Алтайдын Чолмоны

Кижиниҥ бажыла, чачыла колбулу чӱм-јаҥ

15.03.2021

Бу бичимел орус тилле 1990 јылда кепке базылып чыккан. Оныҥ авторы бӱгӱн тӱӱки билимдердиҥ кандидады В. Ј. КЫДЫЕВА. Бу бичимел оныҥ билимниҥ јолында баштапкы иштериниҥ бирӱзи. 1989 јылда Оҥдой ичиле јоруктап, ол ӧйдӧги јаан јашту Ечибесова Мекечиге, Мендина Бачымга, Амыева Топко, Курматова Карганга, Кунанакова Табанакка, Табаева Попойго ло оноҥ до ӧскӧлӧрине јолугып, олордоҥ угуп алганын бу ишке салган. Кийнинде ӧскӧ аймактарла јоруктап, јууп алганын элбеде салар деп санаа болгон. Јуулган јетирӱлер бар, олорды тапташтырып, элбеде бичиир деген санаа эмдиге бӱтпеген, кол јетпеген деп, автор айдат. Оныҥ учун бу бичимел кыскарта ол ло 1990 јылда чыккан бӱдӱмиле орус тилдеҥ кӧчӱрилип, газетке салынган.

Алтай тилде баш ла чач деген сӧстӧрдиҥ учуры тӱҥейлеш. «Чач» деген сӧс бар да болзо, кӧп сабада «чач тараар» деп айтпай, «бажын тараар» деп айдадыс. Алтай тилде «баш» деген сӧсти тузаланганы элбек. Бу сӧслӧ тууныҥ бажы, сууныҥ бажы, айылда оттыҥ бажы темдектелет. «Бажы» деп темдектелген кажы ла јерде бойыныҥ байы, јаҥы бар. Айылдыҥ ичинде болзо, оттыҥ бажын кечире баспас. Сууныҥ бажын ажыра баспас, кечпес, Байлу тууныҥ бажына кыс балага, анчада ла ӱй кижиге чыгарга јарабас. Байлу тууныҥ бажына чыкса, бӱдӱретен ээжилер-тудуулар бар: тыҥ табыштанарга, јаактап куучынданарга јарабас, кыйалтазы јогынаҥ јалама буулаар, тууныҥ ээзин кӱндӱлеер.

Кыскачак, је учуры тереҥ темдектер алтай улустыҥ кӧгӱс-кӧрӱминде «баштыҥ» јаан учурын лапту кӧргӱзет. Бу бичимел кижиниҥ бажыла колбулу чӱм-јаҥга учурлалган.

Кижиниҥ чачы бӱткӱл јӱрӱминиҥ туркунына оныҥ јажын, јон-јӱрӱмдеги учурын кӧргӱзет. Кыс та, уул да баланыҥ чачын ӱч, тӧрт јажында тоорып-јӱлӱп јат. Чачты јаскыда кессе артык. Бу ла ӧйдӧ бир јашту кулундардыҥ јалын кезип јат. Уулчактыҥ чачын кайчылаза, кејегениҥ тӧзин айландыра чачты артыргызып, кејеге ӧрӧлӧ, артканын тазада јӱлӱӱр. Уул бала саамайында узун чачту чыкса, ол чачка тийбес, алты-јети јашка јетире кайчылабас, кеспес. Мындый уулчакты «тулуҥду уул» деп айдар. Оныҥ саамайындагы чачын таайы кайчылаар јаҥду. Јеениниҥ саамайын кайчылап, таайы ого ат эмезе мылтык сыйлаар.

Эр кижи јӱрӱминиҥ учына јетире кејегелӱ јӱрер. Кејегени кезикте ак ӧҥдӱ јалбак тана кееркедетен. Јарлык ла шабычы улус кејегелерине эки ӧҥдӱ јалама ӧрӧр.

Эр улустыҥ чачына кӧрӧ, ӱй кижиниҥ чачы чӱмдӱ. Кыс баланыҥ чачын баштапкы катап, уул баланыҥ чачындый, ӱч-тӧрт јаштуда кайчылап јат. Је кыс балага кејегеге ӱзеери чӱрмеш артыргызатан. Качан кыс баланыҥ кејегези ӧзӧ берзе, ого јинји, тана-топчы јаба тудуп ӧрӧтӧн.

