Алтайдын Чолмоны

Билимчи нӧкӧри керегинде кайчыныҥ сӧзи

28.12.2020

Быjыл атту-чуулу кӧп алтай улустыҥ толо јылдыктары темдектелген. Олордыҥ ортозында бистиҥ улу кайчыбыс А. Г. Калкинниҥ ле билимчибис С. С. Суразаковтыҥ 95 jаштары кирди. Олор керегинде кӧп тоолу билим бичиктер де, статьялар да бичилген. Jе кайчы кижиниҥ бойыныҥ шиҥжӱӱчизи, антыгарлу нӧкӧри керегинде кереестеп айткан сӧзин баштапкы катап jарлап jадыс.

Кайчы А. Г. Калкинниҥ айтканын 90 jылдарда Тамара САДАЛОВА бичип алган ла газетте айдылган аайыла јарлалат.

— Сазон Саймовичтиҥ нӧкӧри jаҥыс мен эмезим. Ол алтай калыктыҥ jебрен чактаҥ бери чӱмдеген, кайлаган jаан ӱлгерлердиҥ «аҥчызы» болгон,   jаан кеп куучындарды  бичиген, jаан тууjылардыҥ чеченин билген, jаан кайчылардыҥ тилмежи болгон. Кӧп улустыҥ кереес сӧстӧрин мениҥ нӧкӧрим Сазон Саймович ак-jарыкка чикезине бичип артырган. Билимчи кижи ундылбас, ойгор бажы jылыйбас. Алтын сӧстӧр арчылбас, албаты колында jӱрер ле ол, ойгор бичик jылыйбас, столдо, архивте jадар ла ол. Билимчи бойы ундылбас, алтай сӧстӧрдӧ адалар, алтай бичикте кычырылар,

Эмди мен, кайчы, алтын пластинка айланза, агаш топчуур ойнозо, алтай чӧрчӧк чӱмделзе, кӧп кайчыдыҥ ӱнин, кайчылардыҥ чеченин аайлап, тыҥдап угуп jӱредим. Туруйна керегинде кожоҥды туудаҥ тууга айланып, jуртынаҥ ӧскӧ талага аскын-тоскын турна ыраада барып jатканын, ыраак алтайдаҥ айланып, ырысту келип болор бо деп чӱмдӱ кожоҥго сӱӱнедим.

Алтын бӱри jайкалган Алтайдыҥ баалу агажы «Ак кайыҥды» артист балдар кожоҥдозо, алтай сӧстӧр угулза ла сананадым наjымды. Мен нӧкӧримниҥ Тӧрӧлин корып тартышкан, jуулажып jӱрген jерине  айылдап база барып jӱргем. Сазон Саймович бала тужында jууга учурайла, jуудаҥ старший сержант болуп, Алтайына уур шыркаларлу jанган. Канча миллион калыктыҥ jыда бажын блаажып, ӱлдӱ-мизинеҥ тартыжып, калjу фашистке Тӧрӧлин бербей, калапту согушта jыгылган калыктыҥ jебӱзинде мен база болгом. Таштаҥ эткен кереестер келетен чактарды сакып, jыгылгандарды тоолоп, алтын сӧстӧрлӧ бичилген. Адамныҥ jаткан госпиталин Ленинградта jӱрӱп, база кӧргӧм. Ат jакшызы jал jастанып, эр jакшызы jеҥ jастанып jаткан jебӱди jанында озогы ӧйдиҥ баатырларыныҥ сӱрлерин база кӧргӧм.

Мен 1947 jылда Москвада Сазон Саймовичле тушташкам. Аказы деп, оныла мени Нина Николаевна Суразакова таныштырган. Ол кижиге туштаган ла бойынча, билимчи кижи болорын тургуза ла билгем. Москвага jӱреле, «Кызыл jылтыс одын кӧрдим» деп очерк бичийле, газетке де чыгаргам. «Маадай-Карады» анда баштап ла чийгенис.

