдӱрген. Храмдар керегинде Л. Р. Кызласов бичигинде бичип јат. Улустаҥ уккан јетирӱлерле болзо, манихейлердиҥ храмдарына тӱҥей кӱреелер, тагылдар бистиҥ Алтайыста база бар. Бу сӱрекей јебрен тагылдар, эмдиги тагылдарга кӧрӧ. Тагылдардыҥ бӱдӱминеҥ кӧрзӧ, мында јуулган улус кӱнчыгыш-тӱштӱкке баштанып, эртен тура чыккан кӱнле кожо, Кӱн-бурканды, Кудайын Курбустанды кӧдӱрген болгодый.

Ак јаҥ – ол јетире шиҥделбеген јаҥ. Ондо эмди де кӧп ачылбаган сурактар бар. Биске керектӱ кӧп бичиктер, судурлар мында, Алтайда, јок. Олор ӱзези јаан библиотекаларда, Москвада, Петербургта… Је бу ас, чала јетирӱлер биске кӧргӱзип јат: бистиҥ ак јаҥыс сӱрекей јебрен тазылду.

Ак јаҥныҥ агажыныҥ тазылы – ол алкыш кожоҥдор. Кожоҥдор, алкыштар јогынаҥ – ак јаҥы да јок. Алтай чӱм-јаҥдарды школдо ӱредип, ак јаҥга балдарды баштандырып турган болзо, кожоҥдорды школдордо, байла, база ӱредер керек. «Кожоҥдоп, шоорлоп амырагылап јӱрзе… Алтай-кудай сӱӱнер… кижини јакшы кӧрӧр» деп тегин айтпаган. Ого коштой Мамаш ӧрӧкӧнниҥ айтканыныҥ бирӱзи: «Ачынчак… кокыр билбес јаш ӱйе ӧзӱп јат. Кокырлап неме айтсаҥ, аайлабас… кижини айткылай берер…». Алтай кожоҥдордыҥ учына да, тӱбине де, куйузына да јетпес. Мӱргӱӱл кожоҥдор, Алтайды мактаган кожоҥдор, куда-той кожоҥдор, сӱӱш, сӧгӱш, иш кожоҥдор… Кожоҥдорды школдордо ӱредерге јеҥил болор керек. Алтай тилине де ӱренерге јарамыкту болор.

Бу статья Мамаштыҥ кудай керегинде кожоҥдорына тайанып бичилген. Ӧрӧкӧн 2001 jылда ада-ӧбӧкӧлӧрине jана берди.

 

***

Куругында јамылу

Куштыҥ кааны келгей не?

Курбустаннаҥ топчылу

Бистиҥ кааныс келгей не?

Канадында јамылу

Кастыҥ кааны келгей не?

Кайраканда топчылу

Бистиҥ кааныс келгей не?

***

Јабага малдыҥ одоры

Јаш ӧлӧҥниҥ тӧзинде

Јаш бойыстыҥ јӱрӱмис

Јайаачыныҥ колында.

Кулун малдыҥ одоры

Кулузын ӧлӧҥ тӧзинде

Кулугур бойыстыҥ јӱрӱмис

Курбустанныҥ колында.

***

Куча мӱӱзи кумурук

Кудай јараш кӧргӧй не?

Кудайым деп сананза,

Бир быйаны јеткей не?

Теке мӱӱзи теҥ болзо,

Теҥери јараш кӧргӧй не?

Теҥерим деп сананза,

Бир быйаны јеткей не?

***

Ак тепсеҥниҥ ӱстине

Ак ширдек јайдым – кӧрзин деп.

Ак-Бырканныҥ алдына

Ак јаҥар айттым – уксын деп.

Кӧк тепсеҥниҥ ӱстине

Кӧк ширдек јайдым – кӧрзин деп,

Кӧк-Бырканныҥ алдына

Кӧк јаҥар айттым – уксын деп.

***

Ак ӧлӧҥ бажы ак чечек

Ак бором јизе – тӱк сериир.

Ак ӧзӧк бажы ак чаҥкыр

Бис мӱргӱзеес – сын сергиир.

Кӧк ӧлӧҥ бажы кӧк чечек

Кӧк бором јизе – тӱк сериир.

Кӧк ӧзӧк бажы кӧк чаҥкыр.

Бис мӱргӱзеес – сын сергиир.

***

Ак Алтайдыҥ ак арчын

Алтайдыҥ кару агажы,

Ак јаҥарлу албаты

Бырканга кару албаты.

Кӧк Алтайдыҥ кӧк арчын

Алтайдыҥ кару агажы,

Кӧк јаҥарлу албаты

Бырканга кару албаты.

