Алтайдын Чолмоны

Кумак јаакту тӧстӧктӧр јакалай чӧйилген јуртыбыс…

03.11.2020

Туулу Алтайда кажы ла јуртта бойыныҥ аҥылу тӱӱкизи. Бистиҥ Оҥдой аймагыста Ийин јурт Туулу Алтайдыҥ  чике ле тал-ортозы, киндиги болор. Байла, оныҥ да учун Алтайдыҥ эҥ јаан эки суузыныҥ — Эре-Чуйдыҥ ла Эне-Кадынныҥ бириккен јери база мында. Кадын ичи кайыр-каскак та болзо, сӧслӧ айдып болбос сӱрекей јараш јер. Мында јуртаган эл-јон кылык-јаҥыла јымжак, бой-бойына болужар, кӱндӱзек улус.

Айландыра јылым кайаларга курчаткан, кумак јаакту тӧстӧктӧр ортодо чӧйилип калган јурт — мениҥ кичинек тӧрӧлим. Ары-бери јорыктап турган улус, байла, айландыра кӧк кумак, таштар, мал-аштары нени отоп јӱрет не деп сананып ӧдӧтӧн болор. Ийин ичи јайы-кыжы јылу турар јер, маала ажы ончозы ӧзӧр, јаҥыс ла суу керек.

Шак ла эки јаны капчал јер јаар билдирер-билдирбес ӧзӧк чыга бергени билдирер. Оноҥ ӧрӧ бир ӱч беристедеҥ јаан јурт кӧрӱнер. Бу јерде албаты јебрен ӧйдӧҥ бери јуртаган. Кобы сайын јаткан алтайлар јуулыжып, јурт тӧзӧп, 1924 јылда Буденныйдыҥ адыла адалган колхоз тӧзӧгӧн. Озо баштап колхозтыҥ председатели су-алтай тилле куучындаар орус укту Филиппов Алексей (Ӧлӧшкӧ) деп јажы јаандай берген кижи болгон.

Ийин ичинде тайгалар телкем, кажы ла кобынаҥ шоркырап агып јадар кара сууларлу. Кӧп јылдардыҥ туркунына мында јаткан албаты бар-јок кӱчин салып, колхозын јарандырып, мал-ажын кӧптӧткӧн. Јайлукуш, Ийин, Кадрин ичинде мал јайлаар турлулар јетпейтен. Бу бичимелимде бистиҥ ортобыста јок то болзо, је колхозты тӧзӧгӧн лӧ тӱни-тӱжи амыры јогынаҥ иштеген јерлештеримди эзедип, билеримди бичийдим. Бир кезиктери бичилбезе, байла, јерлештерим аайлаар ла болбой, кӧп ӧйлӧр ӧткӧн лӧ ундылып та калгандары кӧп.

Буденныйдыҥ адыла адалган колхозты  башка-башка ӧйлӧрдӧ башкаргандардыҥ тоозында Апитов Таныбас, Беденов Токна, Чекурашева Эрте Ивановна, бежен јылдардыҥ ичинде колхозтыҥ чотободы болуп Папыев Кӱӱкен деп ӧрӧкӧн иштеген.

Колхозтыҥ мал-ажы озо баштап эмеш ас болгон. Је ол мал-ашты кӧптӧдӧ ӧскӱрген улустыҥ тоозында Якова Амыр, Яимова Анјыс, Самаева Чеҥкӱреш, Аксушева Маҥкай, Баранчикова Сурлама, Баранчикова Карас, Адышева Јеспей, Сарулова Кылга, Сарулов Јамыр, Бабаева Јӱӱмӱр, Бабаева Уйкучы, Мендешева Јаҥар, Сарулова Јӱӱјий, Ередеев Јаҥа. Уй саачылар Тобонкина Јуну, Тазова Карагыс, Тазова Ундул, Туштакова Унутпас, Самаева Ӧркӧш, Косарева Арина, Бекова Топчы, Ыйламык. Јылкы мал ӧскӱрген Мойнокова Јеенек ӧрӧкӧн РСФСР-дыҥ атту-чуулу аҥчызы, Кызыл Мааны орденле, «РСФСР-дыҥ аҥчызы» деп темдекле кайралдаткан эпши. Бу ӧрӧкӧн 1934 јылда бойыныҥ эки кып туразын колхозко школ этсин деп сыйлаган. Бу школдо кӧп балдар ӱренип, 4 классты божодып, оноҥ ары таркаган. Меге база бу школдо ӱренерге келишкен. Јеенек ӧрӧкӧн узак ӧйгӧ јылкы мал кабырып, тайгада ла јадатан. 1943 јылда бир уулду болгон. Је ол јаҥыс уулы оорудаҥ улам божоп калган.

