Алтайдын Чолмоны

Кайкал ла тем болгон јӱрӱм

04.03.2021

«Энем, Энем, Энейим… Экчелип јаткан Теҥис, эбирилип јаткан Орчылаҥ, эленчик Улу Јаркын, Качан да ӧчпӧйтӧн  От. Оноҥ тарайдыс, Ого тартыладыс, Оныҥ јылузын алынадыс. 

Эжиктеҥ соокко тоҥгон до кирзеҥ, «Энемниҥ јылузын» — деп, качан бирде алакандап та турзаҥ, «Колыныҥ јымжагын» — деп, балаҥ тегиндӱ айтпаган эмей. «Энем келди!» — дегени «кӱн келди» дегениле тӱҥей. Балдар «кӱн чалыды» дебей јат, «кӱн келди» деер. Кандый јараш айдылган! Кандый ойгор оҥдомол. Энем — кӱндий…».

Ар-бӱткени кату туулык јердиҥ эпшилериниҥ нере кептӱ чыдалын, јалтанбазын ла турумкайын, кеен-јаражын ла чындыгын Сурайа Сартакова кире айткан бичиичи јок болор. От. Очок. Эне – эрјине баалу бу оҥдомолдорды бир тизӱге тизип, бу јӱрӱмде, бу телекейде Кижи кем болгоны керегинде ол ачык-јарык куучын ӧткӱрет.

Кычыраачылар поэт Сурайа Сартакованы јакшы билер. Оныҥ проза чӱмдемелдериле таныжар арга улуста ас болгоны ачу. Бичиичиниҥ 2010 јылда 500 ле бичик болуп кепке базылган «Јӱрӱмниҥ элестери» деген јуунтызында куучындар сӱрекей солун. Оноҥ озо, 1995 јылда, «Ак Чечек» бичик чыгарту чыгарган «Ак Чолушпа алтайым» деген бичикти эмди табарга да кӱч.

Эпшилердиҥ телекейлик кӱниниҥ алдында Сурайа Сартаковага јолугып, јайаан ижи керегинде куучындашканыс.  «Каламды туткан баштапкы кӱннеҥ ала бӱгӱнге јетире энелик деген теманы кыйа ӧтпӧй јадым. Энеме алып јӱрген бойымныҥ быйаным, балдарыма баштанган кӱӱним, ончо энелердиҥ санаа-салымы…  Јериҥди Энем деп айдадыҥ, сӱӱшти Энеҥнеҥ улам оҥдойдыҥ, јӱрӱмге Энедеҥ келедиҥ…» — деп, ол айткан. Бойыныҥ угы-тӧзи, энези керегинде сурактарыма каруу берип, белетелип јаткан јаҥы бичигинде энези Капиталина Павловна Сартакова ла тайназы Анна Ивановна Тринихина, јерлештери керегинде очерк-куучындарды, «Кар јаап ла јат…» деп јаҥы туујызын кӧргӱскен. Бичиичиниҥ айтканын кире-чыга јетиргенче, сӧсти Сурайа Михайловнаныҥ бойына берзе артык болор деп шӱӱдим.

 Светлана Кыдыева

САРГАРГАН БӰКТЕР

Сананзам, сен jÿрÿмниҥ jолыла кандый да jаан терген (кӧлӧсӧ) ийдип алала апараткан немедийиҥ… Бала тужыҥда тергениҥниҥ бескези кей бодолду jеҥи-ил, бойы ла сени озолодо секирип, учуп браадар. Jиит тужыҥда тергенге jÿк ле сабарыҥныҥ бажын тийдирип ий — ол уккур тоолонып, сени ээчий кычырар. Орто до кемиҥде кем ле jок—тыҥ ла кÿч, ийде керек эмес. Эмештеҥ алаканла ийде салып, апарып ла jадарыҥ. Jе jажыҥ jаанап, сööк-тайагыҥ уурлап баштаган соҥында, тергендер де шалтырап калгандый, кезик jерлерде кыjырап, кезик jерлерде туктурылып, ийниҥле де jöмöзöҥ, чала jылбаска, болбоско ло турар. Бот андый неме. А база бир сананзаҥ—тергенниҥ тоолоныжы сенле болуп jаткан керектердеҥ, jÿрÿмниҥ айалгазынаҥ база камаанду немедий…

