Алтайдын Чолмоны

Санаа — jаҥыс, салым — jаҥыс (Улу алтай jурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйын тӧзӧгӧни)

11.01.2021

Кандый ла керек озо айдылган шӱӱлтедеҥ, оны кӧндӱктирген иштеҥ башталат. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйын да тӧзӧӧри куру jердеҥ табылбаган. Алтай калыгыстыҥ ырысту jӱрӱми учун тартышкан ла бу учун jӱрӱмин берген баатырыстыҥ адыла адалган сый тӧзӧӧр, оны калыгыныҥ магын кӧдӱрип, тузазына иштеген jайалталу jиит улуска берер шӱӱлтени «Ак Чечек» бичик чыгартуныҥ jааны Владимир Кыдыев таап, ол ӧйдӧ «АСКО» фирманыҥ jааны болгон Александр Манзыровко айткан. Бу шӱӱлтени «МиТ» фирманыҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи Геннадий Тайборин jӧмӧгӧн.

Олор бу шӱӱлтеле аргачылардыҥ ол ӧйлӧрдӧ  тӧзӧлгӧн биригӱзиниҥ президенти Юрий Антарадоновко чыккандар. Юрий Васильевич алтай аргачыларла jӧптӧжип, мындый сыйды тӧзӧӧрин jӧмӧгӧн. Ол ло 1991 jылда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ баштапкы сыйын улу алтай jурукчыныҥ ла политикалык, jондык ишчиниҥ чыккан кӱнинде, чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде, табыштырар деп jӧптӧшкӧндӧр.

Алтай калыктыҥ канча онjылдыктарга туйукталып чыкпаган ӧҥзӱре сурактарын ачыгынча бичип ле кӧдӱрип баштаган «Алтайдыҥ Чолмоны» газет бу керекти база jӧмӧшкӧн. Јондык сый тӧзӧлип, баштапкы лауреатка табыштырылып турарда, газеттиҥ баш редакторы болуп Иван Белеков иштеген. Баштапкы jондык сый 1992 jылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Печатьтыҥ туразында (эмди Најылыктыҥ туразы) тӱӱкичи Григорий Самаевке табыштырылган.

Баштапкы сыйды табыштырган jууннаҥ

Иван Белеков, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы:

«Кару нӧкӧрлӧр! «Алтайдыҥ Чолмоны» наjыларын jууйт» деген туштажуны баштап турубыс. Мында jуулган улустыҥ бастыразына шыдары бой-бойын jакшы билижер. Слерди, ончогорды, тӧрӧл газедибистиҥ наjылары ла нӧкӧрлӧри деп оморкоп айдадым.

Туштажуга алтай калыктыҥ келер ӧйдӧги салымы учун тартыжатан jашӧскӱрим, jарлу билимчилер, бичиичилер, анайда ок jадын-jӱрӱмде jаҥы табылып турган аргачылар jуулышканы сӱрекей jакшы. Оныҥ учун ончогорды редакцияныҥ, профкомныҥ ла редколлегияныҥ адынаҥ уткып, алкыш-быйанымды айдып турум.

Газет jаҥыс ла солундар jетиреечи эмес, jе ол анайда ок ончобысты бириктирер, сӧс алыштырар ла кӱӱн-санаала ӱлештирер арга-чакту. Бӱгӱн очокты айландыра кӱреелей отурып, алдыбыста кандый сурактар, ӧйкӧгӧн кандый санаалар барын чыгара айдыжып, шӱӱжип кӧрӧктӧр.

Бускалаҥду ӧйдӧ бистий бир уушча калыктыҥ салымы ла jӱрӱми, келер ӧйлӧ колбулу сурактары там катуланып jат. Jаҥы ла талдаштар ӧтти. Эмди республика керегинде сурак кӧрӱлет. Ӱстиги Советтиҥ аайы-тӧӧйи кандый болоры база чокумдалат. Бойыбыста башкару тӧзӧӧри jанынаҥ иштер ӧдӧт. Бу ончо керектер «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ эҥ jаан аjарузында. Албатыныҥ атаанын алар, албатыныҥ jилбӱлерин корулаар, албаты учун сӧс айдар некелте бистиҥ ижибисте тӧс jерде турат.