Кыс бала он беш-он алты јашка јетире кејегелӱ, чӱрмештӱ јӱрген. Бу ӧйдӧҥ ала кыстыҥ чачын ӧскӱретен. Кыстыҥ чачы ӧскӧн кийнинде, чӱрмешти эки эдип јаратан. Бу тушта чачты чике, тӱс јарарга јарабас. Саамайдагы чачты эки јанынаҥ сырмалдап ӧрӧр. Сырмал узундаган сайын, оны кайра тудуп, кејегеле јаба ӧрӧтӧн. Эмезе кејегениҥ бойын, эки сырмалды, ӱчӱлезин јайым эдип артыргызып салатан. Кыс баланыҥ чачын сырмалдап ӧргӧн кийнинде, шаҥкы тагып, учында чачакту курла курчап салар. Бу курдыҥ ады «шаҥкы кур». Ӧргӧн чачты шаҥкы курдыҥ алдыла ӧткӱрер. Мындый курлу ла чачту баланы шаҥкылу бала деп айдар. Шаҥкылу дегени —баланыҥ кижиге баратан ӧйиниҥ јеткенин темдектегени.

Эпши кижиниҥ чачына јаан ајару той-јыргалда эдилет. Той-јыргалда баланыҥ бажын тараары эҥ ле учурлу керек болот. Тойлу кӱн баланы јурт тудуп јаткан уулдыҥ айлына экелип јат. Је озо баштап ол уулдыҥ ада-энезиниҥ айлына киретен јаҥду.  Оныҥ кийнинеҥ экелген баланы амадап туткан јаҥы айылга кийдирер. Качырып келген бала ла оны ӱйдежип јӱрген эпшилер айылдыҥ тӧри јаар ӧдӱп јат. Тӧрдӧ ак кӧжӧгӧниҥ кийнинде, кӧжӧгӧниҥ бир учын уулдыҥ јеени, экинчи учын келинниҥ јеени тудар, баланыҥ чачын јазып, эки эдип ӧрӧр. Чачыныҥ јигин чике, тӱс јарар. Чачты ӧрӧр тужында баланыҥ чачын сары сарјула эмезе сӱтле сӱртер. Јуртка келген келинниҥ чачын кӧҥкӧрӧ эдип ӧрӧр. Кыс баланыҥ чачын саҥ ӧрӧ тудуп ӧрӧр. Келинниҥ чачын тараарда, таракта арткан чачын јууйла, келинниҥ ӧдӱгиниҥ кончына јажырар. Алтайларда чачтыҥ байы тыҥ болгон.

Јуртка келген баланыҥ чачын јеҥелери ӧрӧр: уулдыҥ јеҥези оҥ јанынаҥ, кыстыҥ јеҥези сол јанынаҥ. Баланыҥ чачындагы шаҥкыны чечип, айылдыҥ эпши јанында эжиктиҥ јаагыныҥ келтейине  илип салар.

Аркага батпас ак курды

Чечип койор учурлу.

Алтыдаҥ ӧргӧн кејегеҥ

Тулуҥ эдер учурлу.

Белиҥе батпас курыҥды

Чечип койор учурлу.

Бештеҥ ӧргӧн шаҥкыҥды

Тулуҥ ӧрӧр учурлу.

Кӧжӧгӧниҥ ары јанында баш таралган кийнинде, чегедек ле кураган терези содон бӧрӱк кийдирилер. Кӧжӧгӧниҥ кийнинеҥ тулуҥду, чегедектӱ келин чыгат. Ӱй кижиниҥ эки эдип ӧрӱлген чачы – ол тулуҥ. Кыстыҥ, уулдыҥ, эр кижиниҥ бир эдип ӧрӱлген чачы – ол кејеге. Тулуҥ ла чегедек јуртка барганын керелеп јат. Шак бу кӱннеҥ ала келин кижи ӧбӧгӧниниҥ јаан јашту тӧрӧӧндӧрине ачык башту, чегедек ле будында ӧдӱк јок кӧрӱнер учуры јок. Ӧскӧ, туш улустыҥ кӧзинче чачын тарабас.

Эпши кижи божозо, оныҥ чачын калганчы катап јажы јаан, тӧрӧӧн эпшилер ӧрӧр. Јаш, јиит келиндерге бу чӱм-јаҥда туружарга јарабас. Божогон эпшиниҥ чачын тараарда, артканын база ла јууп, ӧдӱгиниҥ кончына јажырып салар.

Бу айдылган, кӧргӱзилген чӱм-јаҥ алтай улустыҥ кӧгӱс-кӧрӱминиҥ база бир ӱредӱзин, ойгор шӱӱлтезин кӧргӱзет. Темдектезе, тараган эмезе кайчылаган чачты јерге таштаарга јарабас. Нениҥ учун дезе ондый чачты јер алдыныҥ элбистери јууп, кижиге оору-јобол эмезе јӱзӱн-базын караны ийер аргалу. Онойдо ок чачты отко таштаарга база јарабас, кӱйген чач Кудайга бу чачтыҥ ээзи божогон деп тил јетирер. Эзен јӱрген кижиниҥ чачы ӧртӧлзӧ, Кудай алаҥ кайкап, кебинде мынайда айдар: «Бу кижи качан божогон болотон, оныҥ божогоны керегинде мен билбезимде».