Кижиле не болбос — сооргыш саска бадалгаҥдый, колы-будыҥды кайып та туйлап-тырлаҥдатсаҥ, чöгÿре тартып браадар öй болор. Ол тушта терген алдыҥла ичкери тоолонордоҥ болгой, кайра болуп, карын ÿстиҥнеҥ сени былча базар… Jиткектеҥ суурылып, баткакту уур тергениҥди ийде салала, ичкери алтаарга… Энемниҥ jÿрÿмде тоолодып келген тергениниҥ уурын jаҥыс келин кижи канайып чыдап ийдип келгенин сананзам… айдар сöс тö табылбас…

Бойым да jажап, кöпти кöрÿп, угуп та jÿрзем, тÿҥей ле энемниҥ jÿрÿми меге кайкал да, тем де болуп артканча. Кезикте энемниҥ jÿрÿм-салымы керегинде озогыы, бош ÿлтÿреп, саргарып калган бичиктиҥ бÿктеринеҥ кычырып тургамдый. Бир кандый бÿктерин туткалагыҥда ла, кÿл-тарып калган неме, бырлай берер—анда чийилгени jажыт ла болуп артып калар, бÿдÿн арткандарын кычырып, кезектей арткан jерлеринеҥ бодоштырып, улустыҥ куучындарынаҥ, бойымныҥ укканымнаҥ сомдоштырып…

Jÿрÿми керегинде энем кöп куучындабас, каа-jаа Алу эjек (Качакова Агафья) дейтен нöкöриле jолукканда эске алынгандарынаҥ, туура улустыҥ куучындарынаҥ угуп, jаанап келеле, бойым кöзимле кöргöнимнеҥ бириктирип, бирде кайкап, кöп сабада оморкоп, кезикте jÿрегим уушталып, jаштарым чыгып, кезикте каткым да келип,   сананып отуразым…

Ол кандый кайкамjык jÿрÿмдÿ кижи? Канча кижиниҥ салымыла jÿрген? Элдеҥ озо Эне кижиниҥ кöскö кöрÿнбес, кайралы jок ижин jÿктенип, келин кижиниҥ эргегиле эптеер ончо иштерди иштеп… Ӱзеери эрлерле теҥ эмдик ÿредип, темир сулап, мылтык адып, мал öзöп. Ол jаан ус  болгон: тере болзо тередеҥ öдÿктер, каптар, арчымактар, оогош тусургуш, талканургуш кöктöп браадар, тон-öдÿк, меелей-бöрÿк кайда? Айла олорды бир-бир jерлерин тиле кескен чачактарлу, кулjалу эдип эмезе кöктиҥ база бир бÿдÿмиле кеелеп ле ийер.

