Алтайдын Чолмоны

Алтайыла, албатызыла ӧзӧги тудуш бичиичи

22.12.2020

Тоолу кӱндер кайра ады-јолы элбеде јарлу алтай ӱлгерчи ле журналист Сергей Манитовтыҥ чыкканынаҥ ала 85 јылдыгына, Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалган «Алтайыма сӧс» деп прозалык ла поэзиялык јуунтызы кепке базылып чыкты.

Бичиичиниҥ литературалык энчизиндеги 15 прозалык ла ӱлгерлик јуунты, куучындары, романы ла повестьтери ӧзӱп јаткан јаш ӱйениҥ качан да, кандый да ӧйдӧ бойыныҥ учурын јылыйтпас эрјинеге бодолду энчи байлыгы болуп артарында алаҥзу јок. Ол бойыныҥ эрте јайаандык ижинде, чӱмдемелдеринде соцреалистикалык эп-аргага баштанып, совет ороонныҥ, јаҥы ӧйдиҥ кижизиниҥ сӱр-кеберин чындык ла толо кӧргӱскен ле ачкан. Кӧп тоолу ӱлгерлеринде ол ло эп-аргаларга тайанып, јаҥы јӱрӱмге удура баскан јиит кижиниҥ сӱр-кеберин тыҥытту јураган. Темдектезе, Сергей Кӱндучинович «Таҥдак» деген баштапкы јуунтызында оныҥ чӱмдемел ижиниҥ тӧс ууламјылары илеленип, келер ӧйдӧ олор кӧндӱгип, ӧзӱмдӱ јолын алганы кӧрӱлет. Онойып, бичиичиниҥ эскизи бузулып-кайылып, ордына артыгы, талдамазы келер деген шӱӱлтези текши чӱмдемел ижинде тӧс, чокым ууламјы болуп, кӧнӱ, тӧзӧмӧлдӱ учур алынды.

Сергей Манитовтыҥ јайаандык ижинде тӧрӧл јериниҥ сӱр-кебери тӧс јерде. Бу аҥылу, куулгазын учурлу телекей элдеҥ озо оныҥ азыраган ада-энезиле, бала тужыныҥ ӧйиле, кичӱ тӧрӧлиле бек ле јуук колбуда деп айдар керек. Ончо лирикалык чӱмдемелиниҥ ӧзӧги, тӧзӧгӧзи болуп улалганы — бала, јаш, јиит тужын эске алып, ӧткӧнин эзедип, тӧрӧлине кайра јанары керегинде санаалары. Кийнинде бичиичи, эр кемине јеткен де тужында, мынайда айдынатан: «Эликти тудала, канча ла азыра, божодып ийзе, — кыр јаар качар. Кырлардыҥ текези јуҥма сууны ичип ле алза, јабыста качан да јӱрбес, — туу-кайага ла албаданар. Мӱркӱт койонды тебеле, јип ле алза, качан да отурбас — чыгар». Ӧрӧ айдылган шӱӱлтелердиҥ учуры јаҥыс: ӧскӧн, сӱӱген јериҥ, кандый да болзо, јӱрекке јуук, кару — кайра тартар деп, С. Манитовтыҥ «Алтайыма сӧс» деген јуунтызыныҥ кире сӧзинде билимчи Маргарита Дедина бичийт.

Бичиичиниҥ прозалык чӱмдемелдерин алар болзо, оныҥ тӧзӧгӧзинде тӱӱкилик учурлу керектер ле бойыныҥ ӧйинде јӱрген ле иштеген улустыҥ салымы, сӱр-кеберлери. Темдектезе, «Арана» (1969 ј.) деген повезинде, «Туулардыҥ кыстары» (1981 ј.), «Чалдыкпас чечектер» (1982 ј.) деп јуунтыларында ла о.ӧ бичиктеринде Туулу Алтайдыҥ да, мында јуртаган улустыҥ да салымдары јаркынду, чындык ла бӱдӱмјилӱ јуралганын темдектеер керек.