Бӱгӱн, улу алтай jурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыккан кӱнинде, «АЧ-ныҥ» ӧмӧлиги база бир jаан керек баштап jат. Бу туштажуда jурукчыныҥ сыйы jарлалып, баштапкы лауреадыныҥ ады-jолы адалар. Айдарда, сӧсти туштажуны белетеген Арутай Адаровко ло Светлана Кыдыевага берип jадым».

Светлана Кыдыева, газеттиҥ культура бӧлӱгиниҥ jааны:

«Озо чакта ойгор улус «Санаа — jаҥыс, салым — jаҥыс» деп тегиндӱ, байла, айтпаган. Оныҥ учун бис, газетте иштеп турган улус, jаҥыс та кӧрӧр, угар, бичиир эмес, jе кычыраачыларла кӧнӱ туштажар, анчада ла jиит ӱйеле колбуларды тыҥыдар деп молjонодыс.

Бу иштердиҥ бирӱзи 1989 jылда башталган. Газетти ле кычыраачыларды jууктада тарткан «Ӱч-Сӱмер-89» jорык керегинде айдадым. Экинчи  jаан иш кожоҥчыларды jууган «Кӱмӱш кайырчак» фестиваль болды. Бу эки jаан кыймыгу ӧзӱп, элбеп, учы-тӱбинде бу туштажуга экелди».

Арутай Адаров, газеттиҥ jашӧскӱрим бӧлӱгиниҥ jааны:

«Кижи кижиле бай болгоны база иле кӧрӱнет. Газедибистиҥ наjыларыныҥ тоозында jайалталу jурукчылар, кожоҥчылар, комусчылар, кайчылар бары кандый jакшы. Бу jииттер бӱгӱн ончозы бисле кожо. Барнаулда культураныҥ институдында ӱренип турган jииттерис база келди. Гуркинниҥ сыйы тӧзӧлип jаткан кӱнде бой-бойысты jӧмӧп,  бир кӱрееге jуулышканыс кандый  сӱӱнчилӱ».

Светлана Кыдыева:

«Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 122 jылдыгына учурлай аҥылу газет чыгардыбыс. 6-чы бӱкте улу jурукчыныҥ ӧйинде jӱрген беш алтай алып-эрдиҥ фотоjуруктарын кепке бастыс. Олорды 1937 jылда 11 октябрьда аткылап салгандар. Ол ӧйдиҥ кере бичиктерине кӧрзӧ, кижиниҥ ӧзӧк-бууры аҥданар. Актуга бурулап, каралап, тынын кыйып койгон кайран эрлер, jе чындыкты jажырып болбозыҥ. Ол ӧйлӧ кожо иле-jартына чыгып келди.

Бу чыгарманыҥ ортозындагы бӱкте Гуркинниҥ 1919 jылда тӱрмеде отурала бичиген самаразы бар. Ондо айдылганы бӱгӱнги кӱнле чике тудуш. Улу jурукчы самаразында алтайлардыҥ автономиязы, таҥынаҥ республиказы керегинде айдат. А бисте дезе бир кезек политиктер jастыргылап, республиканыҥ сурагы jӱк бӱгӱн табылган деп jартагылайт.

Ӧдӱп jаткан туштажуга бурулып, «Ӱч-Cӱмер-89» jорык керегинде база катап айдып ийер кӱӱним бар. Байлу тууга барып jӱрген балдарды ол jаҥыс ла jаражыла бактырган эмес, jе оныҥ эдегинде тӧрӧл jер, тӧрӧл jон деген jаҥы кӧрӱм-турум ойгонгон».

Арутай Адаров:

«Эмди тӧргӧ Юрий Васильевич Антрадонов чыгып, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ баштапкы лауреадыныҥ ады-jолын jарлап, ого акча ла сый табыштырар».