Тӧзӧп алган колхозын албатызы кызыл колдыҥ кӱчиле јарандырып ла барадарда, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Кичӱ-Ийин јурттаҥ 42 кижи јууга атанган. Олордоҥ кайра јанганы јӱк ле 12 кижи. Јурт эр улузы јок ээн артып калган.

Јуудаҥ озо ло јуу ӧйинде Ойыктыҥ белинде Бош-Тууда, Ак-Ӱзӱктиҥ белинде ле Ийин ичинде аш јакшы бӱдетен. Озогы албатыныҥ иштеҥкейиле кыра сугарар субакла Ӱстиги Кара-Суунаҥ ала Ийин оозына јетире суу агып, кыралар сугарылатан.

Јуу башталардаҥ озо колхоз ичинде бор-кар иштер бӱдӱргендерди база эске алар керек, олордыҥ аттары ундулбас учурлу. Олордыҥ тоозында — Мендешева Чечей, Санина Туйкачы, Унатова Мӧҥӱнбей, Адышева Тадамыш, Тазова Алтынбай, Унатова Јалба, Тобонкина Тӧҥкӱрек, Васильева Карамай, Малкина Мӧҥӱн, Туштакова Топыйт, Бекова Јаманай.

Јууга бар-јок эр улус атана берерде, арткан-калган каргандарга, јажы јетпеген балдарга тӱни-тӱжи иштеерге келишкен. Кыраларды атла кыралаган салдаачылардыҥ тоозында Бабыков Байзыҥ, Ельдепеев Михаил, Яимов Болбур, Аксушев Унутпай, Волосков Георгий, Мендешева Баай, Туштакова Унутпас, Косарев Андрон, Бабыков Чыкак, Трутнев Иван, Баранчикова Кызый, Малкина Јаҥар, акалу-карындашту тили јоктор Чунуш ла Торой Мендешевтер. Баштапкы тракторист Кайгородова Капиталина Семеновна газогенераторный тракторло иштеген. Бу ӧрӧ адалган кӧӧркийлер бастыра кӱчин салып иштеп, фронтко јаан болужын јетирген.

Улу јуу божогон соҥында кайра јангандар ас та болзо, иш токтобогон. Бу јыл Улу јеҥӱниҥ 75 јылдыгын байрамдап јадарыста, Кичӱ-Ийин јуртына јуунаҥ јанып, колхозына иштеп, оныҥ экономиказын кӧдӱргендерди билеримче база эзедип ийейин.

Бабыков Иван Павлович (Тоојы) 1907 јылда Кичӱ-Ийин јуртта чыккан. Ада-энези бу ла јуртта иштеп, 105 јаш јажаган Бабык (Кӱјей) ла Ајей деп ӧрӧкӧндӧр. Бабык ӧрӧкӧн бойы сыймучы, јарлыкчы кижи болгон. Ӧрӧкӧн Ӱстиги Кара-Сууда Арыш деп кобыныҥ оозында, суучакта кичинек теермендӱ јадатан. Алтайын мынайда алкаар:

Корболоп ӧзӧр албатым

Кой арчынныҥ бӱриндий.

Арбындап барар албатым

Ат арчынныҥ бӱриндий.

 

Ак мӧҥкӱниҥ алдынаҥ

Ажу берзеҥ, Алтайым.

Ак чакпынду суулардаҥ

Кечӱ берзеҥ, тууларым!

Кӧнӧккӧ толгон кӧк ӱрӱс

Кӧк чечекке јайылзын!

Айакка толгон ак ӱрӱс

Ак чечекке јайылзын!

