Алтайдын Чолмоны

Кижи болгон ады — ӱргӱлјик

18.01.2021

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ ады-јолы элбеде јарлу билимчизи, Сибирь тергеезинде јайаан јайалталу баштапкы санатчы-искусствовед Владимир Иванович Эдоковтыҥ бу јылдыҥ чаган айыныҥ 15-чи кӱнинде чыкканынаҥ ала 85 јылдыгы темдектелди. Кычыраачыларды искусствоведениениҥ канидады Светалана ТАРБАНАКОВАНЫҤ «Кижи болгон ады — ӱргӱлјик» деген бичимелиле таныштырадыс.

Јирмезинчи чакта Туулу Алтайда јаркынду, тереҥ кӧгӱстӱ, кӧрӱмдӱ улус бойыныҥ јолына чыккан. Шак олордыҥ јайаандык ла јондык ижи элдиҥ чӱмдемел культуразыныҥ ичкери ӧзӱмин чокымдаган. XX чактыҥ экинчи јарымында Туулу Алтайдыҥ јураар, кееркедер-кеелеер санадыныҥ, онойдо ок бӱткӱл культураныҥ ла кӧгӱс байлыктыҥ ӧзӱмдӱ јолына јаан камаанын јетирген, једимдӱ ижин учурлаган искуссвовед-санатчы, билимчи, культураныҥ ишчизи Владимир Эдоков деп айдар керек. Ол Туулу Алтайдыҥ, бӱткӱл Сибирьдиҥ, онойдо  ок Россияныҥ искусствоведениезинде јаан ла учурлу изин артыргыскан. Бастыра јанынаҥ јайалталу билимчиниҥ јайаандык ла билим энчи-байлыгы јетире  шиҥделбеген-шиҥжӱлелбеген.

Алтай билимде тӧс јерде фольклорчылар, тӱӱкичилер, тил керегинде билимниҥ ишчилери турган. Арткандары дезе тӧс ууламјылардыҥ коштончызы деп чотолгон. Шак мындый айалга институттыҥ баштапкы кӱндеринеҥ ала болгон. Је ӧйлӧ кожо билимдеги айалга кенетийин кубулган. Јӱрӱмде профессионал санат ла культура ӧзӱмдӱ јолына ла алтай албатыныҥ кӧгӱс байлыгында аҥылу јерге чыгат. Айдарда, шак бу айалганы кыракы шиҥдеери сӱрекей керектӱ боло берген деп айдарга јараар. Онойып, культураныҥ  ла профессионал санаттыҥ ӧзӱмдӱ јолын эҥ ле озо Владимир Иванович шиҥдеп баштаган.

Ол 1936 јылдыҥ чаган  айыныҥ 15-чи кӱнинде Ойрот-Турада чыккан. Уулчактыҥ адазы Иван Ильич Эдоков 30-чы јылдарда јарлу ӱлгерчи, кӧчӱреечи, энези дезе Дарья Ефимовна акушерка болгон. Адазы јууныҥ-чактыҥ јылдарынаҥ озо репрессияныҥ кату ӧйинде, 1938 јылда, сурузы јок болуп јылыйган. Владимир Иванович оогоштоҥ ала сӱрекей јакшы јураган, санат јанынаҥ табылган-келишкен бичиктерди јилбиркеп кычыратан. Каланыҥ культура байзыҥындагы јурукчы А. Лупповтыҥ изостудиязына јӱретен. Владимир Эдоков 7 классты божодоло, Горно-Алтайскта пединституттыҥ белетеништӱ бӧлӱгине кирген. Ол бу бӧлӱкти божодып, ӧрӧ адалган пединституттыҥ орус тилдиҥ ле литератураныҥ факультедине ӱренерге кирет. Јиит уул ӱредӱзин 1957 јылда божоткон. Оноҥ бир јылдыҥ туркунына орус ла совет литератураныҥ кафедразында лаборант ла ассистент болуп иштеген. Онойып бежен јылдардыҥ учкары В. И. Эдоков бойыныҥ ижин, јерин тапкан деп айдарга јараар. Је ол кенетийин, сакыбаган јанынаҥ Ленинград јаар живописьтиҥ, скульптураныҥ ла архитектураныҥ И. Е. Репинниҥ адыла адалган институдына — јураарыныҥ академиязына кирерге атанат. Мында конкурс јаан да болгон болзо, ол ӱредӱге кирип алган.

