Алтайдын Чолмоны

Јеҥӱчил бӧкӧлӧрди Алтайы уткыды

28.01.2021

Грек-рим кӱрешле Ростов-на-Дону калада чаган айдыҥ 18-21 кӱндеринде ӧткӧн Россияныҥ Чемпионадында алтын јеҥӱ экелген алмат сӧӧктӱ кӱрешчи Алексей Тадыкин ле кӱлер јеҥӱ алган иркит сӧӧктӱ Юрий Тапаа тӧрӧл Алтайына ла алтай албатызына, тергеениҥ спорт телекейине јаан оморкоду ла сӱӱнчи экелди. Чаган айдыҥ 22-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ ла Алтай крайдыҥ гран-кыйузында кӱрешчилерди грек-рим кӱрешчилер, тазыктыраачылар, журналисттер, јондык ишчилер ле спорттыҥ олимпий бу бӱдӱмине кӱӱндӱ јерлештери уткыдылар.

Ол кӱн шуурганду эҥирде турган болзо, бу ла кече Ростов-на-Дону калада Россияныҥ 70 тергеезиниҥ эҥ ле бӧкӧ кӱрешчилериле маргышкан бӧкӧлӧр тӧрӧл Алтайына јанып, маргаандарда алган кайралдарыла уткыган улусты таныштырды. Россияныҥ Чемпионадында бистиҥ спортчыларды Туулу Алтайдыҥ текши јарлу кӱрешчизи, классический кӱрешле СССР-дыҥ спортыныҥ нерелӱ узы, Европаныҥ чемпионы, Телекейдиҥ Кубогыныҥ ээзи Аҥчы Самтаев,  Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Аржан Мюсов ӱйдешкен. Чемпионат туркунына психологиялык эҥ ле јаан ченелтелерди бу эки тазыктыраачы  ӧткӧн дезе, јастыра болбос.  Кӱрештиҥ кебизиниҥ јанында туруп, уулдардыҥ кажы ла кыймыгы учун «оорыыры», олорго јӧмӧлтӧ болоры ла «моральный» дейтен кӱч берери јеҥил керек эмес! Оныҥ учун Аҥчы Адучинович: «Бис сӱреен јаан ижемји салганыс, бӱткенис! Алексей ле Юрий бу ижемјини бӱдӱрип, Россияныҥ бу јаан маргаанынаҥ  Алтайына ла албатызына оморкоду ла сӱӱнчи болгон алтын ла кӱлер јеҥӱлерди экелди!» — деп темдектеген.

Јеҥӱчилдерди уткыырга келген улустыҥ ортозында Алтайыстыҥ тоомјылу аксакалдарыныҥ бирӱзи Борис Кӱндӱлеевич Алушкин болгоны база учурлу. Јаан биледе, јуртта јааны јок канайда болотон эди. Борис Кӱндӱлеевич алып-бӧкӧлӧргӧ алтай албатыныҥ адынаҥ јаан быйанын айдып, алтай баатырлар тӧрӧлиниҥ кору-куйагында јаантайын јӱргенин, кандый да ыраак талаларда болгондо, алтай кижи тӧрӧл тууларынаҥ кӱч алынып турганын темдектеген. Айдарда, ороонныҥ Ростов-на-Дону калада ӧткӧн јаан учурлу чемпионадында алтай уулдарга тӧрӧл кырлары база болушканы, кӱч ле ийде бергени база чын. Борис Кӱндӱлеевич јеҥӱчилдерди уткып, олорло оморкоп турганын јетирип, эмди учурыла оноҥ бийик маргаандарда оноҥ бийик јеҥӱлер кӱӱнзеген.

Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти, кожоҥчы, кайчы Болот Байрышев грек-рим кӱрешчилерди база уткыган ла ыраак 1980-чи јылдарда бу ок Ростов-на-Дону калада СССР-дыҥ чемпионадында атту-чуулу Аҥчы Самтаев јеҥӱ алганын ла Олимпий ойындарга јолын ачканын эске алган. «Бу да чемпионат алтай кӱрешчилерге јаан учурлу ла темдектӱ болор бо» —  деп, ол  темдектеп айткан. Јер-телекейди јебрен кай кожоҥыла эбирип турган кожоҥчы ӧскӧ албатылар ортодо Туулу Алтайдыҥ, алтай албатыныҥ ады-чуузын чыгарган алып-баатырларга оноҥ јаан једимдер кӱӱнзеди.

Уткуулду сӧстӧр оноҥ ары улалып, кӱрешчилерге эҥ ле артык кӱӱнземелдерин Алтай Республиканыҥ  депутады Айдар Мызин, тергеениҥ Олимпий комитединиҥ јааны Александр Телесов,  РС ДЮСШ-ныҥ  јааны Сергей Грушин, Россияныҥ спортыныҥ узы, аргачы Василий Башпаков ло оноҥ до ӧскӧлӧри айттылар ла сыйларын сыйладылар. Бу ла ок ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин јеҥӱчилдерди изӱ уткуп турганын соцсетьтердеги бойыныҥ бӱктеринде база јарлаган. «Россияда грек-рим кӱрешле јеҥип алары — ол сӱреен кӱч керек, кажы ла кӱндеги иш, тазыктырыныш ла јана баспас кӱӱн. Грек-рим кӱреш ороондо јарлу олимпий бӱдӱм, оныҥ учун јеҥӱчилдер — Алексей Тадыкин ле Юрий Тапаа  —  оноҥ бийик јеҥӱлерге јетсин» — деп, башчы Олег Хорохордин кӱӱнзеген.

Чаган айдыҥ 26-чы кӱнинде Россияныҥ чемпионы Алексей Тадыкинди тӧрӧл Кош-Агаш аймагында, Курай јуртында  уткыдылар. Бу јурттыҥ албатызыныҥ адынаҥ чемпионго уткуулду сӧзин Курайдагы јурт јеезениҥ јааны Антон Абулов айткан. Ол Эре-Чуйдыҥ јебрен телкемдеринде турган Курай јуртта чыккан-ӧскӧн кӱрешчи, бу ла јурттыҥ тазыктыраачылары Зиновий ле Любим Матыевтердиҥ ӱренчиги Россияныҥ Чемпионадында јеҥип алганы јаан сӱӱнчи ле једим деп темдектеген. Эмди Алексейдиҥ јолдоры келер јаан маргаандарга — Европаныҥ ла телекейдиҥ  турнирлерине ачык болуп, алтын јеҥӱлерге экелзин деп кӱӱнзеген.

Уткуулду сӧстӧрин онойдо ок аймактыҥ спорт комитединиҥ јааны Сунгат Акчалов ло Кош-Агаш аймактыҥ ДЮСШ-зыныҥ јааны Кирилл Бойдоев айдып, грек-рим кӱрешчиге јаҥыс ла једимдер кӱӱнзегиледи.

Чаган айдыҥ 27-чи кӱнинде чемпионло туштажуны Кош-Агаш аймактыҥ јааны Серикжан Кыдырбаев   ӧткӱрген. Аймактыҥ јааны Эре-Чуйдыҥ албатызыныҥ адынаҥ чемпионды уткыган ла сый-сертификат сыйлаган.

Россияныҥ чемпионадында јеҥери јеҥил эмес

Тоолу да кӱндер ӧткӧн болзо, Россияныҥ чемпионады тӱӱкиге кирип, ол кӱндерде болгон алтын-мӧҥӱн-кӱлер јеҥӱлерди алтын таныктарла бичип койды. Эске алып ийели…

Чаган айдыҥ 18-21 кӱндеринде Ростов-на-Дону калада грек-рим кӱрешле Россияныҥ чемпионады ӧткӧн. Алтай Республикадаҥ бу јаан маргаандарда беш кӱрешчи турушкан: Алексей Тадыкин, Юрий Тапаа, Айвар Енчинов, Эркин Карабашев, Точын Майманов.