***

Байры бӱрлӱ бай кайыҥ

Бай тазылы јеҥесте,

Бајырайган албаты

Бай јыргалы – Алтайда.

Экче бӱрлӱ бай кайыҥ

Эм тазылы јеҥесте,

Эҥмеийшкен албаты

Эм јыргалы – Алтайда.

***

Кӧкӧрӱ бажы кӧк туман

Кӧк булутла кожо учар.

Кӱн канадын јайгажын

Тӧртӧн эки јуракай (солоҥы).

Агару бажы ак туман

Ак булутла кожо учар.

Ай канадын јайгажын,

Алтан эки јуракай.

***

Эбирип аккан талайдыҥ

Бажын билген тайгалар.

Эки јашту бойыстыҥ

Тынын билген буркандар.

Айланып аккан талайдыҥ

Бажын билген тайгалар.

Алты јашту бойыстыҥ

Тынын билген буркандар.

***

Муҥ малды баштайтан

Булан тӱктӱ суру бар.

Муҥ аймакты баштайтан

Муҥ јалалу башкы бар.

Јӱс малды баштайтан

Јӱлӱн тӱктӱ суру бар.

Јӱс аймакты баштайтан

Јӱс јалалу бакшы бар.

***

Аргымактыҥ темдеги

Айры кулак бажында,

Албатыныҥ темдеги

Алаканныҥ чийӱде,

Эрјинениҥ темдеги

Эки кулак бажында,

Эл аймактыҥ темдеги

Эки алакан чийӱде.

***

Карыш куйрук суй салып,

Камду кирбеен суу бар ба?

Кайраканныҥ алдында

Бис айтпаан сӧс бар ба?

Кулаш куйрук суй салып,

Кумдус кирбеен суу бар ба?

Кайраканныҥ алдында

Бистиҥ айтпаан сӧс бар ба?

***

Сӱрӱ тууныҥ бажына

Шӱлӱзин тепкен карчага.

Сӱрлӱ баштыҥ алдына

Сӱмезин айткан албаты.

Кара тууныҥ бажына

Камду тепкен карчага.

Каруулу баштыҥ алдына

Каруузын айткан албаты.

***

Оттыҥ бажы обоо кӱл –

Одус буркан байзыҥы,

Он ширеелӱ Ак-јайзаҥ

Ойрот каанныҥ ийнизи.

Тӧрдиҥ бажы тӧстӧк кӱл –

Тӧртӧн буркан байзыҥы,

Тӧрт ширеелӱ Ак-јайзаҥ

Тӧрбӧӧн-Ойрот ийнизи.

***

Алтын тууга ай тийер,

Арка тууга теҥ тийер.

Алтын Ойрот каан келер,

Албаты бисти јон эдер.

Кӱмӱш тууга кӱн тийер,

Кӱреҥ тууга теҥ тийер.

Кӱмӱш Ойрот каан келер,

Кӱреелей бисти јон эдер.

***

Алтын јӱстӱк колымда,

Арба јажым бурканда.

Мӧҥӱн јӱстӱк колымда,

Мӧҥкӱ јажым бурканда…

***

Јеге-байа чолом бар,

Јердеҥ сӱрлӱ танам бар.

Ака-байа чолом бар,

Алтайдаҥ сӱрлӱ танам бар.

***

Экче тайга баскажын,

Эрјине сыны сергийтен.

Эртенги кааныс келгежин,

Бистиҥ сыныс сергийтен.

Байры тайга баскажын,

Малдыҥ сыны сергийтен.

Барган кааныс келгежин,

Бистиҥ сыныс сергийтен.

***

Эрчиш тӧмӧн куш барды

Эки канат теҥ барды.

Эбирип ойто келерде,

Эдиске ӱни теҥ келди.

Абакан тӧӧн куш барды

Ай канады теҥ барды.

Айланып ойто келерде,

Амыргы ӱни теҥ келди.

***

Алтын сулук јок болды,

ак боробыс туйлады.

Ака-јайзаҥ јок болды,

Алмыс-шулмус кӧптӧди.

Темир сулук јок болды,

Теҥ боробыс туйлады.

Темичи јайзаҥ јок болды

Тенек-шулмус кӧптӧди.

***

Алтан атла јелерде,

Тибирткиндӱ бай Алтай,

Арказына чыгарда,

Тӱдӱскектӱ кин Алтай.

Тӧртӧн атла јелерде,

Тибирткендӱ бай Алтай.

Тӧстӧгине чыгарда,

Тӱдӱскектӱ кин Алтай.

 

Е. Ямаева, тӱӱки билимдердиҥ кандидады