Иван Павлович јууга 1941 јылда атанган. Ат-нерелӱ јуулажып, Кызыл Чолмон орденле, Мактыҥ 3-чи степеньдӱ ордениле, юбилейлик кӧп медальдарла кайралдаткан.

Тӧрӧл кохозына јанып келеле, кезик ӧйгӧ председатель, бригадир болуп иштеген. 60-70 јылдарда эжи Шургалла эчки ӧскӱрип, јакшы ижи учун тоомјыда јӱрген. 1972 јылда озочыл эчки ӧскӱреечи Кичӱ-Ийин ичинде баштапкы «Москвич-412» машинала кайралдаткан. Олор эки кыс ла бир уул чыдаткан.

Едикеев Иван Кӱргӱлекович (Јамыл) 1924 јылда чыккан. 1942 јылда август айда јууга атанган. Ол ӧйдӧ ол энези Јелечиле кожо Јыланду деп ӧзӧктӧ уй-мал кабырып турган ӧй болгон. Турлууга јетирӱ келерде, ол ло кӱн сельсоветке келип, повестканы алала, таҥ атту Оҥдой јаар јортып ийген. Таҥ адып, кӱн ӧксӧп келерде, Хабаровканыҥ ла Ӧлӧтӱниҥ ортозында сууныҥ јанында тӧҥӧштӧрдиҥ орозын казып јаткан Тыдлашев Будунга, Јаҥмырчы Адышевке јолугып, таҥкылайла, Оҥдойдо военкоматка једип келерде, военком Глушков стройдо турган уулдарга сӧс айдып турган. Чабдар адын штакетке буулай соголо, стройго келип тургам деп куучындаган. Оҥдойдоҥ 5 абралу, Улаган ла Кош-Агаш аймактардыҥ уулдары кажы ла абрада 5 кижидеҥ, бир абрада Кунанаков Иван Казаевич деп кижи болгон…

1947 јылда јайгыда тӧрӧл јуртына јанып келген. Јанып келеле, колхозында иштеп баштаган. Озо баштап кузнец, оноҥ МТФ-тыҥ јааны, 60-чы јылдарда шофер, тракторист те болуп иштеген. Калганчы ӧйлӧрдӧ амыралтага чыкканча токарь болгон. Черӱнеҥ јанып келеле, Уйкучы деп келинле айыл-јурт тӧзӧп, 6 бала чыдаткан.

Кайгородов Иван Мартынович, 1925 јылда Кичӱ-Ийин јуртта чыккан. 1943 јылда бу јурттаҥ бир ле кӱнде 5 кижи атанган: Термишев Јулдай, Яимов Мӧҥкӱлей, Туштаков Уйалга, Яков Учур. Олордоҥ Туштаков ло Яков ойто кайра јанбаган.

Сержант Кайгородов 71-чи таҥынаҥ танковый бригадада стрелковый отделениениҥ командири болгон. Јуунаҥ јанып келеле, колхозына иштеп баштаган ла ОТФ-ныҥ јааны болгон. Кош-Агаш аймакта Кӧкӧрӱ јуртта иштеп, узак ӧйгӧ шофер, механик болгон. Калганчы јылдарда Ийин јуртка келип, сельподо шофер, тракторист болуп иштеген. Айыл-јуртту, 2 уулду болгон.

Патпараков Федор Малкинович (Таҥкак) 1924 јылда Салјар јуртта чыккан. 1942 јылда јууга атанган. Јуунаҥ јанып келеле, Салјарда «Советский Алтай» колхозто кузнец болуп иштеген. Кичӱ-Ийин јуртка 1961 јылда кӧчӱп, амыралтага чыкканча колхоз-совхозто иштеген. Темирге коркышту ус ӧрӧкӧн. Туйкачы деп келинле эптӱ-јӧптӱ јуртап, 5 бала чыдаткан.

Тобонкин Сомсон 1917 јылда чыккан. Јууга 1941 јылда атанган. Јуулажып турала, олјого кирген. 1945 јылга јетире Германияда олјодо болуп, камык кыйынды кӧргӧн. Кызыл Черӱ лагерьди јайымдаарда, ӧрӧкӧн эзен-амыр арткан. Јанып келеле, тӧрӧл колхозында јылкы мал кабырган. Эжи Баайла кожо узак ӧйгӧ эчки кабырган. Экӱ 2 бала чыдаткан.

