Алтайдын Чолмоны

Амыр Санаа — ойроттордыҥ калганчы кааны

28.09.2020

Кӧп јылдарга бистиҥ, Ойрот Каандыктаҥ — Джунгариянаҥ арткан улустыҥ: эмдиги алтайлардыҥ, калмыктардыҥ, монгол ло кыдат јеринде јаткан ойроттордыҥ тӱӱкизин тыҥ ла кӧп булгаган. Ол ӧйдӧ болгон кӧп керектерди ӧнӧйтийин ӧскӧ, тескери јанындӧӧн кӧргӱскен. Оной эдерге, ондый кӧрӱмдер тургузарга, Ойрот Каандык јууладып јоголтордо, јерин ле арткан улузын алган ороондорго керектӱ болгон.

Је калганы јирме-одус јылга Монгол, Кыдат јеринде ойрот укту, јаан, тыҥ билимчи-ученыйлар ӧскӧн. Орус ороондо, калмыктарда ла алтайларда, бойыныҥ јеткил ӱредӱлӱ, шиҥжӱчи-билимчилери чыккан. Ойрот укту тӱӱкичи-билимчилер ол болгон керектердиҥ аайына чыгарга, кӧп јылдарга бедиренип, ол ӧйдиҥ бар-јок архивтерин ле документтерин шиҥдеген.

Олор кӧп јылдарга шиҥдей келеле, ойроттордыҥ тӱӱкизин, ондо болгон кӧп керектерди, ойротторды бурулап, ол тартыжуда јеҥген ӧскӧ албатылардыҥ јилбӱлерине келижер эттире эткен деп шӱӱлтелерге келгилеген.

Олордыҥ бу иште эҥ јаан једимдери калганчы јылдарда болгон. Монголияныҥ ойротторы, билимчилер ле эл-јондык биригӱлер Монголияныҥ академия науказыла иштенип, французский академия наукала колбу туткан, французстар ажыра, Кыдаттыҥ Цинский империяныҥ 18 чактыҥ тал-ортозыныҥ, бастыра бар архивтерин јурукка согуп алган. Кыдат Цин империя ӱзе болгон учурлу керектерди кажы ла кӱн документировать эдетен јаҥду болгон. Ол болгон керектер керегинде, канайып манјы-кыдаттар ойротторды јоголткон, кандый ороондор, кандый јажытту дипломатический ойындар ӧткӱргени керегинде ондо кӧп неме бичилген. Монголияныҥ  билимчилери ол документтерди канча јылга кыдат, манјы тилдердеҥ монгол тилге кӧчӱрген. Эҥ баалу, керектӱ материалдар јети јаан том болгон, эмди оны чыгаргылап јат. Ол документтердеҥ кӧп солун, кайкамчылу немелер чыгат. Бис, «Ак Буркан», «Алтай-Ойрот» биригӱлер, ӧткӧн јылдарда Монгол јерине барып, ондогы ойротторло јолугып, олордыҥ билимчилериле, эл-јондык биригӱлериле туштажып, эрчимдӱ иштенгенис. Анчада ла Монголдо јаткан ойрот албатыныҥ јаан билимчи-шиҥжӱчи, тӱӱки билимниҥ докторы тӧрбӧт сӧӧктӱ Нас Сухбатла, оныҥ ӱренчиктериле туштажып, кӧп лӧ эрчимдӱ иштенгенис. Олор кӧп солун јетирӱлер айткан эди: «Бу кыдат-манјы архивтерди канча јылга кӧчӱрдис, шиҥдедис, кӧп саҥ башка, азый бистерди ӱреткенине чек келишпес, кезикте торт тескери немелер чыгат. Кандый ӧскӧ ороондор Ойроттыҥ тергеезин јемирерине турушканын, кандый эп-аргаларла иштенген, кемдер нени эткенин бу документтер кӧп, оноҥ озо билбеген, јажытту кыймыгулардыҥ ла иштердиҥ аайына чыгар арга берет. Ол тоодо Амыр Санааныҥ кӧдӱрген тӱймеени јанынаҥ база кӧп солун неме чыгат. Эмди бис јарт аайлап јадыс, оны ӱзе болгон керектердиҥ бурулу кижизи эдип, манјы- кыдаттардыҥ јилбӱлериле эткен деп. Амыр Санааныҥ учурын, эткен керектерин јаҥынаҥ кӧрӧр ӧй келген» — деп, олор кӧп катап куучындаган эди. Олордоҥ уккан куучындарга тайанып, азыйдаҥ бери кычырган, јууган материалдарга тайанып, Амыр Санаа каан керегинде кезик немени бичип ийейин.

Арам Викторович Кыпчаков 1979 јылда Оҥдой аймакта Кайырлык јуртта чыккан.

1996 јылда республикан гимназияны божодоло, Читинский областьта Агинский Бурятский автономный округта буркан јаҥдулардыҥ кӱреезиндӧӧн — Агинский дацанда Агинский Буддийский Академияга ӱредӱге барган. Бийик кӧгӱстик ӱредӱлӱ (буддийский) бакалавр, оноҥ ӱредӱни магистр степеньле тӱгескен. Мӱргӱӱл јаҥнаҥ ӧскӧ, тӧбӧт, санскрит, монгол тилдер, тодо ӱзӱк бичик (азыйгы ойрот ӧйиниҥ бичигин), буркан јаҥныҥ философиязын ӱренген. Буркан јаҥла — философияныҥ билимдериниҥ кандидады. Кӧп јылдарга ойрот албатылардыҥ јаҥын, чӱм-јаҥдарын, тӱӱкизин шиҥдеп турган.