Jуу божоп то калза, кемjӱлӱ калаш, улус тогус паекту, калыҥ кеден кийимдӱ, jаан улус шыркалу, jаш балдар чыдагалак, кийим уйан, курсак тапчы. Кышкыда Москвада тушташкан да болзоос, jайгыда Сазон Саймович чыккан-бӱткен Алтайына айылдап келген, амырап, аспирантураны божодорго эки jыл арткан деп. Ол Улаган аймакка келерде, мен абамныҥ, Гавриил Долматычтыҥ, айылында jаткам. Сойып берер кой до jок, энем-сыйным Паспартыда. Бис экӱ ӱлгер бичий бердис, «Темене Коо» деп чӧрчӧк. Ол оноҥ «Алтай баатырларда» сегизинчи томдо, jирме сегис jыл бололо, бичик болуп чыккан.

Орто курсак отургыспас, jарым курсак jатыргыспас. Jе Улаганныҥ чейдемин бис экӱ ичкенис ле, бир ӱдеге аш болды, ойто ло карын кылтылдаган, мен нӧкӧримди ээчиделе, Туралудыҥ оозында Куюков Даниил Ильичке јеттим. Азый меге jесте болгон, эjем jада каларда, ӧскӧ кижи алган, бу да ӱйи мени jаҥыс уулына бодоор. Мен бу айылга jӱс катап jӱргем, аскан ажы сообос, кокыр куучыны тӱгенбес улус. Биске бир серке сойды, эки казан аракы асты, чуурумдап, Чурум Иваныч деп сабады Сазон Саймович кӧрбӧгӧн кижи болуптыр. Кӧп куучын болуп, эҥир кирип барды, меҥдебей, куучындажып отурганчаас, тӱн кирген, андый да болзо, бис айдыҥда Улаганга jедип келдис. Jестем аҥдап-суулап jӱрӱп jанганынаҥ улам бистиҥ jӱктенген jӱктӱкте эт, быштак, jе андый да болзо, таҥ алдында Улаганда.

Jе мен кару нӧкӧрим Сазон Саймовичтиҥ jӱрген jӱрӱмин сананадым. Ол Улагашевтиҥ улу чӧрчӧктӧрин секретари да болуп бичиген, улу орус тилле jазап чыгарган. Туба калыктыҥ туура салбас чечен сӧстӧрин, ару алтынга бодоп, сумалга толтыра салганын, ак-jарыкка чыгарганын кижи кайкабас неме эмес.

Туура салбас улу керекти ол билгенинеҥ улам, мениҥ ӱч jакшы кай ӱлгеримди, ады-jарлу алтай баатырларды улу орус калыктыҥ тилине jазап кӧчӱрип чыгарган.  Алтай калыктыҥ ады jарлу «Алтай Буучай» деп чӧрчӧк, экинчи чӧрчӧк адамнаҥ уккан «Маадай-Кара». Бу чӧрчӧктиҥ кереес сӧзин теҥериде jылтыстаҥ кӧрӧрӧр, телекейде бичиктеҥ кӧрӧрӧр. Оныҥ jуругын jураган Игнат Ортонуловтыҥ ӱлӱӱзи бар, бичикке келиштире jазаган Гавриил Долматычтыҥ ӱлӱзи бар.  Орус тилге, алтай тилге бу бичикти чыгарган учун доктор адын ададып, диплом алган Сазон Саймовичтиҥ ойгор ижи ончо калыкка керееске арткан.

Ӱчинчизи — алтай калыктыҥ аҥчы чӧрчӧги — «Очы Jеерен jакшы атту Очы-Бала баатыр». Ол jуу-тонокко барбас, jуулап келгенди jандырбас, совет ӱй улустыҥ баатыр jӱрӱмин кӧргӱскен ӱлгер. Эки катап черӱле тартышкан, келген jуучылды тирӱ аткарган, тынын кыйбай, чыркалу ийген. Арт-учында бойы барып, каан ӧргӧӧзине jедип барган, ойгор чӧрчӧк бирӱзи ол. Телекейде калыкка jарлу адын, бойын теҥеридеҥ кӧрӧрӧр, семис тушта ат jараш, cегистӱде ай jараш. Айга jеткен алтын сӧстӧрдиҥ —  баатыр кыстыҥ ийдези мында.