Байданов Николай Байданович (Текийтке) 1926 јылда чыккан. 1943 јылда јууга атанган. Рядовой. Ыраак Кӱнчыгышта јопондорло јуулашкан. Јанып келеле, тӧрӧл «7 съезд КПСС» деген колхозто узак ӧйгӧ тракторист болуп иштеген. Кичӱ-Ийин јуртка кӧчӱп келеле, айыл-јуртту болгон. Болчок Кара деп келинле эптӱ-јӧптӱ јуртап, 11 бала азыраган. Кӧп балдардыҥ энези «Герой эне» деп кайралду. Бу ӧрӧкӧн быјыл 90 јажын темдектейт, Кичӱ-Ийин јурттыҥ тоомјылу кижизи.

Тепуков Василий Тодошевич (Јаҥарчы) 1909 јылда чыккан ла 1941 јылда јууга атанган. Рядовой. 848 стрелковый полктыҥ снайпери. 1944 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ ала кӱчӱрген айына јетире олјодо јӱрген. Јанып келеле, тӧрӧл колхозында иштеген. Амыралтага чыкканча јылкы мал кабырган. Айыл-јуртту, 5 бала чыдаткан.

Какашев Кӧкпаш. 1916 јылда Јодро јуртта чыккан. Черӱге 1939 јылда барган. Рядовой. Јанып келеле, тӧрӧл колхозында кандый ла ишти бӱдӱрген. Узак јылдарга эчки кабырган. Чакар деп келинле айыл-јурт тудуп, 6 бала чыдаткан.

Киспеев Михаил Адабасович (Некей) 1926 јылда Кичӱ-Ийинде чыккан. Ол јаш болордо, ада-энези божоп калган. Улу јууга 1943 јылдыҥ учы јаар атанган. Сержант. Ыраак Кӱнчыгышта јопондорло јуулашкан. Черӱнеҥ 1948 јылда јанып келген. Кокырчы, ойынзак ӧрӧкӧн болгон. Гитарала ойнозо, тӧжиндеги медальдары шыҥырт-шыҥырт эдип бијелеп туратаны сагыжымнаҥ чыкпаган.

Јанып келеле, ОТФ-ныҥ јааны болуп иштеген. 50-чи јылдардыҥ учы јаар шофер болгон. Оныҥ кийнинде, амыралтага чыкканча, мал ижинде иштеген. Јаш ӧйлӧринде јакшы футболист, кезикте артист те болуп, байрамдарда ла концерттерде туружып туратан, сценага чыгатан. Оныҥ да учун А. Я. Ередеев оны бичигине «алтай Филиппов» деп кийдирген (ол ӧйлӧрдӧ Филиппов деп јарлу артистке тӱҥейлеген).

Тобошев Солдат Б. јууныҥ башталганынаҥ ала учына јетире турушкан. Јуу ӧйинде кайучыл болгом деп айдатан. Кӧп неме куучындабас, унчукпас кижи болгон. Колхозто бригадир болуп узак иштеген, кой-мал да кабырган. Кӧчӧрӱ деп келинле 4 бала чыдаткан.

Яимов Мӧҥкӱлей Чендыевич, 1925 јылда чыккан. 1943 јылда јууга атанган. Рядовой. 69 мотострелковый бригадада стрелок болгон. 1943 јылда шырка алып, тылга аткарылган. Тӧрӧл колхозына келеле, јӱзӱн-јӱӱр иштер бӱдӱрген. Калганчы јылдарда, амыралтага чыкканча, эш-нӧкӧри Укпасла кожо уй-мал кабырып иштеген, 2 кысту.

Тадинов Тийин Садакович Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда бажынаҥ ала учына јетире турушкан. Јанып келеле, колхозто ишетеген. Эш-нӧкӧри Чечекле узак ӧйгӧ уй кабырган. Озочыл ижи учун Ленинниҥ ордениле кайралдаткан.