Олимпий ойындардыҥ алдындагы талдаштарлу маргаандар деп чоттолгон бу чемпионатта 63 кг бескеде  јеҥӱни бистиҥ јерлежис Алексей Тадыкин алып, Россияныҥ чемпионы деп атла адатты! Алексей — бистиҥ тергеениҥ грек-рим кӱреш аайынча школыныҥ ӱренчиги, грек-рим кӱрешле спорттыҥ узы, Россияныҥ юниорлор ортодо чемпионы, Европаныҥ первенствозыныҥ мӧҥӱн призеры, Россияныҥ 2019 јылдагы чемпионадыныҥ финалисти, Телекейдиҥ первенствозыныҥ призеры. Оныҥ тазыктыраачылары  Зиновий ле Любим Матыевтер. База бир тазыктыраачызы — Алтай крайдыҥ ады-чуузы чыккан кӱрешчизи, грек-рим кӱрешле  бийик категориялу тазыктыраачы, татар укту Равиль Галеев.

Россияныҥ чемпионады «предолимпийский» деп ададып, бойына ороонныҥ эҥ ле тыҥ кӱрешчилерин јууган. Ороонныҥ јуунты командазыныҥ турчылары, эҥ ле эҥ деген бӧкӧлӧри Европаныҥ, телекейдиҥ кеминде маргаандарда, Токиодо Олимпийский ойындарда туружатан аргаларын ченеген. Ростов-на-Донуда ӧткӧн бу чемпионатта Курай јурттыҥ уулы Алексей Тадыкин пъедесталдыҥ эҥ ле бийик тепкижине чыкканы јаан једим. Маргаандарда оныҥ јеҥӱлери јеҥил болгон деп айдарга јарабас. 63 кг бескеде 30 кӱрешчи маргышкан.  Анчада ла кӱч ӧткӧн деп, Владимирский областьтыҥ кӱрешчизи Рубен Минасянла ӧткӧн баштапкы туштажуны тазыктыраачылары темдектейт. Минасянды Алексей 7:10 тооло јеҥген.

Јарымфиналдагы туштажу база сӱреен кӱч болгон. Алексей Мордовияныҥ спортчызы, бу ла јуукта Белградта ӧткӧн Телекейдиҥ Кубогыныҥ јеҥӱчили болуп чыккан Жамболат Локьяевке озо баштап јеҥдиртип јаткан болгон. Је кӱрештиҥ ӧткӧн аайын бойыныҥ колына алып, фавориттиҥ табаруларын бийлеп, бистиҥ јерлежис Локьяевти јеҥип алган! Онойып, бастыра туштажуларда Алексей јеҥӱчил болуп чыккан. Финалда кӱрешчи Санкт-Петербургтыҥ ады-чуузы чыккан бӧкӧзи Марат Гариповло туштажатан болгон, је бу спортчы су-кадыгынаҥ улам  кӱрежип болбогон учун, јерлежис Россияныҥ чемпионы деп атла адатты. Марат Гарипов экинчи јерде болды.

55 кг бескеде кӱрешкен Юрий Тапаа бойыныҥ бескезинде финалга чыгып, кӱлер јеҥӱни ойноп алды. Юрий — спорттыҥ узы, Россияныҥ јуунты командазыныҥ турчызы, Россияныҥ ла Сибирьдиҥ маргаандарыныҥ јеҥӱчили, призеры, ГАГУ-ныҥ психолого-педагогический факультединиҥ студенти. Оныҥ тазыктыраачылары — РСФСР-дыҥ спортыныҥ устары, физический культураныҥ отличниктери, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачылары Геннадий Борисович Чильчинов ло Аржан Михайлович Мюсов.  Онойдо ок оны Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачызы Владимир Кутчер тазыктырып јат.