Туура салбас jаан керекти мениҥ jерлежим, мениҥ наjым ак-чегине jазап салган.  Оныла кожо мен Чолушманда да болгом, Улаганда да болгом, Сайдыста да болгом, Jабаганда да болгом, Экинурда да болгом, Москвада эки катап тушташкам. Кӧп кожоҥдор, кӧп куучындар, кӧп ӱлгерлер, кӧп кокыр ол нӧкӧрлӧ мен бичигем.

Алтайда бӱткен jаан кайчы, jаан чӧрчӧкчи, jаан ӱлгерчи, jаан алкышчы, кӧп модор чечен сӧстӧр билер, кӧп jакшы кожоҥ билер улустыҥ ончозына Сазон Саймович jолугып, албаты сӧстӧрин кереес эдип, канча бичикте jазап чыгарган. Сазон Саймовичтий кижи Туулу Алтайда jок эмес, бар. Бар да болзо, ас. Ол нӧкӧримниҥ бир jайнаган кожоҥыныҥ бирӱзи деп, улуска кожоҥдоп jӱредим:

Оҥынаҥ (чикезинеҥ) салкын согордо,

Ончо чечек ойгонот.

Озогы наjым туштаарда,

Ойылган кӧстӧҥ jаш агат.

Терсинеҥ (тескеризинеҥ) салкын согордо,

Чейне бажы элбирейт.

Jеримнеҥ наjым туштаарда,

Тежилген кӧстӧҥ jаш агат.

Сазон Саймович кӧс jок кижи эмес, jыгылганча кӧстӱ jӱрген, андый да болзо, чили кӧстӱ, алтын очко нӧкӧримниҥ jӱзинде болгон.

Оныҥ база бир качкан кыс керегинде Сайдыстыҥ кожоҥы бар, куда келерде, аракызын энези ичпеген, кызы энезине кожоҥдогон:

Чулан тӧмӧн чурабай,

Чумра (иркек) торбок кайткан деер.

Чуулданза да ичип ийбей,

Чулаан (ачынган)  энем кайтты деер.

Кажаан тӧмӧн калып ийбей,

Казра (тижи кунан) торбок кайткан деер.

Карганза да ичип ийбей,

Кабайлаган энем кайтты деер…

Малды кӧрзӧ лӧ, ол кандый jӱрӱмдӱ болор, тургуза ла билерим. Кижиди кӧрзӧ лӧ, кандый кылык-jаҥду, кандый санаалу, тургуза ла билерим. Бу улу кижи Сазон Саймович мениҥ кылыгымды ӱзе jакшы билип,  мен керегинде албаты-jонныҥ тилиле куучындаар боло берерде, обкомго до, райкомго до  билгенинче айдып берген. Мениҥ jӱрӱмимди jажырбай, газетке де, журналга да, бичикке де ӧткӱре jамандабай, ӧткӱре  jажырбай, акка-чекке бичийле,  божогон.

Jе мен, нӧкӧр, кар айланып, jоткон тӱшсе, туу кӧрӱнбей, туман бӧктӧзӧ, jолды таппай азып jӱргенисти, тергендӱ атла jелдиртип бараатканын, jакут олонхо аргазын таппай, jакыла будын ороп турганын, Чиберти кечӱзин аспай кечирип, чике jолло деремнеге келгенисти ундыбазым. Ойгор бажыҥ jылыйбас, кару наjым ыраабас. Тӱш jеримде туштап jӱредим, тус jӱктенгенин кӧрӱп jӱредим…

Айткан сӧстӧр ундылбас, алтын бичик арчылбас. Ойгор сӧстӧр ундылбас, билимчи кижи jылыйбас. Айткан сӧстӧриҥ калыкта, алтыннаҥ баалу ӱлгерде, кожоҥныҥ сӧстӧри кожунда (кӧп улус ортодо), мӧҥӱннеҥ баалу улуста.