Бичиичи С. Манитовтыҥ кӧп тоолу чӱмдемелдериниҥ тӧс сӱр-кебери — алтай эпши. Онызын «Арана» деп повестьтиҥ бажында «Јууныҥ јылдарында бисти шыралап чыдаткан кару энеме — Манитова Пӧпийге учурлап турум» деп бичигени недеҥ де артык керелейт.

Јайаан јайалтазы да, ченемели де јаан бичиичиниҥ аҥылу ајарузында агару сӱӱш, энелик, чындык учун турумкай тартыжу ла оноҥ до ӧскӧ јӱрӱмдик учурлу сурактар. Бӱгӱнги де кӱнде бу ла сурактар бойыныҥ учурын, ӧдӱҥизин јылыйтпаган. Јиит улуска эмдиги ӧйдӧ мындый сурактарды бойына јартап аларга эмезе чечерге Сергей Кӱндучиновичтиҥ чӱмдемелдери болужарында сӧс тӧ јок.

Бичиичиниҥ «Арана» ла «Јӱрӱмниҥ тыны» деген повестьтери шак ла бу јаҥы чыккан бичигинде јарлалат. «Арана» повестьтиҥ тӧзӧгӧзинде — Ада-Тӧрӧл учун от-калапту јууныҥ јылдары, мында тӧс јерде алтай энениҥ, эпшиниҥ ӧткӧн јеҥил эмес јолы, јӱрген јӱрӱми.

Эпши кижиниҥ салымы керегинде теманы улалтып, «Јӱрӱмниҥ тыны» деп повезинде Туулу Алтайда ады јарлу, аткан огы јерге тӱшпес чечен аҥчы эпшиниҥ, Јейнек Мойнокованыҥ, сӱр-кеберин јураган, кӧргӱскен. «Јӱрӱмде, јуу ӧйинде, чын, андый аҥчы кижи болгон. Ол эмди де Оҥдой аймакта кичинек Ийин јуртта сегизен ӱч јашка јеткен јӱрӱ. Мен ого туштап, кӧп катап куучындашкам. Јӱрӱмдеги чын ак санаалу ла чыйрак, јалтанбас алтай ӱй кижиниҥ сӱр-кеберин чӱмдеерге авторго кӧдӱриҥи берген… Экинчи јанынаҥ, повестьтеги Јейнек Мойнокова јӱрӱмде болгон чын Јейнек эмес. Мен ого бойымныҥ шӱӱлтелерим, санаа-сагыжымныҥ кееркедимин кошком, јаш туштагы кӱч јӱрӱмин чӱмдегем» — деп, Сергей Манитов бичиги кепке базылып турган ӧйдӧ темдектеген эди.

1989 јылда бичиичи «Аш кылгада» деп романын кепке базып чыгарган. Роман бойыныҥ автобиографиялык јаныла, учурыла аҥыланат. 21-чи чакта бичиичи тӱӱкилик тематиканы тереҥжиде, элбеде улалтат. Онойып ол, темдектезе, тӱӱкилик салымду улустыҥ сӱр-кеберлерине баштанат. Онойып, Сергей Кӱндучинович «Кайкамчылу кижи» деп повезинде                      В. Я. Шишковтыҥ сӱр-кебери ажыра XX чактыҥ бажында Туулу Алтайда ӧткӧн керектерге баштанат. Мында ӧскӧ дӧ атту-чуулу улустыҥ, темдектезе, Г. И. Гуркинниҥ, г. Н. Потанинниҥ, Г. Д. Гребенщиковтыҥ ла о. ӧ. ады-јолдоры адалат, кеберлери кӧргӱзилет.  Бу ла амадузыла ол 2005 јылда «Албатымныҥ јӱрӱминеҥ» деген бичигин кепке базып чыгарат.