Он сегизинчи чактыҥ тал-ортозында, 1745-1755 јылдарда, ойроттордыҥ каандары, таајылары (таајы — князь) ла јайзаҥдары, кӧп, јаан јастыралар эткен. Је олордыҥ эҥ јаан јастырганы олор эҥ кату ла јеткерлӱ ӧйдӧ, Галдан-Цэрен каанныҥ бала-барказы ӱзе кырыларда, јаҥжыкканы аайынча, јӱк ле угы-тӧзин кӧрӱп, Табачыны каанныҥ ширеезине отургызарга, оноҥ ондо артарга тыҥ јӧмӧгӧни болгон. Ол ӧйдӧ ойроттордо јайзаҥдар јаан, тыҥ элита болгон, каандыктыҥ бастыра ижи-тожын, черӱзин олор башкарган. Ойроттордыҥ тергеезинде бир ӧйдӧ 50-100 јайзаҥ болотон болгон. Јаан ла орто военноначальниктер, командирлер, чиновниктер, ӱзе јайзаҥдардаҥ турган, олордоҥ коркышту кӧп неме камаанду болгон. Эҥ кызалаҥду ӧйдӧ Амыр Санаа ла Табачы тартыжа берерде, кӧп саба јайзаҥдар Табачыны јӧмӧгӧн. Олордыҥ кӧрӱмиле, ол угы-тӧзиле, кыйузы јогынаҥ каанныҥ ширеезине келижер болгон. Нениҥ учун дезе Табачы адазыныҥ угыла чорос каандардаҥ болгон, Амыр Санаа энезиниҥ угынаҥ. Угы-тӧзине тартылып, кӧп саба јайзаҥдар ол кату тартыжуда Табачыга болушкан, олордыҥ кӱчиле Табачы јеҥген, ойроттордыҥ кааны болуп арткан.

Ойроттордыҥ тергеезин — Джунгар каандыкты чорос укту каандар башкарган, олор Чингис каанныҥ ач ӱренинеҥ эмес болгон. Чингис каанныҥ ач ӱрени 14-15 чактарда бой-бойын јиишке чучурап, тыҥ кунурактаган, јада-тура ойротторго до ол чак јеткен. Чингистер уйадай берерде, јӱс јылдарга кӧлӧткӧдӧ болгон ойроттор, олордыҥ ортозында чорос укту бийлер, бойыныҥ кӱчиле, санаа-укаазыла тыҥ кӧдӱрӱлип баштаган. Тӱӱкичи этнографтардыҥ шиҥдегениле, чоростор — уйгур тӱрк укту јаан калык болгон, бу јанында чоростор Эрчиш баштай јаткан, ары јанында Орто Азияда јаткандары исламга киреле, јок болуп, мусульман албатылардыҥ ортозында кайылып калган. Исламга кирбеген чоростор монгол телекейге кирген, монгол тилге, культурага кӧчкӧн, чингистер уйадай берерде, чоростор јаҥды колдорына кӧп катап алган, олор Тӧс Азияда јаан тӱӱкилик изин артырган.

Амыр Санаа адазыныҥ угыла чорос болбогоны ого эҥ јаан буудак болгон. Ол кошут сӧӧктӱ каанныҥ барказы ба, айса болзо, чагандык сӧӧктӱ тӱмен (тӱмен — 10 муҥ јуучыл) баштаган нойонныҥ (нойон — ойроттордо, монголдордо јаан бий, јамылу) уулы ба деп ол до ӧйдӧ кем де јакшы билбес болгон. Чагандык сӧӧк — ойроттор ортозында јаан хойт албатыныҥ јаан сӧӧги, бӧлӱги. Ол ӧйдӧ Алтайды ээленген урянхайлардыҥ кӧп сабазы (бистиҥ бӱгӱнги иркит, сойоҥ ло олорго карындаш сӧӧктӧрдиҥ ада-ӧбӧкӧлӧри) бойыныҥ ӧйинде база хойт албатыга кирген.

Амыр Санааныҥ энези Ботолог кошут каанныҥ уулы Данзанла джунгар ойроттордыҥ тергеезинде јуртап јаткан болгон. Је 1715-1720 јылдарда джунгар-чоростордыҥ каандыгы ла кошут каандык тӱкӱ Тӧбӧттӧ тыҥ јуулажа берген. Олордыҥ ортозында кем Тӧбӧтти колына тудар деген сурак кату турган. Хошуттар, текши ойроттордоҥ айрылып кӧчӧлӧ, 1636-1637 јылдарда Тӧбӧттиҥ јанына барып, ондо бастыра керектерди, политиканы бойлорыныҥ колына алган. Ол ӧйдӧ Тӧбӧтти колына туткан каандар, Далай Ламаныҥ тӧргӧӧзин колына тудатан, ого тайанып, олор бастыра Тӧс Азияныҥ политиказыныҥ, кӧскӧ кӧрӱнбес учуктарын тудатан болгон. Ол ӧйлӧрдӧ Далай Ламаныҥ монгол телекейде кӱчи, салтары коркышту тыҥ болгон, ӱзе монгол албатылар буркан јаҥду болгон, олор оныҥ сӧзин, јакылталарын, јарлыктарын бӱдӱрерге албаданатан. Далай Лама бастыра монгол телекейдиҥ, буркан јаҥду каандарына каан болгон кере бичик беретен. Далай Ламанаҥ каан болгон деп кере бичик алганы эҥ ле јаан тоомјы деп чотолотон. Ондый кере бичикти монголдордо каандар болгон Чингис каанныҥ ач ӱрени де аларга кӱӱнзейтен. Кезикте монголдор до, ойроттор до кыдат императорлордоҥ ондый јамыны, бичикти алатан. Эдил (Волга) сууны јакалай јаткан калмыктар орус императорлордоҥ каан болгон деп кере бичик алатан. Је ол ӱзе кере бичиктерди Далай Ламанаҥ алган кере бичик чилеп, кем де тыҥ тообойтон. Калмык каандар тӱкӱ Эдил сууныҥ јарадынаҥ каан болгон кере бичик аларга, коркышту ыраак Тӧбӧттӧн камык јӧӧжӧ артынган коштор аткаратан, олор кезикте бир тоолу јылга ары барып, ойто келетен. Је ондый кере бичик алынза, ол эҥ ле тыҥ документ, кем де ондый каанныҥ јаҥына эреҥистелбес, ол бастыра буркандардаҥ, кудайлардаҥ алкышту каан деп чотолотон. Оныҥ учун Тӧбӧттӧ бойыныҥ кӱчин, салтарын тыҥыдарга, јаан ийде-кӱчтер тартышкан. Ол айалганы темдек эдип тӱҥдештирзе, орто чактарда Европада Ватиканды ла Римский Папаны колына тудуп, олор ажыра бойына керектӱ политика ӧткӱргениле, керектерин бӱдӱргениле тӱҥей болор.

