Алтайдын Чолмоны

Кадеттер — Россияныҥ келер ӧйдиҥ офицерлери

19.02.2021

Россияда кадет корпустар тӧзӧлгӧнинеҥ бери 290 јылга јууктап барады. Бу кире ӧйдиҥ туркунына јуучыл службаныҥ баштамы школдоры ады-чуузы чыккан кӧп тоолу офицерлерди, полководецтерди таскаткан. Олордыҥ ады-јолдоры ороонныҥ тӱӱкизинде баалу-чуулу кӧмзӧ болуп артып калган. Октябрьский революцияныҥ кийнинеҥ келер ӧйдиҥ офицерлерин таскадар јаҥжыгу орныктырылып ла улалып, Суворовтыҥ ла Нахимовтыҥ адыла адалган јуучыл училищелерде јииттерди ӱредер иш башталган. Оныҥ кийниндеги јылдарда текши ӱредӱлӱ школдордо кадет класстар тӧзӧлип башталган.

Кадет корпустар — Россияныҥ тӱӱкилик јаҥжыгузы

Баштапкы ла кадет корпустар, аргалу-чакту, «знать» деп адалган бӧлӱк улустыҥ балдары јуучыл керекке ӱрензин деп, Пруссияда 1653 јылда тӧзӧлгӧн болгон. Россияда кадет корпустар 1732 јылда тӧзӧлип башталган. Императрица Анна Ивановнаныҥ јӧптӧгӧниле, јуучыл ууламјылу ӱредӱлӱ заведение ачылып, «Императорский шляхетский кадетский корпус» деп адалган. Кадеттер текши ӱредӱле кожо јуучыл билимге ӱренип, јууныҥ ӧйинде јуучылдарды,  черӱни канайда башкарарына, канайда јуулажарына ӱренген. Кадеттерге башка бӱдӱмдӱ јуучыл кеп-кийим кӧктӧлгӧн. Кадет корпуста ӱренерине кирери каандык Россияда сӱреен кӱч болгон. Бу корпустарга озо ло баштап дворяндардыҥ, офицерлердиҥ, чиновниктердиҥ балдарын алып туратан. Башка-башка ӧйлӧрдӧ кадет корпустарды фельдмаршал Михаил Кутузов, флотоводецтер Федор Ушаков, Павел Нахимов, поэттер Александр Сумароков, Михаил Херасков, композитор Римский-Корсаков, јурукчы Василий Верещагин, бичиичи Владимир Даль ла оноҥ до кӧп јарлу улус ӱренип божоткон.

1882 јылда Россияныҥ ӱредӱлигинде реформа-солынта болуп, јуучыл гимназиялар «кадет корпустар» деп адалып башталган. Мындый јуучыл школдор Новочеркасскта, Оренбургта, Ташкентте, Хабаровскто тӧзӧлгӧн.

1917 јылда Россияда 31 кадет корпус болгон. Октябрьский революцияныҥ кийнинеҥ бу корпустар бӱткӱлинче јоголтылган да болгон. Совет ӧйдӧ кадет корпустардыҥ јаҥжыгузы ойто такып орныктырылып, Суворовский ле Нахимовский училищелер ижин ойто баштаган. Бу училищелердиҥ филиал-бӧлӱктери арткан да калаларда тӧзӧлгӧн.

Бӱгӱнги кӱнде Россияда кадет јуучыл ӱредӱлик ууламјы эрчимдӱ иштеп јат. Кадет корпустарла кожо кадет школдор, класстар ороонныҥ бастыра тергеелеринде ачылган. Ол корпустар Коруланыштыҥ министерствозыныҥ, МВД-ныҥ, ФСБ-ныҥ, МЧС-тыҥ, билимниҥ ле ӱредӱликтиҥ министерствозыныҥ структура-ижинде бар ла једимдӱ иштегилеп јат. Ол ок ӧйдӧ ороондо Президенттиҥ јети кадет корпузы тӧзӧлгӧн. Бастыра тергеелердиҥ орто ӱредӱлӱ школдорында кадет класстар ачылган ла олордыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧп јат.

Тергееде кадет класстар  кӧптӧгӧн

Алтай Республикада кадет класстардыҥ тоозы кӧптӧп, тергеениҥ бастыразына јуук аймактарыныҥ школдорында ачылган. Је эҥ ле озо кадет јуучыл ууламјы аайынча  иш каланыҥ тӧртинчи таҥмалу школында иштеп башталган деп темдектеер керек. 2020 јылда бистиҥ республикада кадетский компонент деп адалган ӱредӱлик ууламјы 43 кадет класста ла 10 кадет группа-бӧлӱкте ӧткӱрилген. Кадеттер текши ӱредӱле коштой, «Јуучыл керектиҥ тӧзӧлгӧлӧри», «Россияныҥ Ийде-Кӱчтериниҥ тӱӱкизи», «Этикет», спорттыҥ јуучыл-прикладной бӱдӱмдери, «Јиит аргадаачы», пограничниктердиҥ кадет клазы, МВД-ныҥ кадет клазы, казактардыҥ кадет клазы деген программа-ууламјылар аайынча ӱренедилер.