Бичиичи амырап каларда, эш-нӧкӧри Анна Павловна 2014 јылда Сергей Манитовтыҥ 80 јылдыгына учурлап, оныҥ јӱрӱмниҥ калганчы јылдарында бичиген, кемиле, учурыла алза, сӱрекей јаан «Тӧжӱлей» деп романын кепке базып, кычыраачыга сыйлаган. Бичиичи бу романын кыракы ла каруулу бӱдӱрген. Тӧжӱлейдиҥ јуулашкан јерлериле јорыктап, оны билер улустыҥ эске алыныштарын чаракчадаҥ јууган, кӧмзӧдӧ кӧп иштеген, бедиренген.

Бу романда тӧс кижиниҥ адынаҥ  бичиичи ачыгынча айдынат: «Кайран јӱрӱм! Кайран эл-јон! Ончолоры кырларга јажынала, уйуктагылап калгандый. Ох! Албатым качан ойгонор! Канчага јаҥыс ла Гуркин, Аргымай ла бис — јуучылдар тартыжарыс! Туругар, эрлер! Туругар! Канчага слер јобош ло јалакай јӱреригер? Албаты учун тартыжар керек, эрлер! Кудай јок арттыбыс. Куу-јылаҥаш бастыбыс. Сагыштулар санаага алдыртты. Сагыш јетпестер сыылашты. Кару, сӱӱген Алтайымда коо кожоҥ угулбайт. Кайран алтай албатым каткырыжып куучындашпайт…» деп айтканы-бичигени анчада ла бӱгӱнги кӱнде сӱрекей керектӱ. Чындап та, ойгонотон, ӧрӧ туруп, ичкери базатан ӧй келген эмес пе?

Солун, јилбилӱ, јап-јакшынак бичикти графикалык јуруктарыла јурукчы Чейнеш Барсукова кееркеткен. Јайаан јайалталу, алтай ӧзӧктӱ, кӧрӱмдӱ јурукчы эпши кижиниҥ, энениҥ учурын, сӱр-кеберин бойыныҥ јураган јуруктарында, иштеринде чындык ла алтайсу эдип кӧргӱзип турганын кычыраачылар јакшы билер. Бичиичи Сергей Манитовтыҥ чӱмдемелдерине эпши јурукчыныҥ кӧрӱми, сезими сӱрекей керектӱ болгонын кӧрӧдис.

Бичиктиҥ «Бичиичиниҥ чӱмделге јолы» деп адалган кире сӧзин филология билимдердиҥ кандидады, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институттыҥ литератураны шиҥдеер билим бӧлӱгиниҥ башкараачызы, алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультединиҥ доценти Маргарита Дедина бичиген. Бичиичи С. К. Манитовтыҥ јайаандык ижи бастыра јанынаҥ бийик кеминде кӧргӱзилген ле бичимел кире сӧстӧ айдылганына тайанып бичилген.

Сергей Манитовтыҥ «Алтайым — албатым», «Поэзия — мениҥ јолым», «Сакылта», «Јӱрӱм јараш» деген бажалыктарла берилген ӱлгерлериниҥ кажызыныҥ ла учуры тереҥ, кажызында ла бойыныҥ кӱӱзи, шуулты. Тилиниҥ байлыгын, арузын, ээлгирин, эптӱзин…

Бичиичи С. Манитовтыҥ «Алтайыма сӧс» деген јуунтызыныҥ редакторы бичиичиниҥ кызы Суркура Манитова. Суркура Сергеевна алкы бойыныҥ аргазыла, акча-манадыла адазыныҥ ады-јолын, јайаандык ижин баалап, кереестеп, јаан ла керектӱ ишти бӱдӱрип салганы оморкодулу. Бичик 300 тиражла «Горно-Алтайский типография» ООО-до кепке базылып чыккан. Бичиктиҥ верстказы јурукчы Чейнеш Барсукованыҥ.

К. ТӦЛӦСОВА