Агаш jыгып, jос jарып, двор, малчыныҥ туразын тудуп; айрууштыҥ, кÿректиҥ, малтаныҥ саптарын чаап, тырмууштар jазап; кÿзнес болуп такалар согуп, салда мизеп, каҥдап, учап, казандар тÿптеп, самолеттыҥ оодык темирлеринеҥ (јеткер болуп, јерге тӱшкен «кукурузниктиҥ») айак, чара эптеп, мылтык тудунып аҥдап, Кату-Јарыктаҥ кÿналыстап почто тартып, Чибиттеҥ кош тартып, Акташ — Улаган ортодо jолды баштап jазап тургандардыҥ тоозында öтпöс киреелÿ чакка турган тыттарды jыгып, тоормоштоп, jолдоҥ туура тоолодып, тажын jайладып, Кызыл-Каактыҥ (бÿткÿл тайга) öртин öчÿрижип, jылкы кÿдÿп, оок малдыҥ, ийнек малдыҥ заведующийи болуп, кладовщик болуп, амыралтага чыгар алдында jирме jылга jуук öйгö торбок малдап, калганчыда сÿт саар фермада дояркалардыҥ jааны болуп иштеген. Кажы ла ижин ала койзо, бÿткÿл куучын, кандый-кандый учуралдар… Бир «эйт», «jок» дебезинеҥ барып ла jат, бÿдÿр ле jат. Jаҥыс ла кату öй, ончо улус кыйналган деп айдып база болбозыҥ, нениҥ учун дезе, кандый да öйдö ишке озо ло кöскö илинер аҥылу улус болуп ла jат. Энем андыйлардыҥ тоозына кирижип турганы ол туру. Ол jайдыҥ изÿ öйинде чейкек сарjулу флягаларды артыналала, калтактарлу jолло öзöккö тÿжÿретени эмезе тайгала туку Балыктуjулга jетиретени кирелÿ неме бе? Энем кööркий кайып та арып-чылаза, мениҥ кÿÿним кöрÿп, сындарла учкаштыраалган jортуп, саҥыстап эмезе коштой турлуга сонуркада айылдап апарып туратаны санаамнаҥ чыкпас. Дояркалар тÿште амырап уйуктап jадар, энем мени соододып алып jÿрер. Эки тынду кижи болбой деп, эмди ле бу ыраак-ыраактаҥ, санаа-сагыш кирген башта кайкап jатпай. Чендек ле Арина деген бала jок улус Кöк-Пашта jаткан. Олор энемниҥ кÿч jÿрÿмин кöргÿлеп ле турган учун мени бала эдеелерге канча ла сурагылаган болтыр. «Кижи балазын берийер дегени не болор?» — дейтен jок по. Аринадыҥ калажын jип, аргалу биледе айса чыдаар эдим. Jе энемниҥ берген jылузын, ÿредип айткан сöстöрин öскö кижи кайдаҥ айтсын, кайдаҥ берзин… Энемниҥ öткöн jолдорыла öскö кижи öдöр бö, энемниҥ jÿрÿмде чыдузын öскö кижи чыдаар ба?…

Кööркий бала да тужында jарык кÿн кöрбööн. Эки чактыҥ белтиринде бузулып, ончо неме собурылып, коскорылып турган кара-боро кату jылдар келишкен. Тайнамныҥ (Тринихина Анна) баштапкы барган кижизи jаан jашту, удабай божоп каларда, балдарлу jиит келинди, аргалу jаткан Кунjаа (Jаргак Савостьян) деп кижи экинчи эмеени эдип апарган. Кунjаадыҥ бойыныҥ кызы кижиге барар кемине jедип калган, удабай öскö jуртка jÿреерер — айылда камык оок малын кöрöр, ÿÿр ийнегин саап, сарjу-каймагын, аарчы-курудын эдер, кеп-кийимин, öдÿк-тонын кöктööр кижи керек. Оныҥ учун ол тöмöн Карымда jаткан тайнамды jуртына экелтир. Тайнамныҥ узы, иштеҥкейи, нени ле эдип билери, ÿзеери jобош, тöп кылыгы угулбай кайда барзын, оныҥ ла учун ол келинди кöстöп апарганы ол туру. Тайнам бала jок орус абыс кижиниҥ билезинде öскöн, кöктöнöргö дö, калаш быжырарына да ÿредип салган иштеҥкей келин.

