Алтайдын Чолмоны

Салымы — албаты кӱӱзинде

11.02.2021

«Јылдыстыктыҥ» бу бӱгин бис јиит кӱӱчи, кайчы ла кожоҥчы, «Эре-Чуй», «Тала» ӧмӧликтердиҥ туружаачызы, тергеебистиҥ культуралык јӱрӱминиҥ јайалталу јылдызы кӧбӧк сӧӧктӱ Тӧжлей АЛЧИНОВКО учурлайдыс.

Јӱрӱмин нениҥ учун кӱӱле колбогон деген суракка ол мындый каруу берди:

—Мениҥ энем, Вера Кленовна, 1995 јылдаҥ ала Курайдыҥ орто текшиӱредӱлӱ школында орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштейт. Оныла коштой ол  кожоҥдоп то, бијелеп те ийер јайалталу кижи. Адам, Игорь Александрович, чурана тарткан, улдам «Чуй» ансамбльда баянист болуп иштеген. Эҥирлер сайын адам ла энем экӱ отурып, бирӱзи чурана тартса, бирӱзи кожоҥдоп туратаны санаама кирет. Айдарда, мен јаштаҥ ала кӱӱле таныш, тудуш болуп чыдагам деп айдарга јараар.

Беш јажым толгон кийнинеҥ энем мени кожоҥдоп, комус ойноорына ӱредип, конкурстарга туруштыртып баштаган. Школдо алтай ойноткылардыҥ кружогы иштеген, оны Аржан Вячеславович Тутнанов башкарган. Ӱчинчи класстаҥ ала ого јӱрӱп баштаган эдим.

2010 јылда су-кадыгымныҥ айалгаларынаҥ улам Белтирдиҥ школына кӧчӱринерге келишкен. Ол ло ӧйдӧ Белтирдиҥ школына Абаканныҥ культура колледжин божоткон јиит специалист Вадим Илларионович Кыдатов келген болгон. Оныҥ кружогына јӱрӱп, кӱӱлик јолымды ӱспей улалткам.

2011 јылда калада культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжине «ойноткыларла ойнооры» деген бӧлӱкке ӱредӱге киргем. Колледжти божоткон кийнинде Кемероводо культураныҥ государстволык институдыныҥ «Россияныҥ албатылык ойноткылары» деген бӧлӱгинде ӱренип, 2020 јылда оны божодып, диплом алдым. Бӱгӱнги кӱнде мен Кош-Агаш аймактыҥ Культура байзыҥында иштеп турум.

Кандый бир ойноткыны алып ойнозом, ӧзӧгимнеҥ сӱӱнчи јайылып, бойымды јайым сезинедим. Кӱӱ меге ырыс экелет — јурт јерде ӧскӧн бойыма кичӱ тӧрӧлим кӧрӱне берет. Санаама дезе  калык-јонымныҥ ӱргӱлјиде ӧткӧн јолы, оныҥ эмдиги јадын-јӱрӱми керегинде айткан шӱӱлтелери эбелет, бойымныҥ санааларым кӱйбӱреже берет. Алдында бу тушта сезип турганымды ӱлгерде бичиген эдим. Оныҥ ӱзӱги:

Кичинек тужымды мен эске алынзам,

Санаама јаркынду ӧйлӧрим эбелет.

Баштапкы алтамдарым эткен тайгада

Солоҥы бедиреп јӱргеним кӧрӱнет. 

Алаканга јайган торко бӧстий чӧлдӧр

Калганчы тӱндерде јаантайын тӱжелет.

Ол чӧлдӧ јайылган агын суудый јолдор

Јорыкка кычырып, кунукчыл экелет.

Мениҥ салымым анчада ла албатылык кӱӱлерисле бек колбулу. Калыгыс алдынаҥ бери јылыйтпай, ӱйедеҥ ӱйеге ӧҥжидип экелип јаткан кӱӱлик байлыгыс — јаандарыс кожоҥдогон јаҥарыс, алтай ойноткылар: икили, топшуур, шоор, комус ойногон кӱӱ эмди де мениҥ јӱрегимде согулып јат. Бистиҥ ӱйеге оны јетирген, јартаган, агару сый, энчи эдип ӱредип берген Эре-Чуйдыҥ улузыныҥ тоозында Татьяна Мамыевна Курдяпова ла Роман Владимирович Саланханов. Р. Саланханов јаан јаштуларыстаҥ албатыныҥ оос чӱмделгезин, јаҥарларын бичип, кӧмзӧлӧӧр кӧп иш ӧткӱрген. Олордыҥ калык кӱӱни, јаҥарды чеберлеп, келер ӱйелерге эдип јаткан сӱрекей учурлу ижи учун јаан быйаным айдадым.

