Кӱӱге јайылган јӱректӱ

22.03.2021

Учар кушта не jараш?

Уйалу мӱркӱт куш jараш.

Улус ортодо кем сӱрлӱ?

Учурын айдар уул сӱрлӱ.

Jанар кушта не jараш?

Jайым мӱркӱт куш jараш.

Элге-jонго кем эптӱ?

Эбин айдар эр эптӱ.

Айлу-Кӱндӱ Алтайда ару таҥдый jаркындалган Уй (2021) јыл комустый коолоп, jаҥардый jаҥыланып, кöнӱ jолын улалтып, jылып ла jат, барып ла jат. Кажы ла кӱн Кан-Оозы jурттыҥ оромыла ишке меҥдеген улус ортодо коо сынду, бек ле чыдым базытту алтай эр ижине меҥдеп келип jадат. Jолой туштаган улусла кол сунуп jакшылашкан, кӱӱни бийик алтай эрдиҥ чыккан-öскöн алтайы —Экинур jурт.

Анатолий Тюрункин 1956 jылдыҥ jаан изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде Кан-Оозы аймакта Экинур jуртта чыккан. Абакан калада кӱӱлик училищени ӱренип божоткон кийнинеҥ, иштеген jолын Моты-Оозы jурттыҥ клубынаҥ баштаган.

Соҥында чыккан-öскöн Экинур jуртына бурулып, кӱӱлик школдыҥ филиалын ачарында jаан jöмöлтöзин jетирген. Мында иштеп тура, jиит уул «Кöк-Таман» деп ансамбль тöзöп, jурттыҥ адын бийикке кöдӱрген. Јайаан телекейдеҥ jолын тапкан jиит специалист Улалу калага келип, 1986 jылдаҥ ала jаҥы тöзöлгöн «Алтай» ансамбльда артист-инструменталист болуп иштеп jат.

Анатолий Булданович Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ öзӱмине jаан ӱлӱӱзин jетирген улустыҥ бирӱзи. Jер-телекейди кайкаткан «Башпарак» деп фольклор-этнографиялык ансамбльдаҥ база кöп jайалталар öзӱп таркаганы – оныҥ башкараачызыныҥ адын база бийикке кöдӱрет. Эстрадалык кожоҥ-биjениҥ «Сургал» деп адалган кöрӱ-конкурстарыныҥ тöзööчизи база ла бистиҥ jерлежис Анатолий Тюрункин болгон эмей.

2016 jыл. Элге-jонго тузалу кӱӱчи-музыкант, ӱредӱчи öскöн-чыккан Кан-Оозы аймагына бойыныҥ кӱӱн-санаазыла бурылган.

Анатолий Булданович керегинде кöпти айдарга jараар. Jе бӱгӱнги шылтак оныҥ jаҥы чыккан «Jаҥар — Комус» деп адалган ӱредӱ-методикалык бичиги керегинде öдӱп jат.

Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ ÿредÿлигиниҥ нерелÿ ишчизи Анатолий Тюрункинниҥ «Jаҥар — Комус» деп jап-jакшынак ӱредӱ-методикалык бичиги алтай калыктыҥ jайаан jаҥжыгуларын орныктырарына ууламjылалган. Текши бойы jилбилӱ ле тузалу бичик jаҥыс ла культураныҥ ишчилерине керектӱ эмес, jе анайда ок албатыныҥ jайаан ижиле сонуркаган ончо улуска jилбилӱ болор. Ол анчада ла оогош болчомдорды албатыныҥ чӱмдемел байлыктарына, кöгӱс культуразына ӱредип турган ӱредӱчилерге jаан болужын jетирер аргалу. Ченемелдӱ кӱӱчи Анатолий Тюрункин бойыныҥ jайаандык ижин комустыҥ тӱӱкизинеҥ баштаганы учурлу.