Кадет класстардыҥ ӱредӱзиниҥ тӧзӧлгӧзи, тегин класстарга кӧрӧ, башка болгонын темдектеер керек. Кадет ӱренчиктер школго эрте барып јадылар. Јуучыл построение олордо кажы ла кӱн ӧдӧт. Тыш бӱдӱмине, кийген форма-кийимине јаан некелте ле ајару эдилет. Кандый јуучыл ууламјылу класста ӱренип турганынаҥ кийген форма-кийими камаанду.  Текши уроктордыҥ кийнинде олордо јуучыл таскадулу ӱредӱ башталып јат. Кадет компонентке келиштире, балдар јуучыл огневой ло тактический белетеништи ӧдӧт. Олор јуучыл уставла, Россия Федерацияныҥ јуучыл мылтык-јепселиле, техниказыла таныжадылар. Онойдо ок кадеттердиҥ ӱредӱзине јуучыл-тӧрӧлчи  таскадуныҥ тӧзӧлгӧлӧри кирет, олор јербойыныҥ јуучыл бӧлӱктериниҥ башкараачыларыла, туружаачыларыла јаантайын туштажадылар. МВД-ныҥ, МЧС-тыҥ ишчилериле туштажулар, ӱредӱлӱ иш јаантайын ӧдӧт. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ учурлу керектери ле туштажулары, Тӧрӧлин коручылдардыҥ кӱнине учурлалган туштажулар ла маргаандар, јуучыл-спортивный керектер:  бу адалган јаан учурлу ӱредӱлик иште кадеттер кыйалтазы јогынаҥ туружып јадылар. «Георгиевский лента», «Јиит патриоттор», «Зарница» деп адалган јуучыл-спортивный эстафета — бу акциялар ӱредӱлик программага кирип, кажы ла јыл ӧткӱрилет.  Јаан класстардыҥ кадеттери кажы ла јыл јайгыда беш кӱнге јуучыл-полевой сборлордо туружадылар. Текши алза, јуучыл кадет класстардагы ӱредӱ черӱниҥ јӱрӱмине тӱҥейлеш деп айдарга јараар.

Кадет класстардыҥ јӱрӱминде база бир учурлу туштажу «Бал кадетов» деп адалып јат. Кажы ла јыл јаскыда бастыра аймактардаҥ эҥ артык ӱредӱлӱ кадеттери јуулыжып, бал-туштажу ӧткӱредилер. Бу туштажуда бойлорыныҥ тӧрӧл школдорыныҥ ады-чуузын корыган кадеттер культура, тӱӱкилик ууламјы, литература аайынча маргыжадылар. Кадеттердиҥ балында туружары — јаан једим ле тоомјылу керек. Эҥ артык кадеттер онойдо ок Москвада Кремльде ӧдӱп турган текшиороондык бал-туштажуда туружар аргалу.

Кадеттерди келер ӧйдӧ Россияныҥ черӱзиниҥ офицерлери болотон јуучылдары деп адап турганы база тегиндӱ эмес. Эмди кӧрзӧбис, бӱгӱнги кадет класстарда, озогы каандык Россияда чылап, јуучыл билгирлердиҥ тӧзӧлгӧзин баштапкы ла класстаҥ ала ӱредип јат. Мында јуучыл билгирлер, тӱӱки, культура (вокал, хореография), этика, патриотикалык таскаду, спорт (хоккей, футбол, шахмат, колдомдожып согужары, о. ӧ)  некелтелӱ јерде тургузылган. Кадет класстар кажы ла школдо бар да болзо, бу класстарга кӱӱнзеген ле балдар барадылар. Мында эне-аданыҥ кӱӱнинеҥ кӧбизи база камаанду. Текши ӱредӱле кожо јуучыл ӱредӱни мынайда ӱренетени балдарга јаан јӱк ле некелте.

Јуучыл-патриотикалык таскаду недеҥ де баалу

Шӱӱп кӧрзӧ, кадет класстарда ӧткӱрилип турган ӱредӱ совет ӧйдиҥ школдорында база болгон. Ол «баштамы јуучыл белетениш» (НВП) деп адалып туратан. Је кадет класстардыҥ ижи текши кадет корпустардыҥ јаҥжыгуларына тайанып ӧткӱрилип турганы учурлу.

Бӱгӱнги кӱнде Россия бойыныҥ черӱзине, коруланыжына јаан ајару эдип турганын кӧрӱп јадыс. Ӧй база ӧскӧлӧнгӧн. Ороонныҥ тыш политиказында болуп турган чочыдулар база бар. Оныҥ учун ороонныҥ бойын бойы корулап алатаны јаан учурлу.