Је јада-тура, кошут каандар араайынаҥ манјы-кыдаттардыҥ дипломатический тузактарына кирип, олордыҥ јилбӱлерине иштенип баштаган. Калганчы кемнеҥ де камааны јок Ойрот каандыкка — Джунгарияга, ондый кыдаттардыҥ јилбӱлерине келижер политика јаан јеткерлӱ болгон. Джунгар черӱ 1717 јылда Тӧбӧтти колго аларга, кыдаттардыҥ кӱчин, салтарын монголдордо, Орто  Азияда астадарга, ары атанган. Байла, ол болгон керектерле колбулу кеп-сӧсти Экинур јурттаҥ кӧбӧк сӧӧктӱ Михаил Аларушкин каргандардаҥ укканын айдып туратан: «Торко-манјык кийгенис, Тӧбӧтти јуулаганыс». Тӧбӧтти колго тударга, канду јуулар, манјы-кыдаттарла, кошут ла джунгар ойротторло, ӱзе бар-јок монголдорло тыҥ болгон. Калкалар —  монголдордыҥ јӱк ле бир бӧлӱги, оноҥ до ӧскӧ јаан бӧлӱктер болгон ло эмди де бар, темдектезе, Урат, Чахар, Тумет, Чаркас  ла о.ӧ.

Джунгар ла кошут ойроттор  бой-бойыла тыҥ чуркуража берерде, джунгар ороонныҥ кааны Цэван- Рабдан (1696-1727 ј.ј. каан болгон) бойыныҥ кӱйӱзин, кошут каанныҥ уулын, Данзанды, «сен мени јадалап тармадагаҥ» деп бурулайла, тирӱге казанга кайнадып ӧлтӱрген. Кӱйӱзин ӧлтӱреле, бойыныҥ кызын, Амыр Санааныҥ энезин, Ботологты, бойыныҥ черӱ баштаар чагандык сӧӧктӱ јуучыл нойонго берген. Энези ол чагандык кижиге барарда, та барлу болгон, та јок деп, ол до ӧйдӧ кем де јакшы билбейтен, сонуркаарга јеткерлӱ болгон. Амыр Санааныҥ энези Ботолог Галдан-Цэрен каанныҥ (1727-1745 ј.ј. каан болгон), кожо чыккан сыйны болгон, олор Галдан-Цэрен, Шуну Баатыр, Ботолог ӱзези Цэван-Рабдан каанныҥ  каан укту ӱйлериниҥ балдары болгон. Айдарда, Амыр Санаа бир чорос каанныҥ барказы, бирӱзиниҥ јеени болгон. Је Ойроттыҥ тергеезинде – Джунгар ороондо, каан чорос укту болор керек деп јаҥжыгу болгон, оныҥ учун эҥ керектӱ ӧйдӧ кӧп јайзаҥдар оны кӧндӱре јӧмӧбӧй эреҥистелген. Амыр Санааныҥ ордына чек кандый да јайалта јок, санаа-укаазы чала курч эмес, кӱчи уйан Табачыны јӧмӧгӧндӧр. Табачы угы-тӧзи бийик те болзо, је бойы јӱк ле амтамду ажанар, аракыдаар, ӱй улусла соотонор кӱӱнземелдерлӱ кижи болгон. Эҥ баалу, аргаданар арга болгон ӧйдӧ кӧп ойрот јайзаҥдар Амыр Санааны јӧмӧбӧгӧн керектиҥ тӧс шылтагы јаан ойрот нойондордо-таајыларда болгон. Олор Табачыны тургузала, бойлоры баш билинер, ӧй келзе бойыныҥ кӱчин јеткил тыҥытса, оны аҥтарала, бойлоры каанныҥ ширеезине отурар амадулу болгон. Амыр Санаа бастыра јанынаҥ ӧткӱре тыҥ, јеткерлӱ болгон, каанныҥ ширеезине отурза, оны аҥтарарга кӱч, баш билинер арга болбос деп ӱзези билген.

Ойроттыҥ тергеезинде 10 јыл болгон граждан јуу (1745-1755 ј.ј. ) каанныҥ јаҥыныҥ тоомјызын, каан кижиниҥ јӱрӱми-тыны байлу деген јаҥды чек јоголткон. Ол јылдарда Галдан-Цэрен каанныҥ балдары каанныҥ ширеезин блаажып, ӱзе бой-бойын кырган.