Юрий Антрадонов, Туулу Алтайдыҥ аргачылар биригӱзиниҥ jааны:

«Алтын-Туу» акционер обществоныҥ, «АСКО» фирманыҥ, «Туулу Алтай» акционер обществоныҥ башкараачылары ла ӧскӧ дӧ аргачылар «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баштаҥкайын jарадып ла jӧмӧп, сыйды берер деп шӱӱшти.

Оны jиит тӱӱкичи Григорий Самаевке «Горный Алтай в XVII — в середине XIX веков. Проблемы политической истории присоединения к России» деп бичиги учун табыштырып jадырыс. Сыйдыҥ кеми  он муҥ салковой» (колчабыжу).

Григорий Самаев, тӱӱкичи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады:

«Тӱӱкибисте акту бойымныҥ ла шиҥжӱ ӧткӱрер институтта иштегендердиҥ кӧрӱм-шӱӱлтези башка болгон шылтактаҥ улам бичик чыкпай удады. Карын, ак санаалу Э. М. Палкин болушты. Б. У. Угаров база камаанын jетирди. Кийнинде бичик чыгартуныҥ jаандары солунарда, Б. Я. Бедюров ло Т. Т. Яйтынов база тыҥ jӧмӧштилер. Олорго болуш учун jаан быйан.

Шиҥжӱ ижимди улалтарга турум. Алтай албатыныҥ тӱӱкизи керегинде база бир бичик баштап алгам. Иш учына jетсе, кепке базылар деп иженедим. Бу сый болуш болуп, jаҥы ийде-кӱч берди».

Юрий Антарадонов:

«Лауреаттыҥ амадулары jаан эмтир. Темдектелген иштери бӱтсин деп кӱӱнзейдим. Келер ӧйдӧ оноҥ jакшы бичиктер чыгарзын. Бистиҥ тӱӱкибисте кӧрӱлбеген толыктар толтыра, оныҥ jаман-jакшызын ылгап, эл-jонго айдып койор керек. Ол анчада ла jиит ӱйеге керектӱ. Сыйдыҥ учуры шак мында. Оноҥ ол ӧскӧ jиит авторлорды, акыр, канайып эптеп айдар (каткырат), бир сӧслӧ, кӱйӱндирзин, jакшы иштеерине база ӧрӧ тартсын» (каткы-кокыр угулат).

Александр Манзыров, «АСКО» фирманыҥ jааны:

«Сыйды Гуркинниҥ чыккан кӱнинде табыштырар деген амдубыс бӱтти. Jамылу улус аjару этпей туру деп jарбынарын токтодып, бойыска кыймыктанар керек. Эмди ӧй ӧскӧ. Рыноктыҥ теермен-тегелиги акчаны чотоорго ӱредет. А баштап алган jаҥы керекти jарым jолдо токтотпой, учына jетире апарар керек.

Бӱгӱнги берилип jаткан сый керегинде аргачылар jазап билбес. Кезиктери оҥдобойт. Айдарда, элбек jетирӱлер эдер эп-аргалар ажыра оныҥ учуры керегинде jартап айдар керек. Кажы ла аргачы акчаны бир де муҥнаҥ берзе, онноҥ болгой, бежен муҥнаҥ да ажыра jууп алар арга бар.

Улу сӧстӧ уйат jок, jаан сӧстӧ jажыт jок — сыйды тӧзӧӧр баштаҥкайда эрчимдӱ турушкан газетчилер Светлана Кыдыевага ла Арутай Адаровко, редакторы Jыман Белековко jаан быйан айдар керек. Jаҥы баштаҥкайлар база да кӧп болзын, бис, аргачы улус, jакшы керектерди jаантайын jӧмӧӧрис».

Владимир Кыдыев, «Ак Чечек» бичик чыгартуныҥ jааны:

«Бистиҥ тӱӱкибисте бу jаан алтам. Мындый сый тӧзӧлгӧнин jаҥыс ла уткыыр керек. Баштапкы лауреат болуп тӱӱкичи кижи чыкканы база jолду.