Владимир Эдоков теоретический факультетте ӱрен-ген ле СССР-дыҥ албаты јурукчызы Е. Е. Моисеенконыҥ живописный факультеттеги мастерскойына јайым угаачы болуп јӱрген. Бир ле уунда эки факультеттеги ӱредӱзи једимдӱ болгон. Је качан ӧй 5-чи курска јууктап келерде, кандый јолло барарын талдаар керек болгон. Ол санаттыҥ тӱӱкизине токтогон. Мынызы јолду шӱӱлте деп бойында бек сананган. Академиядагы ӱредӱзи Хрущевтыҥ ӧйиниҥ јымжак айалгазына келишкен. Јурукчылар, ончо интеллигенция чылап ок, чӱмдеп јураарыныҥ јӱрӱминиҥ јаҥы толкуларын ӧкпӧӧрип, јилбиркеп уккандар. Шак бу ӧйдӧ јаҥы ууламјылар ачылган, ундулган јурукчылардыҥ ады-јолдоры орныктырылган.

Академияда В. И. Эдоков мында 60 јыл кайра ӱренген јер-лежи алтай јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јайаандык ижиле танышкан. Ӱредӱзи ӧйинде Владимир Иванович јурукчыныҥ јӱрӱмдик јолы, ӱренген јылдары керегинде сӱрекей кӧп лӧ јилбилӱ материалдар јууп алган. Дипломный ижи Г. И. Чорос-Гуркин керегинде болгон. Онойып В. И. Эдоковтыҥ ӱренип турар ӧйинеҥ ала алтай јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолы оныҥ шиҥжӱлӱ ижиниҥ тӧзӧгӧзи болуп, јаан јолын ачкан.

Владимир Эдоков 1963 јылда академияны божодып, Алтайына јанган. Педучилищеде эки јылдыҥ туркунына јураарыныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. 1966 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала јӱрӱминиҥ учына јетире Горно-Алтайсктыҥ тӱӱки, тил ле литература аайынча билим-шиҥжӱлӱ институдында — ГАНИИЯЛ-да (эмдиги Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды) иштеген. Шак ла мында Эдоков билимчи ле искусствовед болуп јаан ла јайаан јолын тапкан, ӧскӧн. Мында ол кичӱ билим ишчидеҥ ала сектордыҥ јаанына јетире јолды ак-чек ле једимдӱ ӧткӧн. Он јылдаҥ артык ӧйдиҥ туркунына ол албаты јайаандыгыныҥ секторын билгир башкарган. Бойыныҥ јӱрӱминиҥ калганчы јылдарында искусствоведениениҥ секторын ачкан.

Владимир Эдоков Горно-Алтайскка јанып келеле, мында иштеп јаткан јурукчылардыҥ јайаандык ӧмӧлигин јууп баштаган. 1969 јылдыҥ кичӱ изӱ айында областьтыҥ албаты јайаандыгыныҥ туразындагы јурукчылардыҥ јондык совединиҥ јаанына тудулган. Ол бу каруулу ишти 1988 јылдыҥ чаган айына јетире бӱдӱрген. Оноҥ Эдоковко баштаткан јурукчылардыҥ ла областьтыҥ башкартузыныҥ турумкай ижиниҥ шылтузында Горно-Алтайский автономный областьтыҥ Јурукчыларыныҥ биригӱзи тӧзӧлгӧн.

В. И. Эдоков јайаандык ижиниҥ чике бажынаҥ ала јураар санаттыҥ, культураныҥ учуры, аргалары јанынаҥ сӱреен јилбилӱ, солун кӧп бичимелдер бичиген. Ол онойдо ок јурукчылар керегинде башка-башка бӱдӱм-жанрла чындык, тӧзӧмӧлдӱ бичиген. Владимир Иванович краевой, областной газеттерге орус, алтай тилдерле јаҥыс та Туулу Алтайдыҥ эмес, је Алтайский крайдыҥ да јураар санады, алтай албатыныҥ кееркедер-кеелеер санады керегинде кӧп бичиген. Оныҥ бичимелдери, јайаан иштери јаҥыс та јурукчыларга эмес, је онойдо ок кычыраачыларга јилбилӱ болгон. Ол бир ӱйе јиит устарды таскадып, јаан јолына чыгарган. Олордыҥ кажызына ла санаттыҥ кандый бир ууламјызын талдап, кӧнӱ иштеерине болушкан. Кычыраачыларды јииттердиҥ јайаандыгыла толо ло тереҥжиде таныштыратан.