Ойрот каан Галдан-Цэрен 1745 јылда божогон (53 јашту болгон). Оныҥ уулдары: Лама-Доржи (внезаконный уулы олјого кирген каракалпак кыстаҥ 1726 јылда чыккан), Цэван-Дорджи (1732 јылда чыккан), Цэван-Даши (1738 јылда чыккан). Каанныҥ ширеезин Галдан-Цэрен экинчи уулына, каан укту ӱйинеҥ чыккан Цэван-Доржига, арттыргыскан, ол каан болордо, бойына Аджа Намжил-хунтайджи деп ат аданган, албатыда Аджа каан деп атту болгон. Оныҥ јажы кичинек болордо (13 јашту), регентша — правитель, оныҥ эјези Улан Баяр болгон, ол јаш карындажын јакшы јанындӧӧн ууландырарга тыҥ албаданган. Је 1749 јылда (кыдат спецслужбалардыҥ ижиниҥ шылтузында) Аджа каан эјези Улан Баярды јабарлайла, тынын кыйган, ӱзе јаҥды бойыныҥ колына алган. Аджа каан јиит, тереҥ санаа јок, ӧткӱре кату, калју кылыкту болгон. Ол эјезин ӧлтӱрген кийнинеҥ, бойыныҥ јаҥын тыҥыдарга, јаан айду-репрессиялар ӧткӱрип баштаган, кӧп нойондорды, јайзаҥдарды, тегин улусты јабарлап, тынын кыйып баштаган. Аджа каан Галдан каанныҥ кызын, эјезин Улан Баярды ӧлтӱрген кийнинде, кӧп бийлер (анчада ла Улан Баярдыҥ улузы) бойыныҥ јӱрӱми учун тыҥ чочып баштаган. Ол јеткердеҥ айрылып качкан Улан Баярдыҥ ӧгӧӧни јуучыл нойон Сайн Билек, олордыҥ арткан таајылары ла јайзаҥдары ол ло 1749 јылда Аджа каанныҥ аказы Лама-Доржила јӧптӧжип, бисти ӱзегисти Аджа ӧлтӱргелекте деп, тӱймеен кӧдӱрип, Аджа каанды ӧлтӱрген. Олордыҥ ӱлдӱлериниҥ кӱчиле, Лама-Доржи ойрот каанныҥ ширеезине отурган.

Је Лама-Доржи каан угы-тӧзи «чийлӱ» болгон, оныҥ адазы Галдан-Цэрен каан да болзо, је энези олјого кирген каракалпак укту Каракыс деген кыс болгон. Ол кыс ойротторго, бастыра јаба алган каракалпактардыҥ ла казахтардыҥ черӱлеринеҥ кӧп тӱбек ле јеткер экелген. Оны «ак табан шубырынды» ӧйинде, 1723-1725 јылдарда, Цэван-Рабдан каанныҥ кичинек уулы Шуну Баатыр (казахтардыҥ чӧлдӧрин јуулаган ойрот черӱниҥ командири болгон) олјолоп экелген, јаражына алдыртала, тыҥ сӱӱй берген. Је ойроттыҥ тергеезине келерде, аказы Галдан-Цэрен ол кыска база кӧзин салган. Јамызыла Шунунаҥ ол јаан болгон, Цэван-Рабдан каанныҥ јаан уулы, келер ӧйдӧ ойроттордыҥ кааны болотон кижи ол кысты карындажынаҥ блаап алган. Шуну ого коркышту ачынган, аказын арай ӧлтӱрбеген, оны уккан адазы атыйланып, Шунуны тыҥ кезеткен, колы-будын сындырган (бистиҥ кеп-куучындарда ол бар,  ӱзе чын болгон керек, ол керегинде ол ӧйдиҥ манјы-кыдат, орус документтерде айдылат). Шуну адазына ла аказына тыҥ ачынала, 1726 јылда Калмык јериндӧӧн, таайларындӧӧн, улузыла кожо качып јӱре берген, оноҥ ондо 1732 јылда божогон. Онойып, ойроттор бойыныҥ ол ӧйдӧги эҥ јаан јуучыл баатырын, ойрот каанныҥ уулын, Шуну таајыны, јылыйткан. Шуну ойроттыҥ тергеезинде арткан болзо, 1745-1758 јылдарда болгон јаан чак болбос эди (Шуну Баатыр керегинде, башка бичиирим).