Мен јаштаҥ ала, айса болзо, ары јанынаҥ ачылган кӱӱ телкеминдеги јолымда кӧп јакшы, јайалталу улуска учурадым: Артур Васильевич Кукпеков, Мансур Сергеевич ле Жанетта Сергеевна Тоновтор,  Аржан Михайлович Чугулчин, Эркемен Юрьевич (Айас) Турлунов, кожо ӱренген нӧкӧрлӧрим Виктор Малчинов, Арчын Шаудуров.  Онойдо ок Владимир Егорович Кончев, Аржан Владимирович Найденов, Чейнеш Александровна Керексибесова, Оксана Дмитриевна Тихонова (ол бисти сценада бойын канайда тударына ӱреткен).  Алтай кӱӱлик ойноткылар эдип турган ус колду јарлу јерлежис Алексей Владимирович Енчинов биске ойноткыларды канайда байлап јӱретенине ӱреткен.  Олор мениҥ профессионал ӧзӱмимде јаан камаанын јетирген ле мен эмди де олордоҥ кӧпкӧ ӱренип, бойыма јаҥы эжиктер ачып јадым. Бӱгӱнги кӱнде Роман Саланханов мени јаҥарлардыҥ башка-башка бӱдӱмдерине, ойноткыларла калык кӱӱлерин ойноорыныҥ јажыттарына ӱредип, ичкери ӧзӧр ийде берип турган кижи болор.

Јӱрӱм-салымымга јаан камаанын јетирген эҥ ле учурлу улустыҥ бирӱзи — јаан энем Любовь Александровна Тугурова, адамныҥ энези. Ол мени оогоштоҥ ала ончо немеге ӱредип, темиктирген. Калада колледжте ӱренип, оны божоткончом, јаан энем јанымда, бастыра јанынаҥ болужып, бар-јогын берип, кандый ла керектеримде јӧмӧшкӧн, јӧбин айдып, мени кӧдӱрген болгон.

—Калык кӱӱлердеҥ ӧскӧ база кандыйын угадыгар? Слерге јарап турган кожоҥчылар, кӱӱниҥ ууламјылары керегинде нени айдарыгар? Мындый јараш ӱлгер бичип турган кижи кӱӱ чӱмдеп, кожоҥныҥ сӧстӧрин бичип турган болбойоор?

—Башка-башка калыктардыҥ кандый ла ууламјылу кӱӱлерин, кожоҥдорын угарга јакшызынадым. Меге кожоҥныҥ сӧстӧри учурлу, јӱрекке тийип турза јарайт. Оныҥ учун Арасей ичинде бӱгӱнги угулып турган кожоҥдорды тыҥ ла јаратпайдым, јӱзӱн-јӱӱр моргенштерндерди.

Бойым чӱмдеп, бичинип ийедим. Је оны албатыга кӧргӱзерге арай эрте деп бодойдым.

—Чындап та, эмдиги балдар угуп турган кожоҥдордыҥ учурын аайлап болбозыҥ. Слер Алтайыстыҥ јарлу кӱӱлик ӧмӧликтеринде туружып турганарды билерис. Ол ижигер ле келер ӧйгӧ амадуларар керегинде айдып берзегер?

—«Эре-Чуй» ӧмӧликти бис 2012 јылда студент тужыста Виктор Малчинов, Арчын Шаудуров баштагандар тӧзӧп, анда-мында кожоҥдоп, кайлап турар болгоныс. 2015 јылда колледжти божодоло, мен кичӱ Тӧрӧлиме јанып, баштапкы јыл Курайдыҥ школында иштегем. 2016 јылдаҥ ала Кош-Агаш аймагыстыҥ культура бӧлӱгине ишке киргем. Ол тушта јаан јӧмӧлтӧзин база ла Роман Владимирович јетирген эди. Ол јылдаҥ ала Аржан Владимирович Найденов, Арчын Шалдуров ло мен «Тала» ӧмӧлик болуп иштегенис.

Эмди бу калганчы јылдардыҥ туркунына «Эре-Чуй»  ӧмӧликти ӧҥжидип, јаҥы туружаачылар (Айас Турлунов, Александр Ельдепов, Байыр Турлунов) кожуп, эрчимдӱ иштеп келдис. Келер ӧйдӧ јаҥы кӱӱ, сӧстӧр бичип, табып, јаҥы кожоҥдор чӱмдеп чыгарарыс, калык-јоныс угуп турзын, тузаланып јӱрзин. «Эре-Чуй» ӧмӧлигистиҥ эҥ ле јаан, тӧс амадузы — калыгыстыҥ алтай кӱӱлик ойноткылардаҥ чыгып јаткан кеендигин бийик кемине кӧдӱрип, эл-јонныҥ кӱр-кӧксине шиҥдирип, оноҥ ары улалтып, келер ӱйелерге энчилеери.

—Мындый шӱӱлтелер угарга кандый оморкодулу. Јолыгар мындый ла чике ле элбек болзын, мынаҥ да јаан једимдер кӱӱнзейдис.

 Э. КУДАЧИНА куучындашкан

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы (алдындагызы)