Школдордо, ӱредӱликте јуучыл ууламјыла мынайда таскаду алатан ууламјылар јӱрӱмде иштеп баштаганы сӱреен керектӱ деп темдектеер керек. Кадеттерге јаан ижемји эдилет. Кажы да бала, јиит кижи кадет класстыҥ кийнинеҥ јуучыл јолын улалтып, јуучыл ӱредӱлӱ заведениелерге ӱренерге (училищелерге, академияларга, институттарга) кирерге кӱӱнзеер. Кемизи де бу ла школ тужында јуучыл белетеништи ӧдӱп койоло, ойто такып мындый ууламјыга барар кӱӱни келбес. Је ондый да болзо, кажы ла балага, ӱренчикке, кадетке бу ӱредӱ теп ле тегин ӧдӱп калбас, бойыныҥ тузазын ла камаанын бастыра јӱрӱмине артыргызып салар.  Черӱге баратан уулдарга тузазын айтпай да јадым. Кадет класс божоткон уулдар белен черӱчилдер ине. Олор черӱниҥ некелтелерин школ ло тужында бӱдӱргилеп турган да.

Онойдо ок кадеттерди ӱредип турган офицерлери керегинде база айдып ийер керек. Келер јуучылдарды школдордо МВД-да, МЧС-та, ФСБ-да, Россияныҥ черӱзинде иштеген офицерлер ӱредедилер. Горно-Алтайсктыҥ тӧртинчи таҥмалу кадет школын алза, узак јылдарга јуучыл-тӧрӧлчи ишти кадет роталардыҥ командирлери Роман Алексеевич Комаров, Сергей Александрович Якутко, Юрий Николаевич Петренко башкарып келдилер. Бӱгӱнги кӱнде кадет класстардыҥ офицер-башкараачылары Алексей Григорьевич Субботин, Олег Александрович Багай, Евгений Юрьевич Клепиков, Алексей Викторович Фисенко, Виктор Васильевич Малых ла класстагы башкараачылары Марина Николаевна Суртаева, Наталья Васильевна Гуляева, Василина Николаевна Петренко, Галина Алексеевна Ромашкина, Жанна Николаевна Кукандина једимдӱ иштегилейт. Кадет школдыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 20 јыл ӧткӧн. Бу ӧйдиҥ туркунына ол ӱредӱчилер, офицерлер 350-неҥ ажыра кадеттер ӱредип, таскаткандар. Бу бийик ченемелдӱ улус ӱренчиктерге таскамал иште сӱреен јаан камаанын ла болужын јетиргилейт. Бӱгӱнги кӱнде эне-адалар кадет класстардыҥ офицер-башкараачыларына јаан быйанду арткандарын кӧп угарга келишкен.

Јуучыл-офицер болорго кӱӱнзеген балдарга, јииттерге озодоҥ ло белетенип аларга кадеттердиҥ класстары сӱрекей јаан таскаду ла арга. Бӱгӱнги кӱнде јуучыл ууламјылу ӱредӱлӱ заведениелер кадеттерди ӱредӱге аларга карын да амадайдылар. Нениҥ учун дезе, баштамы белетеништи бу јииттер школ ло тушта ӧдӱп, черӱге белен болодылар. Јииттер деп айдарыста, чындап та, бӱгӱнги кӱнде кыстардыҥ да кадет класстары ачылган. МЧС-тыҥ, МВД-ныҥ класс-бӧлӱктеринде кыстар уулдарла кожо јуучыл билгирлерге теҥ-тай ӱренедилер.

Ӧткӧн јылдарды ајаруга алзабыс, эҥ ле баштапкы ачылган кадет школды — Горно-Алтайсктыҥ тӧртинчи таҥмалу школын божоткон выпускник-кадеттердиҥ ортозынаҥ 160-га јуугы јуучыл ууламјылу бийик ӱредӱлӱ ВУЗ-тарга ӱренерге кирген. Кӧбизи ӱредӱзин тӱгезип, Россияныҥ башка-башка талаларында јуучыл службазын ӧдӱп, иштегилеп јат. Олордыҥ ортозында эҥ артык деп Виктор Афанасьевти, Виктор Обуховты, Максим Черниковты, Андрей Табакаевти, Иван Чуриковты, Александр Карповты, Эркин Коргинди, Тыныбек Акбаралиевти, Егор Шуровты, Шахин Халиловты, Дмитрий Табакаевти темдектеер керек. Кӧбизи контракт-служба аайынча иштейдилер. Бӱгӱн тергеениҥ МЧС-ында, ФСБ-зында, МВД-зында тӧртинчи школдыҥ выпускник-кадеттери бар. Россияныҥ оморкодузы болгон Суворовский, Нахимовский јуучыл училищелерде ӱренген ле ӱренип турган кадеттер бар. Онызы сӱреен сӱӱнчилӱ ле учурлу.

Айдарда, јашӧскӱримниҥ, балдардыҥ таскадузында кадет класстардыҥ, корпустардыҥ учуры сӱрекей јаан. Ӱренчиктер ады-чуузы чыккан јуучылдар да болбозо, је чике бойыныҥ кӱӱн-табында Тӧрӧлин ле албатызын сӱӱри, олорды корулаары, тӱӱкини тооры, бой-бойына болужары деген кижилик кылыгы бар болгон улус болуп чыдайтаны јаан учурлу. Ол тушта граждан јондык та ортодо ороонын сӱӱген патриот кӱӱн-тапту улустыҥ тоозы кӧптӧӧр.

А. МАЙМАНОВА