Ол байа јилбӱлери кемиле, учурыла јаан билимчилердиҥ бирӱзи болгон: Туулу Алтайдыҥ бӱткӱл јирме чактагы чӱмдемел-культуралык јӱрӱми, живопись, скульптура, графика, монументальный санат, кееркедер-кеелеер санат, албаты јайаандыгы.

Владимир Эдоков ӧткӧн лӧ тургуза ӧйгӧ сӱрекей каруулу, ајарулу  болгон. Је кандый да ӧйдӧ Г. И. Гуркин оныҥ тӧс сурагы-темазы, јилбӱзи болуп арткан. Оныҥ ончо иштериниҥ тӧзӧгӧзинде Григорий Гуркин турган. 1967 јылда В. Эдоковтыҥ јурукчы Г. И. Гуркин керегинде баштапкы монографиязы чыккан. 1971 јылда ол «Г. И. Гуркин — первый алтайский художник» деп адалган диссертациязын једимдӱ корып, искусствоведениениҥ кандидады боло берген.

Бӱгӱн бис Г. И. Чорос-Гуркин јаҥыс та алтай албаты-ныҥ эмес, је онойдо ок бӱткӱл Сибирьдиҥ оморкодузы деп айдадыс. Кӧп тоолу шиҥжӱчилер јурукчыныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолын шиҥдеер ишти оноҥ ары улалтат. Је 60-чы ла оныҥ да кийнинде јылдарда јурукчы тууразында ла болгон. Керек дезе 1956 јылда болгон реабилитацияныҥ  да кийнинеҥ оныҥ ады-јолынаҥ актуга каралаш-јабарлаш алылбаган. КПСС-тыҥ обкомында билимчиниҥ Г. И. Гуркинниҥ јайаандыгы керегинде белен диссертациязыныҥ шӱӱжӱзи сӱрекей тыҥ тал-табышту ӧткӧн. В. И. Эдоковко диссертациязын јӱк ле эки јылдыҥ бажында корып аларга келишкен.

Владимир Эдоков ол јылдардагы болгон удурлажуга ајару этпей, јурукчыныҥ ады-јолын Туулу Алтайдыҥ эл-јонына, культуралык јӱрӱмине кайра јандырары јанынаҥ кӧп иштеген. Ол јурукчы керегинде ӱч монография бичиген. Билим ле периодикалык печатьта ондор тоолу бичимелдерин јарлаган. Искусствовед Эдоковтыҥ кӧп јылдардыҥ туркунына турумкай бӱдӱрген ижиниҥ шылтузында јурукчы Г. И. Гуркин бойыныҥ калыгына кайра келген. Јурукчыныҥ ады-јолы јирме чактыҥ башталганында танылу болгон, је 1937 јылда Туулу Алтайдыҥ культуралык јӱрӱминеҥ туура ташталган ине. Тургуза ӧйдӧ Эл музейде оныҥ иштериниҥ экспозицияларыныҥ залдары бар, бир канча билим-практикалык конференциялар ӧткӱрилген, јуунтылар кепке базылып чыккан. Олордыҥ тоозында «Возвращение» деген јуунты. Г. И. Гуркинниҥ јуруктарыныҥ репродукцияларыныҥ бичиктери, оныҥ иштериниҥ ка-талогторы чыккан ла эземине кереестеген кереес тур-гузылган.

Владимир Ивановичтиҥ калганчы бичиги «Возвращение мастера» деп адалганы тегиндӱ эмес, ондо бойыныҥ тереҥ учуры бар.

Ондый да болзо, билимчи В. И. Эдоков бойыныҥ Г. И. Гуркин керегинде бичиктерин јурукчыныҥ јайаандыгы керегинде јаан билим шиҥжӱлӱ ишке јӱк ле јууктаганы деп чотогон. Јаан ла каруулу ишти дезе баштаар керек болгон. Владимир Ивановичтиҥ шӱӱлтезиле, Гуркинниҥ сурагы-темазы кемиле, учурыла учы-куйузы јок. Ол Гуркин бойыныҥ ӧйин озолоп јӱрген, иштеген деп јаантайын айдып туратан.