Патпараков Содоной Малкинович, база јууныҥ бажынаҥ ала учына јетире јуулашкан ӧрӧкӧн. Јанып келеле, амыралтага чыкканча уй-мал ижинде турушкан.

Бир катап турлуда туштажарыста. ӧрӧкӧн мынайда куучындаган: «1942 јылдыҥ куран айында бир эмеш тыш боло берерде, Тернополь городтыҥ тыштында агаш ортозында амыраганыс. Орус нӧкӧримди бажымда кичинек осколок бар, чыгарып бер деп сурагам. Ол осколокты бычактыҥ бажыла чыгарып, меге кӧргӱзип јаткан. Бу ла ӧйдӧ јанысла кавалерийский полк ӧдӱп јадала, «Привет, пехота!» деп кыйгырыжып турган. Олордыҥ ортозында кара бӱдӱштӱ командир таныш кӧрӱнген. Кӧрӧр болзо, Кыҥырардыҥ уулы (ол ӧйдӧ Кичӱ-Јаламанныҥ ады ондый болгон) Челбаев Чыра эмтир! Экӱ кыйгы-кышкыла кабыра кучактажып, алтайлап куучындажып турганысты. Коркышту солун ондый туштажу болгон».

Апитов Таныбас. Бу јаан ӧрӧкӧн эки јууда турушкан. Гражданский јууда јиит комсомолец олјого киргенин куучындайтан. Јуунаҥ јанып келеле, «Буденный» кохозто 50-чи јылдарда председатель болуп иштеген. Улу јууныҥ кайралдарынаҥ башка Кызыл Мааны орденниҥ кавалери. Амыралтага чыкканча мал ижинде иштеген.

Термишев Борис Иванович (Байлей) 1917 јылда Кичӱ-Ийин јуртта чыккан. Јууга 1941 јылда атанган. Јаан шырка алып, узак ӧйгӧ госпитальда эмденген. Комиссовать эделе, јандырган. Јанып келеле, јурт Советтиҥ председатели болуп иштеген. Оныҥ кийнинде бригадир, управляющий болгон, кезик ӧйдӧ мал ижинде турушкан.

Карастанов Данил Казатович (Тануул) 1924 јылда Салјар јуртта чыккан. 1942 јылда јууга атанган. Ефрейтор. Тӧрӧл јуртында башка-башка иштер бӱдӱрген. Мал ижинде иштеп тура, амыралтага чыккан. Айылду-јуртту, 6 бала чыдаткан.

Кекенов Меелей 1942 јылда јууга атанган. Јууда Власовтыҥ черӱзинде јуулашкан. Айлына 50-чи јылдардыҥ башталарында јанып келген. Кӧп шыра кӧргӧм деп куучындайтан. Узак ӧйлӧргӧ мал ижинде иштеп, амыралтага чыккан.

Курганаков Григорий Григорьевич. Бу ӧрӧкӧн Јайлугушта школ ачыларда, ӱредӱчи болуп келген. Офицер званиелӱ, јууныҥ учына јетире турушкан, шыркалу.

Кунанаков Иван Казаевич (Карчага) Кичӱ-Јаламан јуртта чыккан. Јууга 1942 јылдыҥ куран айында атанган. Улалуга јетире јаҥыс абрала Едикеев Јамылла кожо барган. Улу јууныҥ учына јетире јуулашкан. Јанып келеле, узак ӧйгӧ колхозтыҥ бухгалтери болуп иштеген. Эш-нӧкӧри Јуралла 6 бала чыдаткан.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда туружып, јерин, албатызын корып, ат-нерелӱ, јана баспай јуулашкан јерлештеристиҥ кажызында ла орооныстыҥ бийик кайралдары, медальдары. Олордыҥ кажызы ла јалтанбас, јаан кӱӱндӱ ле амадулу болгон.

Бу улус јууныҥ кийнинде јылдарда бастыра бар-јок кӱчин салып, колхозына иштеген. Улу Јеҥӱниҥ 70 јылдыгы темдектелер тушта Кичӱ-Ийин јуртта Мактыҥ кереези ачылган. Олордыҥ ады-јолдоры ондо ончозы бичилген. Олордыҥ кемизи де ундылбаган. Олор эмди бистиҥ ортобыста јок то болзо, ат-нерези, кереези чактаҥ чакка ундылбас.