Кӧп каан укту ойрот бийлер јаҥы каанга кӱӱн јок болгон: «Олјого келген кыстыҥ уулына бис баштатпазыс!»  деп тарынгылап, кимиректенгилеп турган. Кӧп таајылар, јайзаҥдар оны карындажын, кандый да болзо, је азыйгы јаҥ аайынча, ойрот каанныҥ ширеезине отуратан Аджа каанды ӧлтӱрген учун, кӧрӧр кӱӱндери јок болгон. Олор ойрот каанныҥ ширеезине Галдан каанныҥ кичинек уулы Цэван Дашины отургызар кӱӱндӱ болгон (албатыда ады Моо Кекши, Мокши каанныҥ эҥ кичинек уулыныҥ јамызы). Моо Кекшины ширееге отургызарга умзангандардыҥ ортозында кӱчиле, угыла эҥ тыҥдары Табачы ла Амыр Санаа болгон, ол керектерди олор экӱ башкарган. Лама-Доржи каан бу заговорды ачкан, Цэван Даши карындажын тӱрмелеген, эки кӧзин ойгон, оноҥ удабай, тынын кыйган. Моо Кекши керегинде куучынды биске 2019 јылда кыдат јеринеҥ  айылдап келген ӧлӧт укту ойроттор куучындаган эди: «Слердиҥ албатыда Ойрот Каан Кӱнкер јериндӧӧн јӱре берген деген куучын бар ба» — деп, олор сураган. «Эйе, ондый куучынды бис укканыс, ол неле колбулу керек?» — деп сураарыста, «Лама-Доржи каан карындажын Галдан-Цэрен каанныҥ эҥ кичинек законный, каан укту ӱйинеҥ чыккан уулын — Моо Кекшины, јаан ойрот нойондор оныҥ ордына отургызар деп шӱӱгенин билип ийген. Ол карындажын тудала тӱрмелеген, оноҥ эки кӧзин ойгон. Ӧлтӱрерге јазан турарда, Мокши таајыныҥ улузы оны тӱрменеҥ уурдап апарган. Олор качып, Орустардыҥ орооныныҥ ла Кӱнкер каандыктыҥ ортозында јерлердӧӧн барган. Ондо олор јада берген. Бистиҥ улус аазыйда Галдан-Цэрен каанныҥ эҥ кичинек уулы тирӱ, келер деп база иженген ле» деп куучындагылаган эди. Кӱнкер каандык  перс тилле Турция, байла, Турцияныҥ ла Россияныҥ ортозында јер, Калмыктардыҥ каандыгы болгон болор деп куучындаштыс.

Табачы ла Амыр Санаа 1751 јылда олорды тудуп келген черӱни оодо соголо, каан олорды јоголторго, јаан черӱ јууп јадарда, бойыныҥ улузын јууйла, тынын аргадап, казахтардӧӧн качкан. Казахтар јуук јаткан, оноҥ, манјыларга кӧрӧ, керектӱ ӧйдӧ олордоҥ чыгарга белен болгон. Казахтардыҥ Аблай султан ла ӧскӧ дӧ јаан бийлери аманат-заложник болуп, кӧп јылдарга ойрот каанныҥ ӧргӧӧзинде-ставказында јаткан. Табачы ла Амыр Санаа ла оноҥ до ӧскӧ кӧп ойрот бийлерле олор азыйдаҥ бейин јакшы таныш болгон. Ойроттор тыҥ тужында, султандар олордыҥ алдына јалканчып туратан, уйадай берерде, олордоҥ суранып барарга келишкен. Оноҥ ойрот каандык манјыларга јууладала, чек уйадай берерде, казах султандар, баатырлар келип, арткан улусты тыҥ кырган, артканын олјолоп, кул-јалчы-туленгут эдип айдаган. Бистиҥ улуста ол ӧйлӧрдӧҥ Кочкорбай ла ӧскӧ дӧ кыргындар-олјочылар керегинде куучындар кӧп арткан. Аблай баштаган султандар Табачы ла Амыр Санаа бу тартыжуда јеҥгедий кӱчтӱзин билип турган, олор јеҥзе, бойыныҥ ӧйинде олорго болушкан болуп, ойрот каандардаҥ бойлорына кӧп туза болор деп иженген. Бу ӧйдӧҥ, тоолу ла јыл ӧтсӧ, манјыларга ӱзе кырдыртала, чек чучурап калган ойротторды олор барып учына јетире кырар, јоголтор деп ол ӧйдӧ кем де билбеген, санаазында болбогон. Ойроттор чӧлдиҥ султандарына ла баатырларына коркышту кӱчтӱ, јаан јеткерлӱ, олорды канча катап јеҥген ле бактырткан ийде-кӱч болгон. Орто Азияныҥ 18 чактыҥ бажында бир султанныҥ јӱрӱминеҥ арткан бичик бар: «Ол бастыра јӱрӱминде калмактарла (ойротторло) 63 катап согушкан, јӱк ле бир катап јеҥӱ алган, арткан ӧйлӧрдӧ качып, тынын аларга келишкен» деп бичилген. Ол ӧйдӧ казах ла ӧскӧ дӧ Орто Азияныҥ бийлериниҥ ле султандардыҥ санаазы бу таајыларга болужар, олор јаҥды колына алза, јаан кӱчтӱ ойроттордыҥ каандарынаҥ бойлорына болуш алар, олор ажыра бойыныҥ улузыныҥ ортозында кӱчин, јамызын тыҥыдар деп санаалу болгон.

Бу он јыл улалган граждан јууда јаан нойондор ло јайзаҥдар јуучылдарыла ӱзӱги јок турушкан, ол чакта јеҥдирткендер, каандарыла кожо тындарын кыйдырткан, ӧлтӱрткен. Је кӧп саба јеҥдирткендер јеҥген каанга удура јуулашкандар, ӧлӱмин сакып отурбай, улузыла кожо ӧскӧ ороондорго качкан, баккан. Табачы ла Амыр Санаа казахтарга качарда, ол ло ӧйдӧ кӧп ойрот бийлер (олордыҥ ортозында каан да уктулары) улузыла кожо качып, манјыларга кирген, баккан. Бир тоолу јылга манјыларга, монголдорго, казахтарга, орустарга, Орто Азияга кӧп ойрот улус качкан, олордыҥ кӧп сабазы манјыларга баккан.