Юрийдиҥ бескезинде 26 кӱрешчи болгон. Бистиҥ јерлежис ӱч туштажуны ойноп алган. Финалга чыгар туштажуда  Россияныҥ јуунты командазыныҥ турчызы Виталий Кабалоевке јеҥдирткен ле кӱлер јеҥӱни ойноп алды. Юрий бу јеҥӱзиле ороонныҥ јуунты командазыныҥ турчызы болгонын «быжулап» койды.

Ростов-на-Донуда ӧткӧн бу чемпионатты алтай грек-рим кӱрешчилерге јарамыкту болгон деп айдып, одус јылдаҥ ажыра ӧй кайра мындый ок чемпионатты эске алып ийер керек деп сананып турум. Бу ла Ростов-на-Донуда ол тушта РСФСР-дыҥ ӧткӧн чемпионадында алтай алып-баатырыс Аҥчы Самтаев јеҥип, Олимпий ойындарга јолын ачкан эди… Онойдо ок классический кӱрештиҥ тергееде јолыныҥ бажында тургандардыҥ бирӱзи, СССР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Александр Манзыровтыҥ јеҥӱлӱ јолы база ок бу Ростов-на-Дону калала колбулу. Бу керек  кандый да учурлу деп канайда айтпас. Айса болзо, Алексейдиҥ де јолы једимдӱ улалып барар… Иженип јадыс.

Россияныҥ чемпионадында бистиҥ тергеенеҥ турушкан арткан кӱрешчилер келер ӧйгӧ база јаан ижемји берип јат деп темдектеер керек. 60 кг бескеде кӱрешкен Эркин Карабашев Россияныҥ студенттер ортодо јеҥӱчили, спорттыҥ узы, ГАГУ-ныҥ студенти, Горно-Алтайскта тазыктырынат. Ол призерлордыҥ тоозына кирбеген де болзо, је једимдӱ кӱреш кӧргӱскен.

Айвар Енчинов — спорттыҥ узы, Сибирьдиҥ первенствозыныҥ јеҥӱчили, Горно-Алтайскта Сергей Термишевте тазыктырынат. Ростов-на-Донуда 55 кг бескеде кӱрешкен. Јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирбеген, је Москваныҥ кӱчтӱ бӧкӧзин јеҥип алганын тазыктыраачылар темдектеген.

Точын Майманов —  спорттыҥ узы, ороонныҥ јииттер ортозында первенствозыныҥ јеҥӱчили, Горно-Алтайскта тазыктырынат. Тазыктыраачызы Алексей Исов (спорттыҥ узы, А. Карелинниҥ адыла адалган турнирдиҥ јеҥӱчили). Точын бистиҥ тергееде классический кӱреш аайынча једимдӱ кӱрешкен ле кӧп јеҥӱлер экелген Илья Маймановтыҥ уулы болуп јат. Эмди ол адазыныҥ кӱрешчи јолын улалтып апаратканын кӧрӧдис.

Билези — коручылы ла куйагы

Кӱрешчилер јаан маргаандарда туружып турган ӧйдӧ олор учун эҥ ле тыҥ «оорыган», олор учун санааркаган улус — билези, јуук улузы. Алексейдиҥ эне-адазы Виталий Кузьмич ле Марина Владимировна Тадыкиндер тӧрӧл Курай јуртында јадат. Олор эмди амыралтада. Алексей олордыҥ билезинде экинчи уулы.  Россияныҥ чемпионын айылында онойдо ок кару эш-нӧкӧри Солунай ла уулчагы сакып јат.

Юрийди јаан маргаандардаҥ эл-тӧрӧӧниле кожо кару эш-нӧкӧри Аэлита ла сӱӱген кызычагы сакыйдылар ла ол учун санааркайдылар.

Бис јеҥӱчилдерди ле олордыҥ тазыктыраачыларын јеҥӱлерле уткыйдыс!  Алтай Республикабыстыҥ бастыра албатызыла кожо сӱӱнип, оморкоп, 2021 јылда кӱрешчилердиҥ  ороон, телекей кеминде јеҥӱлери алтын болзын деп кӱӱнзейдис!

А. МАЙМАНОВА