Бойым текши керекке jӧмӧлтӧ болзын деп, бичиктер кепке базар чыгарту тӧзӧдим. Революциядаҥ озо алтай албатыныҥ jадын-jӱрӱми, ӧткӧн jолы ла тӱӱкизи керегинде бичип койгон солун jуунтылар бар. Олорды табып, jарлап чыгарар амаду тургузадым. Орус билимчилер Радловтыҥ, Вербицкийдиҥ ле ӧскӧлӧриниҥ де кӧрӱми алтайларга кандый болгонын билерге jилбилӱ.

Гуркиндий улу кижиле бистиҥ оморкоор учурыс бар. Оны айландыра биригер, бойын дезе канча ла кире бийикке кӧдӱрер керек деп сананадым. Ол jаҥыс ла jурукчы болгон эмес, jе албатызы учун тынын берген кезер-баатыр ине».

Бронтой Бедюров, бичиичи:

«Кӱмӱш кайырчактыҥ» кӱреезине jуулышкан сыйындарым ла ийиндерим, бисти мынайда бириктирип, jууй тартып турган текши шӱӱлте, текши амаду бары jакшы. Jылдаҥ jылга, айдаҥ айга мындый jаҥы амадулар табылып, jолыбыста учураган буудактарды jеҥӱлӱ ӧдӱп, ичкери барып jатканыска мен сӱӱнип, бистиҥ келер ӱйебис бар туру деп, кӧрӱп турум.

Ӧзӧр jолду албаты ӧрӧгизин, ӧспӧс jолдузы ӧӧн-бӧкӧнин сананар. Мен бодозом, эмди бистиҥ jаҥы республикабыс тӧзӧлгӧниле колбой, Эне-Тилдиҥ ижин элбедер ле эрчимделтер керек. Оны партия деп эмес, кыймыгу деп адазабыс, байла, jакшы болор. Ӧй бирлик ийде ле jаан кыймыгу некеп jат.

Керек кӧбизинде эмес. Бистиҥ кеп сӧзибис аайынча, туудый коозо болгончо, айакча ашту бололы. Он до кижи, он до, он сегис те депутат бирлик кӱӱн-санаалу jӱргежин, jетен бештеҥ болгой, jӱс те кижидеҥ артык шӱӱлте айдып, jарамыкту сурактар тургузып, олорды бӱдӱрер аргалу.

Биске курсак-тамак ла кийим-тудум jанынаҥ сананары база керектӱ, а 50, 100, 200 jылдаҥ албатыбыстыҥ тоозы канча болорын илелеп не кӧрбӧс? Оны шӱӱп, сананып отурзабыс, jолыбыс ачылары jарт. Бӱгӱн мында jиит улус кӧп болтыр. Сыйындарыма ла ийиндериме баштанып айдарга турганым мындый: бистиҥ алдыста эмди 100 муҥга jедер jаан алтын ажу бар. Бу тооны ашсабыс, ол тушта ӧрӧ ӧспӧс, бери ӧлбӧс албаты болбой, эл болорыс. Албаты деген сӧс моҥол тилле кул-jалчы деп айтканы. Биске эл jуртту ла эл республикалу калык кемине кӧдӱрилер керек. Ӧрӧлӧй турган jаандардаҥ 5-10 балдарлу билелерге jарамыкту айалгалар тӧзӧӧрин некейли. Эрjинелӱ эл болуп, элбеп барарын кичеейли.

Бот ол Григорий Самаевтиҥ бичиги аайынча. Jаҥы ла ол сыйды алып jадала, кемзинчеҥ кижи буудактар керегинде jетире айтпады. А ол бичикти чыгарарга тартыжарга келишкен. Ойроттыҥ jурты jоголып, ойто орус каанга баккан ӧйдӧ салымыс бычактыҥ мизинде болордо, Алтайдыҥ албатызы, Алтайдыҥ уранкайлары, Алтайдыҥ ойротторы бу кызалаҥда кайда болуп, канайып jолын аайлаганы керегинде бистиҥ кӧзисле кӧрӱп, бистиҥ кӧксисле сезип, айткан бичик-билигис кайда? Jок. Григорий оны ылгап, элгеп, jартына чыгарга чырмайды.