Чачты ӧтӧккӧ кӧмӧр, јерге кӧмбӧс, эмезе айактагы сууга кайчыла керте кезип, суула кожо тӧгӧр.

Бу айдылган чӱм-јаҥдардыҥ,  јарабастардыҥ учурын оҥдоорго, алтайлардыҥ јер-телекейдиҥ кебедел-сомын јартаган кӧгӱс-кӧрӱмин ајарар керек. Алтайлар бойыныҥ ӱредӱзиле айландыра јер-телекейди ӱстӱги, орто ло алтыгы ороонго ӱлеген. Отко салып кӱйдӱрген чач ӱстӱги телекейге јетирӱ болуп турган деп шӱӱлтени алар болзо, чач ӱстӱги телекейле колбулу болгонын кӧргӱзет. Оныҥ учун ӱстӱги ороонныҥ ару немезин јерге кӧмӱп, алтыгы ороонго берерге јарабас. Је чачты ӧтӧккӧ кӧмӧргӧ јараар, не дезе, ӧтӧк јердиҥ ӱстинде, ого кӧмгӧн чач јердиҥ ӱстинде ле артат. Ооктой кескен чачты јердиҥ ӱстӱне јайа таштаары база јарадылат.

Чач кижини ӱстӱги ороонло колбоп, Алтайына мӱргӱгенин, Алтайын кӧдӱргенин јӧмӧп јат. Алтайына мӱргӱп, алкыш-быйанын айдар тужында эр улус бӧрӱгин уштыыр, эпши улус бӧрӱгин уштыбас, оҥ колыла оҥ тулуҥынаҥ тудунатан јаҥду. Алтайына мӱргӱзе, эпши кижи эки тулуҥын сыймаары кай чӧрчӧктӧрдӧ база бар. «Чымалы-Каан» деген кай чӧрчӧктӧ Алтын-Чегедек алтыгы ороонго тӱжердеҥ озо арчынды кӱйдӱрип, Алтайына алкыш-быйан берзин деп айдынып, эки тулуҥын сыймаган айас бойыныҥ сӧстӧрин ӱстӱги ороонго јетирер арга алат деп айдарга јараар.

Той-јыргал ӧйинде чачын тараар чӱм-јаҥ эпши кижиге ӱстиги ороонго баштанар айалга, арга болуп јат. Алтай тойдо баланыҥ чачын ӧрӧтӧни эҥ ле учурлу, байлу јаҥ. Эки тулуҥ ӧргӧни алтыгы ороондо эш-барааныла, тӧрӧӧн-туугандарыла туштажуны база чыдулап јат. Мынаҥ кӧргӧндӧ, эпши кижи јуртка барган кийнинде, эш-барааныныҥ ук-уйазына кӧчӧт. Керек дезе алтыгы да ороондо ол эш-барааныныҥ тӧрӧӧндӧриле кожо болотон учурлу. Чач тараштыҥ чӱм-јаҥында эки јанынаҥ јеҥелердиҥ турушканын эпшини бойыныҥ ук-уйазынаҥ ӧбӧгӧниниҥ ук-уйазына табыштырганы деп айдарга јараар. Келинниҥ чачын оҥ јанын уулдыҥ јеҥези ӧргӧнин ајаруга алза, эпши кижи бойыныҥ оҥ тулуҥына баштанганы не-неме эбире јерде кайда болгонынаҥ камаанду болуп, ӱзеери учур бӱдӱрет. Онойып, алтайларда оҥ јаны, тӱштӱк келтейи, ӱстӱгизи бир ле учурды апарып јадарда, оҥ тулуҥына баштанганы эпши кижиге ӱстӱги ороонго јолды ачат.

Айдарда, телекейди ӱстӱги, ортогы ла алтыгы ороонго бӧлӱгени аайынча кижиниҥ бажы ӱстӱги ороонныҥ, јакшыныҥ, јарыктыҥ орооныныҥ база бир бӧлӱги болуп јат. Оныҥ учун алтайлар бӱткӱл јӱрӱминде кижиниҥ бажын байлап, баалап јат.

Бӱгӱнги кӱнде кыс бала кижиге барза, чач тараштыҥ чӱм-јаҥын, чачы томтык та болзо, кыйалтазы јогынаҥ ӧдӧр јаҥду. Бу чӱм-јаҥды ӧтпӧгӧн, бажын јарбаган бала эпши болуп, эр кижиниҥ јуртына толо кирген деп чотолбос, келген јурттыҥ курчузында јӱрбес, бала-барказыныҥ ырыс-кежигин јеткилдеп болбос. Оныҥ учун «баш тараш» деген чӱм-јаҥ канча чактарды ӧдӱп, келер ӱйеге ачык јол, једимдӱ јӱрӱмди чыдулайт.