Кийнинде, 1755 јылда, ойротты јуулаган ӧйдӧ, олорды ӱзезин манјылар мобилизовать эткен, канча муҥ кижини манјы черӱле кожо аткарган. Амыр Санаа угы-тӧзиле, јуучыл ады-чузыла олордыҥ ортозында текши јарлу болгон, оныҥ учун јаҥыс Амыр Санаа манјыларла кожо болгон аайлу деп тӱӱкиде артып калган. Је оной арга-јокто манјыларга кирген, бойлорыныҥ санаазына јединерге олорго болушкан, каан укту ойрот бийлер ол ӧйдӧ ас эмес болгон. Манјылар олорго кирген ойроттордыҥ санаазын, кылыгын јакшы сезип, билип туратан, оныҥ учун олорго бӱдӱмји бир де этпейтен. Јаантайын олорло кожо черӱлӱ, манјы кыдат бийлер болгон. Ол ойроттор ӱзези, манјыларга да, орустарга да, Орто Азияга да киргендери, ол «подданстволорын»  кыска ӧйгӧ эп-сӱме деп кӧргӱлейтен. Ойроттыҥ тергеезинде јуу токтой ло берзе, эмезе олорго јарамыкту каан ширееге отурза, олор ӱзе черттерин бузала, тӧрӧлиндӧӧн јанар амадулу улус болгон. Ондый учуралдар кӧп болгон, ӧскӧ ороондорго, каандарга баккан ойроттор, ойроттыҥ тергеезине олорго јарамыкту каан отура берзе, ойто кайра блаажып, јуулажып туруп, јангылап келетен. Оныҥ учун олорды ороонныҥ тӱбиндӧӧн сугар, чындык черӱле курчап салар деп јаҥы «ээлери» албаданатан (маймандардыҥ, Солтонныҥ уулдарыныҥ тӱӱкизин де кӧрзӧгӧр, ол ло керектер). Оной арга јокто ӧскӧ каандарга баккандар, олордыҥ черӱзинде кыйалта јогынаҥ туружар учурлу болгон. Олордыҥ кӧп сабазы ӧштӱниҥ кӱчиле, ойроттыҥ тергеезинде бойлорына јеткерлӱ каанды аҥтарар, јаҥды бойыныҥ колына алар, оноҥ ӧштӱни сӱрер амадулу болгон. Ондый учуралдар ойроттордо болгон, онойып, кыдат манјылардыҥ болужыла, джунгар-ойроттордыҥ, эҥ тыҥ каандарыныҥ бирӱзи, Цэван-Рабдан («Казах чӧлдӧрдиҥ ый сыгыды» деп тӱӱкиде атту) 1696 јылда јаҥды колына алган, оноҥ ол манјы кыдаттарды 30 јылга јуулаган.