Эдоков онойдо ок база бир ундулып калган јурукчы Н. И. Чевалковтыҥ (1892-1937 ј.ј.) ады-јолын јаҥыдаҥ ачкан. Ол 1971 јылда «Н. И. Чевалков. Очерк о жизни и творчестве» деген монографияны белетеп чыгарган. Јирме чактыҥ 20-чи јылдарында Сибирьдиҥ санат сӱӱчилери јурукчыны «алтай Гоген» деп адап туратандар. Тургуза ӧйдӧ ол музейдиҥ экспозициязында јолду турат. Ол керегинде бичимелдер де, бичик те бичилген. Ондый ок сӧстӧрди баштапкы алтай скульптор Я. Мечештиҥ јайаандык энчи-байлыгы, А. Каланаковтыҥ, Г. Бекинниҥ графиказы, алтай санаттыҥ эҥ баштапкы устары керегинде айдарга јараар. Шак ла В. И. Эдоковтыҥ турумкай, јана баспас ижиниҥ шылтузында олордыҥ ончозы таланыҥ ла бӱткӱл ороонныҥ культуралык јӱрӱмине кайра јандырылган.

Јурукчылардыҥ јайаандык ижин элбеде кӧргӱскениле коштой, В. Эдоков албатызыныҥ кееркедер-кеелеер санадын шиҥдеер јаан ижин баштаган. 1971 јылда «Алтайский орнамент» деген альбом чыгат. Оныҥ тургузаачызы ла кире сӧзиниҥ авторы В. И. Эдоков болгон. Билимчиниҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јӱрӱминиҥ шак бу ӧйи институтта албаты јайаандыгыныҥ секторы ачылганына келижет. Сектордыҥ јааны болуп, ол ишти билгир башкарган. Калык чӱмделгезин ле кееркедер-кеелеер санаттыҥ эдмидерин јууры аайынча улай ла экспедицияларды белетеп, ӧткӱрип туратаны оныҥ једимдӱ ле тузалу ижин лапту керелейт. Онойып, ӧткӧн чактыҥ 70-80 јылдарында јуулган фольклорлык материал бӱгӱнги кӱнде институттыҥ сӱрекей байлык фонды болуп артат. Владимир Иванович бойыныҥ экспедициялары керегинде мынайда айдатан: «Бис ӧткӧн чактарда јаан јалбышту кӱйген калык чӱмделгезиниҥ ӧчӧргӧ јуукташкан чокторын јууйдыс».

Ол сектордо иштеер улусты талдаары, таскадары јанынаҥ јаан ишти билгир ӧткӱрген. Сектордыҥ ишчилерине материалдарды јуурга, бичимелдерин јазаарга јаантайын болужатан. Шак оныҥ билгир башкартузыла сектор ӧскӧн, јаранган.

Је оныҥ јӱрӱминде шиҥжӱчиниҥ, билимчиниҥ ижи тӧс јерде турган. Билимчиге таҥынаҥ јурукчылардыҥ јайаандыгын, онойдо ок калыктыҥ кееркедим-кеелеер санадын шиҥдегени ого «История развития народного изобразительного искусства Горного Алтая» деген сӱрекей јаан ижине тебӱ берген деп айдарга јараар. Ол бу ижинде олордыҥ тӱӱкилик колбулары керегинде бичиген. Онойдо ок ӧткӧн ӧйдӧ Сибирьдиҥ, Орто ло Тӧс Азияныҥ кӧчкӱн калыктарыныҥ санаттарыла тӱҥдештирӱлӱ тӱӱкилик учурлу ишти ӧткӱрген.

Ады-јолы јарлу билимчи, шиҥжӱчи, ӱредӱчи, јондык ишчи Владимир Эдоковтыҥ јӱрген јӱрӱми, иштеген ижи, билим иштери, бичиктери энчи-байлык болуп келер ӱйелерге артарында алаҥзу јок.

Владимир Эдоковтыҥ ада-ӧбӧкӧлӧрине јана бергенинеҥ ала јирме беш јыл чӱрче ле элес эдип ӧдӧ берди. Онызы билимде ле культурада сӱреен јаан јылыйту деп карыкчалду санаалар эбелет.

Ол бойыныҥ атту-чуулу билимчи С. С. Суразаков керегинде бичиген калганчы бичимелин «Человек на все времена» деп адаган эди. Је В. И. Эдоков то алкы бойы најыларыныҥ, билимчилердиҥ, јурукчылардыҥ, кожо иштеген улузыныҥ, оны тоогон ло баалагандардыҥ санаазында бастыра ӧйгӧ, чактарга Кижи болуп артат.

(Бичимел кыскарта белетелген).