Шак ла бу ӧрӧ адалган фронтовиктерле кожо јашӧскӱрим иштеп, «Буденный» колхозтыҥ экономиказын кӧдӱрип, тӧрӧл јуртын јарандырарга ак-чек ле једимдӱ иштеген.

Беженинчи јылдардыҥ тал-ортозында колхозтыҥ председатели солунып, орус укту, је алтай тилди билер Казанцев Семен Филимонович деп кижи келген. Јуртыбыстыҥ ичкери ӧзӱминде бу кижиниҥ сӱреен јаан ӱлӱзи бар. Ол колхозты билгир башкарып, бийик једимдерге јеткен.

Ол ӧйлӧрдӧ партком болуп башка-башка јылдарда Чекурашев Байкал Кызанович, Киндиков Кузьма Макарович, Торбогошев Мирон Адушевич, Мекечинов Василий Анчинович иштеген. Рабочком Мендешев Борис А., комсомолдыҥ качызы Тадинов Егор Садакович, Язокчинов Александр Иженерович болгон.

Эҥ ле баштап шофер болуп черӱнеҥ келген солдатский кийимдӱ Санаков Владимир (Јармын) деп кижи ЗИС-5 таҥмалу машинала иштеген. Јалакай, јакшы кижи болгон. Бис, балдар, ол тушта ол кижинеҥ айрылбазыс. Ары-бери барза, кузовто толтыра отурып алатаныс. Оныҥ кийнинде шоферлор болуп Мендешев Алек-сандр (Тырлай), Киспеев Михаил (Некей), Едикеев Иван, Леонтьев Григорий, Тыдлашев Иван, Малкин Петр, Малкин Кучияк, Какашев Валентин, Тойлонов Элеҥеш иштегендер. ГАЗ-51 таҥмалу машинала Бийсктеҥ бери кош тарткандар.

Мал ижинде Баранчикова Сурлама, уулы Николай, Баранчикова Карас, Якова Амыр кыстарыла кожо, Аксушева Маҥкай уулдарыла иштегендер. Уй-малда Бабаева Јӱмӱр, кызы Уйкучы ла уулы Тууда иштеген. Јылкы малды Мойнокова Јеенек, Тобонкин Сомсон, Мендешев Барачок кабыргандар.

1960-61 јылдарда айландыра колхозторды бириктирип, «40 лет Октября» колхоз тӧзӧлгӧн. Тӧс јери Кичӱ-Ийин болгон. Управляющий болуп Тобошев Солдат ӧрӧкӧн иштеген. Оныҥ кийнинде колхоз чачылган ӧйгӧ јетире Термишев Григорий Белешевич иштеген.

Колхоз «40 лет Октября» тушта мал-аш кӧптӧп, бастыра тайгалар јайлу боло берген. Кадрин ӧзӧктӧ мал-аш, уй саар 2 ферма турган. Сарјуны эдип, атка коштоп, кыр ажыра экелетен болгон. Уй саачылар болуп ол ӧйдӧ јииттер иштеген: Манатова Галина, Мендешева Валентина, Туштакова Мария, Тазова Ундул, Карагыс, Мендешева Раиса, Бабаева Раиса, Уханова Галина, Аксушева Нина. Сарју эдеечилер Чейбунова Евдокия ла Шабыкова Анна.

Колхозтыҥ озочыл, ченемелдӱ эчки ӧскӱреечилериниҥ тоозында Бабыков Иван Павлович, эжи Шургал, Деев Константин, Шура, Аксушев Унутпай-Каспак. Трактористтер болуп Ептеев Егор, Адатов Иван, Яимов Иван, Кайгородов Геннадий, Байданов Николай, Карандашев Егор, Кантыров Григорий, Тыдлашев Николай, анчада ла Яимов Иван Чендыевич тракторист, пилорамщик, пилорамада бригадир болуп, тудуп турган тураларга агаш јарып, эрчимдӱ иштеген. Аксушев Леонид атту-чуулу столяр, колхозтыҥ отделениезинде тудуп турган тураларды рамдарла, эжиктерле јеткилдеген. Турлуларда малга дворлор тударга турушкан. Агашка колы ус ӧрӧкӧн болгон.