Улу алып-кезерлеристи база чат ла ундып jадырыс. Эл-jоныбыстыҥ эрjине баатыры Эр Шуну керегинде айтканыс кайда? Ого качан кӧжӧӧ-кереес тургузарыс? Алтайы учун ат-нерелӱ тартышкан Амыр Санаа кайда?

«Кӱмӱш кайырчак» мынаҥ артык болзын (каткырат). Алкы-jӧӧжӧбис астабазын, артабайлык — ӧҥжийлик, астабайлык — кӧптӧйлик».

Светлана Кыдыева:

«Бу туштажу «Санаа — jаҥыс, салым — jаҥыс» деген баштанула ӧдӱп jат. Оны jаҥыс ла «Кӱмӱш кайырчак» фестивальла колбоорго jарабас. Кӱрее-куучыныбыс «Алтайдыҥ Чолмоны» наjыларын jууйт» деген кычырулу эди».

Бронтой Бедюров:

«Акыр, Гуркинниҥ сыйы аайынча чокум шӱӱлте бар. «Алтайдыҥ Чолмоны» ла аргачылар сӱрекей jакшы керек баштады. Бу ла аайыла барза, алтай улустаҥ jада тура бойыныҥ Морозовторы ла Третьяковторы бӱдетени jарт. Сыйды jаҥыс ла билимчилерге эмес, jе jурукчыларга, бичиичилерге, кӱӱчилерге, кееркемел иштиҥ ӧскӧ дӧ бӧлӱктеринде эрчимдӱ турушкандарга берип турза, jакшы болор эди.

Бисте ады-чуузын кӧдӱргедий ӧскӧ дӧ улус бар. Чӧбӧлкӧпти сыраҥай ла ундып jадырыс. Абыс дейле кыйыктап турус па? Ол элдеҥ озо патриот болгон. Крестке тӱжеле, алтай jӱреги тӱҥей ле согулган. Улагашевти эмдиги ӱйе эзетпей турганы база ачымчылу».

Арутай Адаров:

«Бисте бӱдӱретен база бир иш бар. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ бичик-билигин окылу jарадып алар керек. Баштапкызы бӱгӱнги туштажула шылтай табыштырылды. Бу керекти улалтып апарары аргачылардаҥ база кӧнӱ камаанду. Айдарда, Юрий Васильевичле jӧптӧшпӧс аргабыс jок. Аргачылардаҥ болуш болор бо? Ӧмӧ-jӧмӧ ишти улалтарыс па?

Юрий Антарадонов:

«Jылдыҥ ичинде эки jакшы бичик кепке базылып чыкса, не jӧмӧбӧйтӧн (каткы-кокыр улалат). Сыйды кажы ла jылда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыккан кӱнинде берип турактар. Анайда jараар ба?»

Турушкандар: «Jараар, jараар…»

12. 01. 1992 jыл.

* * *

Г. Самаевти ээчиде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреаттары болуп башка-башка јылдарда кожоҥчы Б. Байрышев, режиссер-мультипликатор Т. Мендошева-Муканова, культишчи Т. Енчинов, ӱлгерчи С. Сартакова, јурукчы В. Тебеков, журналисттер В. Кыдыев, А. Санашкин, кӱрешчи Э. Уланкин, кайчы А. Кӧзӧрӧков, археолог В. Соёнов, бијечи А. Шинжина, искусство шиҥдеечи А. Эдоков, актер А. Мамадаков, «Алтай кай» ансамбль, башкараачызы У. Ынтаев, эмчи В. Тадинова, артист А. Марлужоков, чой кӧдӱреечи В. Ельдепов, фотосогоочы Е. Бутушев, јурукчы Н. Чепоков, кожоҥчы Р. Модорова, алтай кеп-кийим кӧктӧӧр «Ай-Тана» ӧмӧлик, башкараачызы Т. Бабрашева, режиссер М. Кулунаков, артист С. Урчимаев, актер А. Товаров, кӱӱчи А. Трифонов, кӱрешчи А. Аткунов, артисттер Р. ла Э. Теркишевтер, билимчи Э. Ядагаев ле ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультеди, јааны С. Сарбашева чыккандар.

А. АДАРОВ