Табачы ла Амыр Санаа улузыла кожо казахтарда бир јылга шыдар јӱрген. Лама-Доржи каан јаан черӱ јууп, олорды тударга, ӧлтӱрерге белетенип турган. Је Амыр Санааныҥ эп-сӱмезиле олор јӱк ле бир муҥ беш јӱс јуучылду, сакыбас јанынаҥ, јажытту келип, бойлоры каанныҥ ӧргӧӧзине табарган, Лама-Доржи каанды ӧлтӱрген. Амыр Санаа јуучыл ийдезиле, кӱчиле Табачыны каан эттире отургыскан. Олор экӱде озолондыра эрмек-куучынду болгон, Табачы каан болзо, Амыр Санаага јаан јерлер берер, ол тоодо бистиҥ Алтай каандыктыҥ кезигин ӱлештирер деп. Ороонды бӧлиир эмес, а Амыр Санаага јаан ӱлӱ берер болгон. Каан эҥ јаан улусту ла јерлерлӱ, арткан таајылар кӱчиле, оныҥ кийнинеҥ болотон јаҥду болгон. Ойрот каандыкта улузыныҥ кӧбиле, јерлердиҥ јааныла, Амыр Санаа каанныҥ кийнинеҥ экинчи кижи болор керек болгон. Је Табачы ширееге отурган кийнинеҥ сӧзинеҥ чыккан, ӱлештирер кӱӱни јок боло берген, беретен јерлерди ле улусты бербей, јара мойногон. Амыр Санаа ого тыҥ ачынып, Табачы каанныҥ ӧргӧӧзин артыргызып, бойыныҥ јерлериндӧӧн, улузындӧӧн кӧчӧ берген. Табачы каан тыҥ коркыган, Амыр Санааныҥ јуучыл ийде-кӱчин, черӱ баштайтан, јуучыл јайалталарын јакшы биле тура, ого удура тӱймеен кӧдӱрер болор, оны аҥтарар болор деп тыҥ серенген. Амыр Санааны тутсын, јок этсин деп јакару эткен, оноҥ улам Амыр Санаа токтоткон граждан јуу ойто ло кӱйбӱрей берген. Ол ӧйдӧ јаан чорос укту таајылар-князьтар ӱзези ӧскӧ ороондордыҥ, кӧп сабада кыдаттардыҥ «спецслужбаларына» улам ла тектеертип, каанныҥ ширеезине отурарга, чек јӱӱле берген ӧй болгон. Је Амыр Санаа Табачыла кожо болордо, ол ӱзезин базып, мокодып, токунадып ийген. Табачы угы-тӧзиле тыҥ, Амыр Санаа јуучыл јайалтазыла эҥ тыҥ болгон, олор экӱге удура кӧдӱрилерге кем де ченешпей барган. Табачы Амыр Санааны тӧгӱндебей, азыйгы куучын аайынча беретен јерлерди ле улусты берип, оны каандыкта кӱчиле, јерлериле, улузыла, экинчи кижи эдип салган болзо, Амыр Санаа оныҥ ширеезин, јаҥын коруйтан тӧс, бек ийде-кӱч болор эди. Ол ӧйдӧ Амыр Санаа да, ӧскӧ дӧ ойрот таајылар, јайзаҥдар, джунгар-ойрот каан кыйалта јогынаҥ чорос укту болотон деп кӧрӱмдӱ болгон. Амыр Санаа каандыкта кӱчиле, байлыгыла экинчи кижи, тӧс јуучыл бий болор амадулу болгон. Јада-тура бойыныҥ бала-барказын, таайыныҥ, Табачы каанныҥ, бала-барказыла алыштырып, оныҥ баркалары кыйалта јогынаҥ ойрот каандар болорын амадаган. Је Табачы бойыныҥ кыска санаазыла, карамчы, керик кылыгыла, ӱзе немени ӱреген. Ол ширееге отурала, бир тоолу ӧй ӧткӧн кийнинде бойын тыҥ кӱчтӱ деп бодоп баштаган. Ширееге амадаган ӧскӧ јаан чорос таајылардыҥ абына, эп-сӱмезине кирип, Амыр Санаала јогынаҥ да, эмди ширееде бек отурарым деп бӱде берген, озогы куучын јӧбинеҥ јара мойногон. Амыр Санаа Табачы каанныҥ јанында болордо, каанныҥ ширеезин блаажарга кем де јӱткибей барган, ӱзези Амыр Санаанаҥ айаган, коркуган. Ол тӱймеген бийлерди, Табачы каанныҥ адынаҥ карам-кайрал јогынаҥ мокоткон, јоголткон. Ол тоодо, каан укту, јаан чорос таајыныҥ, Немеке Јыргалдыҥ, тӱймеенин баскан. Оны Табачыга удура болгон бийлер каан деп кӧдӱрген, ол он муҥ черӱлӱ Табачы каанды ширеезинеҥ аҥтарарга табарган, је олорды Амыр Санаа оодо соголо, Немеке Јыргалдыҥ тынын кыйган. Оноҥ до ӧскӧ Табачы каанга удура болгондорды ол ӱзе мокодып, ороондо јуу-чакты токтодып ийген. Кӧп кату јуу-согуштарды јеҥген, Табачыга тыҥ болушкан Амыр Санаа эмди Табачы каанныҥ ондый кылыгына тыҥ ачынала, каанды артырып, бойыныҥ јерлериндӧӧн, бистиҥ Алтайга јууктай, кӧчӧ берген. Оныҥ санаазында каан болор амаду ол до тушта болбогон. Керик, карамчы, санаа-укаазы, кӱчи ас Табачы ол јогынаҥ ширеени колго тудуп албазын ӱзези јакшы билген. Табачы каан санаа алынып, оны кайра айттыртар, канча јылга болушканы учун ого јӧптӧшкӧн ӱлӱзин берер деп Амыр Санаа иженген. Табачы јӧптӧжӧрдиҥ ордына, эмезе Амыр Санаага тийбей, ары кедери јӱк бойыныҥ улузын, хойторды, башкарып, турартында јатсын деп арттыргызып салардыҥ ордына, оны тутсын, кижендейле экелзин (јаргылайла, тынын кыйар)  эмезе јоголтсын деп черӱ аткарган. Јеткерлӱ Амыр Санааны јоголтор, чала уйан Табачыны, керектӱ ӧйдӧ каанныҥ ширеезинеҥ аҥтарарга кӱч болбос деп, каан укту јаан нойондор ойто сӱӱнип, кыймырай берген. Амыр Санааны каанга удура тӱймеен кӧдӱрген деп бурулап, канай да болзо, јоголторго албаданган, ӱзе бар-јок јайзаҥдарды черӱлериле ого удура туккурган.

Табачы каан олордыҥ колын јайымдап ийерде, олор јеткерлӱ Амыр Санааны јоголторго тыҥ албаданган. Амыр Санаа олорло ӱзезиле јуулажала-јуулажа келеле, улузыныҥ азына кӱчи јетпей, тынын аргадап, арткан улузын баштап, кыдат-манјыларга барып кирген. Ол јылдарда, чек ӧскӧ арга јок боло берген, кату, кызу айалгага кирген кӧп ойрот нойондор, јайзаҥдар черӱзиле, улузыла кожо манјыларга баккан, Амыр Санаа олордыҥ бирӱзи болгон. Оныҥ кийнинде болгон керектерди бис  оноҥ-мынаҥ да болзо билерис. Ол кату ӧйлӧрдӧ 1750-1755 јылдарда  бар-јок каан уктулардаҥ кӱчиле, јуучыл јайалтазыла Амыр Санаага једери јок болгон. Оны Табачы каан тӧгӱндебеген, оноҥ истебеген болзо, эмезе ол экӱде тартыжу баштала берерде, ого ойрот јайзаҥдар болушкан болзо, ол кийнинде 1756-1758 јылдарда болгон јаан тӱбек болбос эди. Амыр Санаа ороонды токунадар, канзыраган, ширееге јӱткиген бийлерди мокодор чыдалду, ийделӱ болгон. Ороондо јаҥ тыҥый берзе, тыҥ, кӱчтӱ каан ширееге отурза, ойроттор кыдат, моҥгол, казах каандыктарла јуулажып, кезикте бир ле ӧйдӧ, ӱзезиле јаба јуулажып, кӧп сабада јеҥӱ алатан болгон. Јеҥӱ алып болбозо до, ӧштӱни чучурадып, тескери чачып ийетен.