Кунjаадыҥ jурты öрö Кööгö jуук Узун Караай деген ортолык jерде. Озогы öйдиҥ, ÿзеери jаан jурттыҥ ижи бир тÿгенбес. Кÿналыстап ла талкан эдер — алаканныҥ терези сойылганча базар. «Кöнöк буудайды базарга торт шыра, jапшанныҥ ортозындööн тöгÿп те туратам» — деп, энем айдатан. Тайнам jер бос-баста турала ийнектерди саар, казан азар, калтыр эдер, кöктöнöр, эҥиргеери ойто ло ийнек сааш… Тередиҥ ижи, тÿктиҥ ижи кайда барды? Ээчий-деечий эки бала чыккан. Кыс балазы ÿч jаштуда божоп калган. «Кунjаадыҥ Акый деген кызы кылыктуу: ончо немени кемjийле, темдектейле сугуп салар, кайырчактыҥ, складтыҥ jÿлкÿÿрлери ончозы курында. Ол ло казандаа чайды чырбаал сугуп темдектейле, онызын сугуп, бойы öнöтийин ле айылдап, узун тÿшке базаарар. Бистер аштап отуратаныс. Энем немеге берижеринеҥ коркор, Кунjаадыҥ калjузы коркушту. Бир катап Тÿргенниҥ jалбагынаҥ öскö ÿÿрге кожулаарган койлорды бурып болбооҥ деп, будымды сындыра чапкан. Бойы чыгала, койлорды экелип, ÿÿр баштаачы jоон кучадыҥ эки санынаҥ тудала, эжиктеги jаан jалбак ташка ээдирегенче этеген. Ол куча туруп темденип болбос— öлгöн» — деп, энем куучындаар. Аракызын астыраалала ичер, тайнамды согор. Тайнам канча ла катап энемди ээчидип, уулчагын jÿктенип, качкан. Чолушпадööн лö jÿгÿрзе, бисти сууга саларга турган деп бодоп, ыйлайтам деер. «Jаноотурганыс не, коркыба, балам» — деп, тайнам токунадып, Чолушпады канча ла турумдап качканыс, jе арга-чакту, атту-тонду öбöннöҥ качаарар киреҥ кайда, jериҥ кайда?…

Тайнамныҥ чачкыры да, тулуҥдарыныҥ jооны да, узуны да коркушту — Кунjаа колына беелдеп- беелдеп, ороп алала токпоктоор. Казыкла этезе, онызы чаракталып чачылганча согор. Энем айландыра jÿгÿрип, ыйлап, jайнап болбоон ло башта таш алала, байагы öбööнди чапса, онызы тайнамды салала, энемди сÿрÿжер. Jе чыйрак балага кайдаҥ jедишсин…

Кызылду-актудыҥ кöлзöп турган öйинде, байагы Кунjаады кулактайла айдаарга келгилеерде, ол кижи тышкары бийик чогу öтöктиҥ сыраҥай ла бажына чыгып, кардын jара кезинийеле, jаба тудунаалып отурган эмтир. Айдучылар келгилеерде, тоныныҥ öмÿрин кайра ачыйза — ичеелери тöгÿле берген… Öрöкöн, айса болзо, чыккан-öскöн Алтайынаҥ тозып барган соҥдо ойто кайра бурулбазын сескен…

Jиит кемине jедип, колхоз деген биригÿ бажамдалып, сомдолып турган да öйдö буруладыш, айду улалган ла. Jаҥыс, алдында бай-jокту деп ылгалган болзо, эмди совет jаҥга удурлашкан контра деп бой-бойын кетежип баштаган öй… Эмеш ле кандый бир jастырыйдыҥ ба — тÿрме. Каранынаҥ кылынгылап, акту улусты айдагылап турган öй. Энемниҥ эш-нöкöри Сööл деп кижи эдиргенниҥ каруулчыгы болгон эмтир. Садааjылдыҥ бойыныҥ ла улузы ашты коштоп, Улаан jаар jылдыргылап, бу кижини, ашты jазап кÿтпееҥ деп, Кызыл-Öзöк jаар айдагылай берген… Актанза, jокту, jаман-jуудык кижидиҥ сöзин кем уккай эди? Оҥду кийим jок, jаскы суу кирÿде тöҥöштöр агызып, сÿре ле сууда. Тере öдÿк кай кире болор, сууга кööп, угы-сула jыртылып, бутка, кöгÿске соок öдÿп, оорыйла, анда ла божогон… Кийнинде улус ажыра кыҥ-jаҥ jаҥылгазы ла jеткен.  Элдеҥ тапкан эжиниҥ сööги та кажы текши ородо кöмÿлген — онызын энем билбес…

Jон-албатыныҥ текши jадыны анайып ла, каралу-боролу jылдардаҥ jазап оҥдонголокто, jарман jуузы башталып, öзöк ичиниҥ эр киндиктÿлери jааны-jажыла jууга атанган. Ыйлу-сыгытту, шыралу-боролу öйлöр беш jылга улалып, оныҥ jаҥылгазы jетпеен бир толук артпаан.

Кандый ла öйдö энем кату-бÿттÿ иште jÿрер, бир кижиниҥ эмес, канча-канча кижиниҥ jÿрÿмин jÿргендий. Нени ле эт дезе, эдийетенинеҥ бе айла сöсуккурынаҥ ба, jе ол ло иштебеен иш jок. Öлöҥ кезиш, кой кыркыш деген оок-тобыр иштерди айтпай да jадым—олорды ончо келиндер, балдар иштеген. Jуу башталган jылда кузницада иштеер кижи jок. Оныҥ ижин бир кайдаҥ да келген Светик дейтен карган орусты айбылап иштеткен. Энемди оныҥ болушчызы эдип тургускан. Кöрÿкле от кöҥжÿткениле коштой кызу темирди маскала jаан тöжиге этеп, сулаар, эҥип-бÿгÿп, аттыҥ такаларын согуп, салдалар чыныктап, темирле камаанду иштерди ончозын бÿдÿрер.  Кырда оодылган кукурузниктиҥ оодыктарынаҥ энеме экелгилеп, айак, чара, казан соктыргылап турган болтыр. Ойдыкту темир не-немени энем чÿрче ле каҥдайар эмезе jамашкылап салатан jокпо. Бойыҥ соккон такаларла ат такалайтаныҥ кайда? Кышкы öйдö тошту-jарлу jерде таказы jок атла иштенип кöр. Ол ло анайып иштеп jÿргенче, jуудаҥ, карын, бир эр кижи шыркалу jанып, кÿзнестиҥ ижи ого кöчкöн.

Бичикке, чотко сукту кижи учун энемди отчет-эш тургузар ишке складка да тургузар эмтир.  А бичикке кем ÿреткен деп? Тайнамнаҥ ÿренген. Чаазын бар эмес, неге ле келишсе бичинетем деп куучындайтан. Анчада ла ууска (сууга чарактала чаптырып, агып келген тере jок агаштар) бичизе, jакшы-jымжак та, ак та. Ол тушта jаҥайлыптап (латин алфавит) букваларды бичийтен. Энемниҥ бичигениниҥ jаражы коркушту неме не: буквалары тÿп-тÿс, бир сым jергелешкен болор. Тооды башла салар, чотло иштенип кöрбööм дейтен. Складка ончо неме кирер-чыгар: тайгадаҥ аарчы-курут, аракы, сарjу тÿжер, тÿк, арыш-буудай, эт кайда?

Иш ле иш…Иш ле иш… Бир тотос отурар, тыныш алынар деген неме jок…

Бир эмеш когузай ла бергежин, кайда келишпей турган — оноор ийер. Jууга аттар аткарып турган öйдö jылкы малга аjару тыҥ эдилип, оны кичеери база ла тыҥ-тай келиндерге келишпейсин. Алу эjекле (Качакова Агафья) jылкы кÿдÿп, оны тайгаладар алдында таркай базаарбазын деп, Маяк дейтен кызамга кÿдÿп кондыратан болтыр. Бир jаны Чолушпа, экинчи jаны ай-кара таштарлу корум, jолдыҥ эки учында кÿдÿде от салаалган эки келин. Кайып та кöс jумбай, токунаалу кондыраалдым ба дезеҥ, оокой ÿÿрдиҥ öзöгинеҥ ле мал тудуп койгон турар. Качалаҥду, jеткерлÿ jылдарда jер-немезинеҥ мал да ÿркÿбейтен бе кандый деп кайкаар. Канча jылга оок малдыҥ заведующийи де болуп турган. Ол öйдöги мал ижиниҥ jааны башкарып салып отурар эмес, jайлу, кÿзÿÿ, кышту jаар ончо ло бойы кöчÿрер. Бор-кар jööжöзин бойы артынып jетирер, кажаа-чуланын, айыл-jуртын jаҥыдаҥ тударын да, ремонттоорын да ÿзе бойы эдер.