Колхозтыҥ малын эмдеер иштерде Николай Енчилеевич Байдин, Анна Пушкарева, Екатерина Якова эрчимдӱ турушкандар.

Ередеев Капитон Албанчинович. Бу ӧрӧкӧнди эске алынбаска болбос. 1938 јылда чыккан. Оогоштоҥ ала ӧскӱс артып, бойыныҥ кӱчиле кармактанып, эр кемине јеткен. 10 классты божодоло, колхозтыҥ бар-јок ижин бӱдӱрген. Баштап тарый Москвага барып, Тимирязевский академияга кирип болбой, ойто јеринде иштеген. Комсомолдыҥ качызы болуп, јииттерди башкарган. Јайгыда ӧлӧҥ ижинде Кӧӧрӧм деп тайгада тӱни-тӱжи иштегенис. Бисти ол тушта јӱк ле куран айдыҥ тал-ортозында айлыстӧӧн божодотон. Барнаулдыҥ јуртээлемдик институдын божодоло, ойто ло тӧрӧл колхозына келип иштеген. Эмеш јарабаган немени чике айдар, јаандарга баш бербес кылыгыла јаан иштерде иштеерге келишпеген.

Капитон Албанчинович Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ филологиялык факультедин божоткон до болзо, је ӱредӱчи болуп иштеерге келишпеген. Колхоз-совхоз чачылганча ла Кичӱ-Ийинде отделениеде зоотехник болуп иштеген. Бу ӧрӧкӧнлӧ кожо до ӧскӧн болзобыс, је ӱлгерлер чӱмдеп турган деп билбегенис.

Ол 79 јажында ак чечектӱ алтайына јана берерде, кӧп ӱлгерлер бичип салган тетрадин карындажы Иван  Ередеев таап алган. Бистиҥ јерлежис, баштамы класстарды Кичӱ-Ийинниҥ школын божоткон Кӱлер Тепуковтыҥ болужыла «Чечекте мениҥ Алтайым» деп кичинек бичикти кепке чыгарган. Капитон Ередеевтиҥ кӧп саба ӱлгерлери кыскачак кемдӱ, 4-6 јолдыктардаҥ турган. Је кыска да болзо, шӱӱлтелери јаан, тереҥ учурлу, тили чокым ла байлык.

Казанцев Семен Филимонович Кичӱ-Ийин јуртты тыҥ јарандырган. Школ, 1963 јылда јаҥы клуб туттурткан. Ачылтазы Јаҥы јылда болгон. Клубтыҥ ичинде толтыра јииттер, каргандар. Јажыл чибичек кӧзиме эмди ле кӧрӱнет. Ачылта ӧйинде уткуулду сӧзин председатель громкоговоритель ажыра айткан. Ол ӧйдӧ јаҥы ла табылып турган ине. Каргандардыҥ бирӱзи кайа кӧрзӧ, ол кижи залда кожо отурган. Је айткан сӧстӧри айландыра угулып турар. Кезик карганактар чочып баштаган. Онызы каргандарга солун да, кайкамчылу да болгон.

Ол ӧйдӧ јуртка суу ӧткӱрип, айылдар сайын трубаларла суу агыскан. Председатель бойы ла айылдар сайын базып, агаш отургыссын деп јакылта берген. Казып отургыссын деп, керек дезе машина, трактор берип туратан.

Алтанынчы јылдарда «40 лет Октября» колхозко Јодро, Инеген, Кичӱ-Јаламан, Кичӱ-Ийин кирип туратан. Мал-аш кӧптӧгӧн. Казанцев ол ӧйдӧ Инегенди, Ачыктыҥ тайгазын таҥ атту айланып (Ачыкта ол ӧйдӧ Инегенниҥ ле Јодроныҥ саар уйлары јайлайтан. Сарјуны атла коштоп, Ак-Боом ажыра экелетен), Модорлу ӧзӧк јаар тӱжеле, Айкулакты ӧрӧ чыгала, Ийин ичинде ле Јайлугушта јайлуларды эбирип келетен. Оныҥ минген ады эки будыныҥ бажы ак, ак маҥдайлу кап-кара ат болгон. Улус ол атты «Казанцевтиҥ «Волгазы» деп чололоп айдыжатан.