Билгири бийик кӱӱчи де бол, jайаан кöрӱмдӱ ӱредӱчи де бол, комусла ойноп ӱренерге кӱӱнзеген оогош болчом до бол — комустыҥ тӱӱкизин билгени ол албатыныҥ кӱӱлик искусствозын ла культуразын оҥдоорго, текшиjандай билгирин байыдарга jаан jöмöлтöзин jетирер. Эмдиги öйдö комустыҥ коо ӱни jӱс тилдерле jыҥырап, телекейдиҥ кайкал кӱӱзиле биригип, кӱӱлик ойноткылар ортодо jарлу болгоныла аҥыланат.

Jӱректер кылына табарып, сӱӱш одын чагылткан, jыҥыраган ӱндӱ комуска учурлай алтай поэттер сӱрлӱ, jараш ӱлгерлер чӱмдеген. Кееркемел сöстиҥ алыбы, поэт Аржан Адаров «Комыс» деп балладада jӱректиҥ öчпöс jалбыжындый сöзин ак санаадаҥ айдып салганына кижи канайып оморкобос. Уксагар да:

… Ӱч толыкту комысты

Оозыбыска jаба тудадыс.

Jӱрек jалбыжыла кызыдып,

Jӱткӱӱл кӱӱнисти айдадыс.

Алакан болбос комысты

Алтай устары этти бе?

Айса кайкалду таладаҥ

Айылчы кижи экелди бе?

Jӱрек ошкош ӱч толыкту,

Jӱрӱмиске кару комызыс!

Сен элбек тöрöлдӱ

Эткир ле ээлгир сен тилдӱ!

Ойгорлык учурыла кӱр-кöгӱсти байыткан, кееркемjик jаражыла сӱрлӱ ле кеен айдылган сöс энчи-байлыгыс болгон јаҥар кожоҥды нотага салып, кӱӱле чӱмдеп jарандырганы «Jаҥар-Кожоҥ» деп бичикте кöрӱмjилӱ jерде туруп jат. Тӱӱкиниҥ тӱмен jолдорын öткöн улу алтай јаҥар ӱргӱлjиге оҥбос. Ол öйлö кожо jаранар да, jайалар да аргалу. Тостыҥ кыбындый, торконыҥ jигиндий, тил чечениле айдылган учуры тереҥ jаҥарды кӱӱле кееркедип чӱмдеер деген кӱйбӱреген санаа, кӱӱлеген сезим jайаан jолы jаан кӱӱчи-музыканттыҥ кöксинде узактаҥ бери jуулган.

Алкы-бойына, эбире улуска сӱӱнчи сыйлаган сакылталу бичикте Jер-Энеге, тöрöл jерине, jуук, кару улузына, агару сӱӱшке учурлалган эрjине сӱрлӱ jаҥарлар нотага салынып, кӱӱле чӱмделген. Кӱӱ ле фольклор телекейин бастыра jӱрӱминде шиҥдеп келген кӱӱчи Анатолий Тюрункинниҥ амадаган амадузы jӱрӱмде бӱткен дезебис, jастыра болбос.

Jӱрӱмниҥ кеендиги улу Jаҥарда

Jебрен öйлöрдöҥ jолын тапкан.

Ырыс, сӱӱнчи, кунукчыл, ачу-сыс

Кöгӱс тереҥинеҥ Jаҥарда айдылган.

Чӱмдӱ сöстиҥ jайаан телекейи

Энчи-байлыкты коруп алган.

Кижи дезе кӱӱнин

Jаҥар айдып кöдӱрген.

Эт-jӱректиҥ кылдарын ээлеген

Эрjине Jаҥарга баш болзын!

Алып-кӱӱчи Анатолий Тюрункин!

Алын jолыҥ комустый коолозын.

Jайаан jолыҥ jаҥардый jайкалзын.

«Jаҥар—Комус» — алтай кӱӱ

Канатталып jол алзын.

Jайым куштый бийикке

Канат jайып, учуп чыксын!

Тожыла ЕНЧИНОВ,

РФ-тыҥ культуразыныҥ

нерелӱ ишчизи

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина