Алтайдын Чолмоны

Кандый ла ишти эрчимдӱ эдип баштайтан…

10.12.2020

Кӧксуу-Оозы аймакта Банное јуртта (алтай ады Ак Сас) ферманы башкарган фронтовик, тоомјылу улустыҥ кийнинеҥ јаҥы кӧрӱмдӱ, јаҥы билгирлерлӱ јиит кижи келген.

Амурдагы совхозтыҥ Банноедеги фермазыныҥ башкараачызы, бистиҥ јерлежис Владимир Николаевич Бедарев керегинде бичиир кӱӱн келген. Зооветеринарный техникумды ӱренип божоткон кийнинеҥ, 1972 јылда, оны Амурдагы совхозтыҥ Јӱс Тыттагы фермазында ветеринар болуп иштезин деп аткаргандар. Анда ол бир јыл иштеген соҥында, бу ла совхозтыҥ ӧскӧ бӧлӱгине – Банноедеги фермазыныҥ управляющийиниҥ јамызына кӧчӱрилген. Билези Владимир Николаевичле кожо кӧчкӧн.

Ол тушта Ак Сас јуртта баштамы школ, ФАП, јаан эмес клуб ла контора иштеген. Конторада ферманыҥ башкараачылары, керек дезе кладовщиктер ле кочегар отуратан. Анда ла јаан эмес кыпта јуундар ӧдӧтӧн.

Ол тушта ээлемде 90 тын саар уй, бозулар, јылкы мал болгон. Кийнинде јылдарда саар уйлардыҥ тоозы 200 тынга јеткен эди. Уйлар аҥылу, је соок кажаанда туратан. Анда иштеер арга јок болгон деп айдар керек. Андый ла ок айалгаларда ӧскӧ дӧ мал-аш туратан. Јай ӧйинде мал-ашты Эски Банный деп ӧзӧккӧ чыгаратан.

Фермадабойыныҥкузницазы, пасеказы, пилорамазы, сӱттиҥ переработказыныҥ кичӱ заводы болгон. Саап алган сӱтти сепараторго ӧткӱрип, гусеничный тракторло 45 километр ыраакта Абай јурттӧӧн сырзаводко јетиретен.

Орош ӧзӧктӧ Кӧксуу сууны кечип турган паром иштеген. Ол Банное јуртты арткан телекейле бириктиретен. Паром јурттыҥ башкараачызыныҥ ла эл-јоныныҥ бажын база тыҥ ла оорыдатан. Школго барып јаткан балдарды, кошторды паромло кечиретени база кӱчке ле келижетен. Оныҥ да учун суу кечире кӱр тударыныҥ сурагы курч турган.

Јиит башкараачыныҥ эдерге темдектеп алган иштериниҥ тоозында анайда ок мал-ашка јылу кажаан, јурттыҥ улузына јадар туралар тудары болгон. Ол ӧйлӧрдӧ бастыра ла улус эки кыпту тураларда јадатан: прихожий, анда ла кухня ла гостиный, уйуктаар кып. Билелерде 5-6, кезикте оноҥ до кӧп баладаҥ болотон. Оныҥ да учун школ тудар деген сурак база турган. Владимир Николаевич кандый ла ишти эрчимдӱ эдип баштайтан. Фермада иш јаранып башталган, дисциплина кеминде болгон. Јаҥы башкараачы некелтелӱ болгонын бастыразы билетен.

1973-1975 јылдарда саар уйларга кажаан тудулган, кӱр ле јурттыҥ улузына туралар тудулып башталган. Бастыра иштерди бойлорыныҥ ла арга-кӱчиле эткендер: кыра сӱрӱп, ӱрен саларынаҥ ала кӱр тударына јетире. Владимир Николаевичтиҥ башкартузында орто звеноныҥ ченемелдӱ специалисттери иштеген. Олор: зоотехник Полина Ивановна Манеева, ветеринар Александра Чугуловна Сумина, бухгалтер Людмила Чугуловна Куртомашева. Бу улус ижин јакшы билер, каруулу ишчилер болгон деп айдар керек. Олорло иштеерге де јеҥил болгон. Малашта чыгым болоры астаган, малдыҥ бескези кожулып баштаган.

Механизированный звеноны Владимир Николаевич Кундучин башкарган. Бу звено јаскы кыра ижи, азырал белетеери аайынча иштеген. Оноҥ озо јылдарда ээлем азыралды тууразынаҥ садып алатан. Тӧзӧмӧлдӱиш ӧткӱрилгениниҥшылтузында ээлемде малга азырал артыктай белетелип башталган. Андый азыралды келер јылга артыргызатандар эмезе садатандар. Оҥдой аймактыҥ ээлемдери кӱйгектӱ јылдарда келип алатан. Кезикте КӧксууОозы аймактыҥ кезик ээлемдериниҥ јаш малын экелип тойындыратан. Андый 150 тын јаш малды тойындыртып, ойто кайра ээлемдерине аткарган да ӧй болгон.

Механизированный звено – ол башка тӱӱки. Ээлем кышты канайда чыгатаны олордыҥ ижинеҥ камаанду болгон. Азырал белетеечилер јакшы иштеген. Јылдыҥ ла јакшы иш кӧргӱскендердиҥ тоозында Валерий Акчабаевич Тырысов, Валерий Николаевич Иванов, Геннадий Павлович Костенников, Николай Иосифович Сапкин, Федор Константинович Чернов, Владимир Акчабаевич Тырысов адалатан.

Кӱч айалгаларда иштеген де болзо, јакшы турулталар кӧргӱскен уй саачылардыҥ ады-јолдорын адабас арга јок. Эҥ артыктардыҥ тоозында Сабина Андреевна Трофимова болгон. Ол соцмӧрӧйдиҥ канча катап јеҥӱчили болуп чыккан ла аймак та, область та кеминде кӧп тоолу кайралдарла кайралдаткан. Бешјылдык планды бӱдӱргени ле эҥ кӧп сӱт саап алганы учун кайралдар Сабина Андреевнада база бар.

База бир мергендӱчи Галина Учуровна Орлова база кӧп тоолу кайралдар алган. Јакшы турулталар кӧргӱскен уй саачылардыҥ тоозында анайда ок Нина Тохниновна Тырысова, Маргарита Михайловна Орлова, Надежда Константиновна Кречетова, Антонина Федоровна Тишинова, Клавдия Степановна Иванова болгон.

Владимир Николаевич Бедаревтиҥ эске алганыла, ол бу ишке келерде, баштап тарый улус оны јаш уул бисти башкарат дежетен. Бир канча ӧй ӧткӧн соҥында айалга солынган. Уй саачылар Владимир Николаевич јакшы башкараачы ла тӧзӧӧчи болорын билип ийгендер. Не дезе, ол сӧзине турган, иштейтен айалгаларды тӧзӧгӧн. Уй саачы ӱй улус иштеҥкей, је айдынып та билер, тилге чечен болгон. Бойлорыныҥ некелтелери учун јана баспай тартыжа беретен. Бир канча ӧйдӧҥ уй саачылардыҥ ӧмӧлиги ле башкараачы бойбойын тооп баштаган. Уй саачылар аймак та, область та кеминде ӧткӧн соцмӧрӧйдиҥ јаҥыс катап эмес јеҥӱчилдери болуп чыккан. Баалу сыйларла кайралдадатан, ол тоодо, алдында айалгалар аайынча, «Урал» мотоцикл садып алар арга да берилетен. Оноҥ ары јадар јерлер оҥдолып баштаган. Бойыныҥ бӧлӱктеринде эҥ артык иштеп тургандарга квартиралар берилетен. Бир канча ӧйдӧҥ јаҥы турага Владимир Николаевичтиҥ билези де кӧчкӧн эди. Ол тушта эки квартиралу туралар тудулган.

Јурт јаранып баштаган. Балдарды спортло тазыктырар айалгалар тӧзӧлгӧн. Эҥирлер сайын јурттыҥ улузы волейбол ойнойтон, клубта теннистиҥ столы, шахматтар, бильярд болгон. Владимир Николаевич јурттыҥ уулчактары спортло тазыктырынзын деп кичеенетен. «Кече волейбол ойноорго не келбедиҥ?» — деп кату сурап, «бӱгӱн кыйалтазы јогынаҥ кел!» дейтен. Балдар да оны тоогон. Мынызы олордыҥ кӧп сабазыныҥ јӱрӱминиҥ јолын ууламјылаар арга берген.

Јерлежи Владимир Кучуков Владимир Николаевичти 60 јажыла уткуп турарда, бу кижиниҥ шылтузында академияны ӱренип божотконын темдектеп, юбилярга кӧп јылу сӧстӧр айткан эди. Јанында Амур јуртка волейбол ойноорго барып тургандарын, Владимир Николаевич иштеҥ божобой турза да, спортло тазыктырынарына, ас та болзо, ӧйди табып, јерлеш уулдарды јӧмӧгӧнин эске база алган. В. Н. Бедарев спортты јаантайын сӱӱген. Эмди де оныла јуук колбуда.

Јуртта школ тудар деген сурак Бедаревке база амыр бербейтен. Не дезе, јурттыҥ балдарына 38 километр ыраакта Амур јурттыҥ школында ӱренерге, андагы интернатта јадарга келижетен. Удабай школ до тудулган. Ол типовой школ эмес, эки квартиралу тураны школго келиштире јазагандар. Анайып, оогош балдарга тӧрӧл јуртында ӱренер арга тӧзӧлгӧн. Владимир Николаевич јаҥы ӱредӱлӱ јыл башталар алдында облисполкомныҥ каруулу ишчизи Кульдияр Даутаевна Сакитованы келип, школдыҥ туразын кӧрзин, балдар ӱредерге јараду берзин деп сураган. Ол тушта Кульдияр Даутаевна школ кыска ӧйдиҥ туркунына тудулып калганын тыҥ кайкаган эди. Јаҥыс ла школдо иштейтен кадрлар керек болгон. Владимир Бедарев олорды да табып ийген. Јербойыныҥ улузынаҥ школдо Надежда Антроповна Богданова, Валентина Николаевна Чичманова ла оноҥ до ӧскӧлӧри иштеп баштаган. Школдыҥ директоры болуп Александр Иванович Овечкин деген кижи келип иштеген эди. Школдыҥ јанында јакшынак спортивный площадка јазалган. Анда балдар да, јаан да улус тазыктырынатан. Волейболло, футболло маргаандар ӧдӧтӧн. Јанында ла балдардыҥ садиги тудулган. Јурттыҥ клубында ойын-концерттер, байрамдык керекјарактар ӧдӧр болгон.

1977 јылда јурттыҥ улузы бойлорыныҥ ла арга-кӱчиле кӱрди тудуп алгандар. Ол ло ӧйдӧ государственный электроколбу ла телефонныҥ колбузы ӧткӱрилген. Оноҥ озо јуртта электроот эҥирдиҥ 18.00 саадынаҥ ала тӱнниҥ 24.00 саадына, кезикте 11.00 саатка јетире, эртен тура 5.00 сааттаҥ ала 9.00 саатка јетире кӱйетен. Электроколбу ӧткӱрилген кийнинеҥ јурттыҥ улузы кандый тыҥ сӱӱнген эди!

1983 јылда Владимир Николаевич Бедаревти тӧс фермага кӧчӱргендер, анда иштезин деп. Ол тушта Владимир Николаевич АСХИ-ниҥ инженерный факультединиҥ заочный бӧлӱгин ӱренип божоткон.

Бот, мындый кижи, оныҥ эткен ижи керегинде бичиир деген санаа тегиндӱ келбеген. Владимир Николаевич тургуза ӧйдӧ Чамал јуртта јадат. Канча јылдардыҥ туркунына оны јӧмӧгӧн кижи – эшнӧкӧри Мария Ивановна (кыс ӧбӧкӧзи Тишкова). Владимир Николаевич кеберкек, јараш, кижи кӱӱндӱ эш-нӧкӧриле кожо јӱрӱмдик уур-кӱчтерди ӧткӧн, ырыска, сӱӱнчиге сӱӱнген. Эмди олор баркаларын чыдадат. Владимир Николаевич тургуза да ӧйдӧ эрчимдӱ болуп артат ла спортло тазыктырынат. Анайда ок уулы Анатолийле кожо фермердиҥ ижин апарат. Ол бойыныҥ јерлештериле, эрчимдӱ спортчылар Василий Федорович Плешковло, Алексей Михеевич Капчаковло јаантайын колбуда. Амур јурттыҥгородошниктерине јаантайын јӧмӧлтӧ-болужын јетирет.

Владимир Николаевич Бедарев иштиҥ ветераны, кӧп тоолу кайралдарла кайралдаткан, ол тоодо Чамалдыҥ ДРСУзыныҥ директоры болуп иштеген јылдарда.

 Иштиҥ ветераны В. МУЗЫКОВА, Л. КОДРЯНУ, Горно-Алтайсктаҥ