1965 јылда иштеҥ јайымдалып, Казанцев Маймада быткомбинаттыҥ директоры болуп иштеген.

Оныҥ кийнинде председатель болуп Д. А. Челтугашев иштеген.

Коҥур Яковна Сельбикова деп ӧрӧкӧн керегинде тоолу да болзо сӧс айдып салайын. Бу ӧрӧкӧн Кичӱ-Ийин јуртта тоомјылу кижи болгон. Алдынаҥ бери јайалталу, Алтайын, агаш-тажын, агын сууларын алкап, албатызын эмдеп јӱретен эјебис. Јаан јаш јажап, 3 бала чыдаткан.

Кичӱ-Ийин јурт тургуза ӧйдӧ ол ло јеринде. Алдында ӧйлӧрдӧ иштеген каргандар эмди јок. Олордыҥ керектерин бала-баркалары улалтат. 2009 јылда бу јурт «Јерлежӱ» деп байрамды бийик кеминде ӧткӱрген.

2017 јылдыҥ кандык айында поэт, ӱлгерчи јерлежис Александр Янганович Ередеевтиҥ 80 јылдыгын бийик кеминде темдектегендер.

2018 јылда јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде база бу јурттыҥ байрамы ӧткӧн. Бу байрамда алдындагы ӧйдӧ иштеген ле эзен-амыр арткан каргандар јуулышкан. Јиит ӱйе, оогош балдар јараш кеп-кийимдерин кийип, ойын-јыргал, маргаандар ӧткӱргенин јаандар оморкоп, сӱӱнип кӧрдилер. Бу байрамда јерлежис, јиит јурукчы Эрелдей Кантыровтыҥ иштерин тыҥ сонуркап, баалап кӧрдибис.

Бу бичимелде Кичӱ-Ийин јуртта чыгып, баштамы классты божодып, оноҥ ары јол алынып баргандардыҥ тоозында бичиичи А. Я. Ередеев, јурукчы Эрелдей Кантыров, КГБ-ныҥ полковниги В. И. Кунанаков, врач-хирург И. Н. Байданов, ӱредӱчилер Т. Я. Ередеев, Н. Ч. Яимов, Л. В. Апитова, Е. К. Какашева, спортчылар А. И. Едикеев, А. А. Тазов ло о. ӧ.

Эки јанынаҥ кайыр кырларга курчаткан јурттыҥ ортозыла агып јаткан суузы балыкту. Јетенинчи јылдарга јетире Ийинниҥ суузыныҥ эки јаны туйук арал, койрык-тейрик агып јаткан суузы кӧӧлмӧктӧрлӱ, јаш тужыста эжинип турган јерлерис болгон. Бир јыл јаан кар јаап, јаскыда суу јаанап, агаштарын агыза берген. Анайып јер-алтай кубулып јат. Ийинниҥ суузында јуу-чактыҥ ла оныҥ кийнинде ӧйлӧрдӧ албатызын азыраган, суула айландырар теермен болгон. Ол база јок болуп калган.

Ийин ичиниҥ кобы-јиктери байлык, тайгаларыныҥ аҥ-кужы кӧп. Кӧп саба тайгалары кара агаш. Је калганчы ӧйлӧрдӧ кузукла кожо албаты јӱӱлген. Мӧш агаштарын јайы-кыжы токпоктоп, кажы ла одуланган јерин кирледип турган учуралдар бар. Бастыра тайга, атту ӧдӱп болбос јерлер машинаныҥ јолы боло берди. Бу једикпестерди токтодор улус бар ла болбой деп иженип јӱредим.

Бистиҥ ороон Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгын темдектеп јаткан јылда јерлештеримди байрамла уткуп, бастыра јакшыны кӱӱнзеп, тӧрӧл јуртын, аржан сууларын, агаш-тажын кичееп јӱрзин деп кӱӱнзейдим.

Михаил АКСУШЕВ, Оҥдой јурт