1755 јылда манјыларга баккан ойрот таајылар, јайзаҥдар улузыла, черӱзиле кожо Табачы каанныҥ ширеезин аҥтарып, јаҥды колго аларга, манјы-кыдат черӱле кожо келгилеген. Бир де јуу-согуш јогынаҥ манјыларла кожо келген ойроттор Табачы каанды јеҥген, олјологон. Манјы черӱле кожо ойрот таајыларга баштаткан канча муҥ ойрот јуучылдар келген. Табачы каанныҥ черӱзи јуулашпай, олорго багынган. Табачыны аҥтарала, олор јаҥды колына алар, бойлорынаҥ каан тургузар, манјы-кыдаттар јӱре берер деп иженген. Је ололрдыҥ ӱзезиниҥ ижемјизи калас болгон, манјы-кыдаттар јеткерлӱ ойроттордыҥ тергеезин јоголтор амадулу болгон. Олорды ончозын бӧлип, Кыдат ороонныҥ провинциялары эдип, кыдат бийлер тургускан. Каан укту ойрот бийлер кыдат чиновниктердеҥ камаанду болор јаҥду болгон. Манјы-кыдат јасактар кийдирилген. Ойроттодыҥ јасактарын јоголткон. Ондый керектер кыдаттарга удура ӱч јӱс јылга јуулашкан ойротторго чек јарабай барган. Кӧп јерлерде таајыларга, јайзаҥдарга баштаткан, манјыларга удура тӱймеендер кӧдӱрилген. Амыр Санаа бойыныҥ ийдезиле, јуучыл ченемелиле, угы-тӧзиле эҥ тыҥы болгон учун ол тӱймеенчилердиҥ бажына тура берген. Манјы-кыдаттарга удура тӱймеен кӧдӱрген ойрот таајылар, јайзаҥдар Амыр Санааны 1755 јылда Ойрот каанныҥ ширеезине отургыскан.

Је Амыр Санаа каанныҥ ширеезине отура берерде, арткан ширееге амадаган каан укту таајылар бу тӱймеенде турушкан да болзо, је эмди бойлоры каанныҥ ширеезине отурып болбозын аайлаган. Олор кандый ла шылтак таап, ого болушпай, удурлажып баштаган, кажызы ла бойыныҥ јайзаҥдарын, улузын тектеерген. Олордыҥ улузыныҥ тескерледип, бурулап турган тӧс сӧстӧри: «Амыр Санаа чорос сӧӧктӱ эмес, эки аданыҥ уулы!» болгон. Ол чорос то сӧӧктӱ болгон болзо, база кандый бир шылтак табылар ла эди. Кӧп ойрот таајылар ла јайзаҥдар манјы-кыдаттардаҥ коркуп, бу тӱймеенде турушпай, эҥ кату ӧйдӧ кӧндӱре манјы-кыдаттарга барып багынган. Мындый айалгада Амыр Санаа каанныҥ јуучылдары он муҥнаҥ ашпай турган болгон. Оныҥ учун кату, калапту јуу-согуштарда оныҥ кӱчи јетпей јеҥдирткен.

Амыр Санааныҥ манјы-кыдаттарга ла орустарга баккан, олјого кирген улузыныҥ шылуда айткан, ол эмезе эске алынган јетирӱлерде (ол јетирӱлердиҥ кезиги эмдиге ӧйгӧ јетире јеткен): «Бойыныҥ кылык-јаҥыла, кӱӱн-санаазыла Амыр Санаа коомой кижи болбогон. Ол ӧткӱре ӧктӧм, кезикте ӧткӱре кату ла казыр, је тӱрген санаа алынып, токунай беретен. Токунай берзе, бойыныҥ ӧктӧм кылыгына салдыртала, јастыра эткен керектерин тӱзедерге албаданатан. Башказы јок болгон, кандый улуска: јаан бийлерге бе, тегин јуучылдарга ба, тегин албатыга ба тӱҥей ле јастыразын тӱзедерге албаданатан. Ачынганына, тӱрген калјуурып, катуланып, тегин кезеткен эмезе ӧткӱре тыҥ кезеткен,  ачындырган улузына (олор тирӱ болзо, јок болзо, олордыҥ бала-барказына), бойыныҥ бурузын чечерге, тӱзедерге албаданатан, бар-јогыла болужатан». Ол ӧйдӧ јаан бийлер, анчада ла каан уктулар, тегин улусты да, јуучылдарды да, чек немеге де бодобойтон, олордыҥ јӱрӱми олорго не де эмес болгон. Буркан јаҥ келерде, эмеш те болзо олордыҥ кату, јаман кылыктарын јымжаткан, тегин улус ол база улус деп, кичинек те болзо, санаа меелерине салган. «Амыр Санаада карам кылык чек јок болгон – деп, оныҥ јуучылдары айдатан. —Тапкан јӧӧжӧни ӱзе јуучылдарына ӱлештиретен. Чучураган, јоксураган улустарына, ӱзе бар-јогыла болужатан болгон. Эҥ ле кату, канду јуу-согуштарда Амыр Санаа јуучылдарыныҥ кийнине јажынбайтан, улузын баштап, эҥ бажында ӧштӱге удура чурайтан. Оноҥ улам ол кӧп шыркалаткан, кӧӧ-куйагы ӱзе сорбулу, ойдыкту, оодык-јемтиктӱ болгон. Оныҥ учун оны тегин јуучылдар ла албаты кӧп сабазы сӱӱйтен, бойыныҥ улустары, оны кандый да кату ӧйдӧ чачпай, учына јетире јанында тартышкан».

«Амыр Санаа каан ӧткӱре ӧктӧм, кезикте кату да, казыр да болгон, кӧп јастыралар эткен, јеп арткандарына кӧрӧ, јакшы, кижилик кӱӱн-санаазы, кылыгы, база јеткил де, кӧп тӧ болгон» деп, оныҥ улузыныҥ айткан сӧстӧри артып калган.

Арам Кыпчаков, «Алтай-Ойрот» эл-јондык биригӱниҥ туружаачызы