Белчек Кечеенле кожо кышкыда Кайрудаҥ караайлар кезип, оны Jаан Кызыл Талга тартып, тура, двор туткылаган. Онызын Кечеен караан бир байрам кÿнде калаҥы отурала куучындаган эди. «Слер Капиталга удура бир де ÿнеер тыҥытпаар, кыстар. Оныҥ öткöн салымын он до эмеен öдÿп болбос. Кемеер слердиҥ öтпöс киреелÿ агаш jыккан, кемеер оны чарла тартып тура, двор туткан, jос jарган?» — деп, биске айткан эди. Кызыл Талда jурт jок, ого jурт тутсын деп садаjыл jакару берген. Былар экÿ Кайрудыҥ караайларынаҥ jыгып, öрö тарткылаган. Суу ла кайанаҥ ортозында кыпчык, кызам jол болор, оны агаш сÿÿредеелген чанакту jеҥил öдÿп кöр. Бир катап боомды öдÿп ле jадарыста, чанактагы тöҥöштöрдиҥ учы jайа согуп, чар чанагы-сула jардаҥ ашкан эди. Тöҥöштöрди де кайат, чар öлбööнине сÿÿнип турбай.  Алдында, эмдÿÿзиндий, магазинде буу кандый керек jадар эмес, улус армакчыны, мойтракты кылдаҥ, кендирдиҥ терезинеҥ бойы кадатан.  (Энемниҥ каткан кыл армакчызы эмди ле Петербургта этнография музейинде jадып jат. Бир jыл оныҥ ишчилери алтай улустыҥ тудунган-кабынган эдимдерин jууп келип jÿрерде алган).

Öлöҥ ижинеҥ озо тырмууштар jазайтаны кайда? Бригаданыҥ канча кижизи тудунар тырмууштарды jазаарга камык öй керек. Оны эрте jастаҥ ала белетеер: тырмууштыҥ баштарына, тиштерине jарагадый кайыҥдарды, тутказын эдер талдарды кезер, айрууштыҥ саптарына база кайыҥдар керек, оны агаш jарылбас, бÿдÿн бойы болзын деп, терезин jÿк ле анаҥ-мынаҥ сорбулай jанайла кургадар, кургаган башта тöртöн-бежен тырмууш jазаар керек — агаш неме кай кире болор, сынганын ойто ло jазаар… Агашла иштеериниҥ эбин энем меге айдып, кöргÿзип бер турар. Темдектезе, будакту агашла сап этсеҥ, будак болгон jеринеҥ сына берер, агаш айакты, чарады, тепшини кайыҥныҥ урынаҥ эдер, сай агаштаҥ эткежин, суйук неме урылза ла jара озор. Малтасапты карын салкынду jердеҥ öскöн бырчыт, толгош агаштаҥ этсеҥ, бек, быжу болор. Столмо тургусса, тайыс кöмзöҥ, jыл да болбой, тайбал калар деер — кажы ла немениҥ кеми-кирези бар дейтен.

Алдында складка курсакты-немени туку Чибиттеҥ коштоп экелер. Jолой ууры да, не ле болуп турбай. Почто тартып, аҥдап та jÿргенин куучындаза не болгон неме.

…Jарыкта ÿргÿлjиге jÿрери калган эмес, кажы ла кижи бойыныҥ тергенин ийдип, токтойтон jерине jетирип салала, калдыктарын ээчий атана берет. Энем де öрöкöн бурылыш jок Алтайдаан туку качан сала берген. Энем керегинде сананып отурзам, база тыҥ ла кижи болгон эмтир. «Эрjине» деген поэмамныҥ тöс геройыныҥ кебери энемнеҥ бичилген. Энемдий ок jол öдÿп, ачуды-коронды кöп кöргöн, кату-каjуды ончозын jÿктенип öткöн сыныкпас алтай келиндерге, энелерге тизеленип, бажымды jабыс эҥчейтип, быйаным айдып, кереес эдип чийилген бичик.