Алтайдын Чолмоны

Адалар салымы кату, эткен кереги мактулу

08.06.2021

Мениҥ адам, сойоҥ сӧӧктӱ Байыт Матвеевич Могулчин, граждан јууныҥ ӧйинде отряд тӧзӧп, Алтайын, јуртын корулаар тартыжуларда турушкан. Оныҥ кийнинде баштапкы ТОC, оноҥ Беш ичинде ӱч артель тӧзӧгӧн, бирӱзиниҥ, «Красный партизанныҥ», председатели болгон. Ӱч артельди јаҥыс эдип јуунадып, Калининниҥ адыла адалган колхоз тӧзӧп, баштапкы председатели болгон. Ол ло ӧйдӧ Беш ичинде баштапкы јурт Совет тӧзӧгӧн лӧ башкарган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ алдында Шыргайты јуртта «Большевик» колхозты башкарзын деп, райком кӧчӱрген. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында колхозто арткан карган-тижеҥдерди, бала-барканы, ӱй улусты баштап, фронтко аш-курсак, јылу кеп-кийим иштеп аткарарын билгир башкарган.

Угы-тӧзис сойоҥ јеринеҥ

Бастыра ийде-кӱчин јаҥы јӱрӱм тӧзӧӧрине, јуудагы јеҥӱни јууктадарына учурлаган Б. М. Могулчин ороондо эҥ јаан кайралдардыҥ бирӱзиле —  Ленинниҥ ордениле областьта баштапкы ла кайралдаткандардыҥ бирӱзи болуп јат. Јууныҥ кийнинде ол онойдо ок  «Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Германияны јеҥгени учун» деп медальла кайралдаткан. Оныҥ бир јанында Сталинниҥ сӱри базылган. Бу эки кайралды адабыс тыҥ баалаган.  Онойдо ок «Солокту јерди орныктырганы учун» ла «Бешјылдык планныҥ јеҥӱчили» медальдарла, ӧскӧ дӧ кайралдарла кайралдаткан. Адамныҥ бай ады Ајый болгон. Бу атла алтай кӧп јурттарда тоомјылу ла аҥылу кӧрӱмдӱ, ойгор улусты адаганын бис билерис. Адам шӱлӱзӱн бӧрӱк, кӧгӱспек, бычкак ӧдӱк кийип јӱретен.

Ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдарында мен, јиит кижи, адамнаҥ угы-тӧзис кайдаҥ деп сурагам. «Тува, балам» — деп каруу берген. Кийнинде адам бистиҥ тӧрӧӧндӧрис Јашбаевтер Кӧмӱрлӱ тайгадаҥ (Кемерово) тӱжӱп келген, бис Туваныҥ улузы деген эди. Адамныҥ адазы Матвей деген уул Тувадаҥ Алтайга келеле, Омо байдыҥ тергеезине токтогон. Матвей јашта бандиттерге соктыртала, кӧзинеҥ отурып калган. Энези јобош, унчукпас тодош сӧӧктӱ келин табып, Беш-Ӧзӧктӧҥ ыраак јокто Шуйак деп кобыда јатыргызып салган. Онойып, јиит билеге малдаҥ, уйдаҥ берип јӧмӧйлӧ, јуртадып койгон.

Кӧстӧҥ болгонбос кижиниҥ јӱрӱми кандый болгон деер, кожо отурган кижиге база кӱч болгоны јарт. Олор ӱч уул азыраган: Шатра, Байыт, Былбак. Матвей кӧстӧҥ отурып та калган болзо, кӱчтӱ кижи болгон эмтир. Улуска мал-ажыныҥ терезин илеп берип, онойып ла балдарын азырап јӱрген. Совет јаҥныҥ кызалаҥду ла косколоҥду ӧйинде уулдары Каракорумныҥ бандиттеринеҥ качып, адазын кожо алып јӱрген. Олор мӧштиҥ тӧзинде одуланып конгондор. Адазы уулдарына јаан јӱк болуп турганын сезип турбай. Ол эртезинде балдарына айткан: «Мени бого, мӧштиҥ тӧзине, артырып салыгар. Бойыгар ӱч башка барыгар…». Уулдарыныҥ бирӱзи атка минип, ары болуп браадала, аттыҥ бажын кайра тартып, јортуп келген. Ол адазын учкаштырып алган… Ол кижи мениҥ Байыт адам болгон.

Озодо Кӧмӱрлӱ тайгадаҥ тӱжӱп келген Јашбаев Кыма акабыс Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ бастыра ӧлӱм-шыразын ӧдӱп, јанып келген. Ол бойыныҥ ӧйинде меге куучындаган: «Мен јуудаҥ јанып келеле, Матвей акабыс тӧжӧктӧҥ турбай барганын угала, киргем. Ол мени «Сен Кыма ба?» деп таныганын кайкаган эдим. Байла, кӧстӧҥ отурып калган улуста аҥылу сезими бар, онойып, бис экӱ узак куучындашканыс».

Јашбаевтердиҥ јурты арт ажыра, Тежиктиҥ тайгазыла тудуш Ак-Айры деп телкем јерде болгон. Мен акабыстыҥ чеденин 20-чи чактыҥ 80-чи јылдарында кӧрӱп туратам. Суу кечире, Адатканда, акабыс Шоҥкоровтор јаткан. Онойдо ок Ирункина Майчак эјебис, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Јааҥ јестей, Оминдер, ол тоодо газетке де бичип јӱретен Сотый ӧрӧкӧн, Муклаев ле ӧскӧлӧри де «Большевик» колхозтыҥ, Шыргайтыныҥ, Беш-Ӧзӧктиҥ, Барагаштыҥ јакшы јӱрӱми учун нени де кысканбай, иштеп јӱрген улус.

Иштеер кӧп јерлер тӧзӧлгӧн

Адам, Байыт Матвеевич, колхозтыҥ, јурттыҥ јӱрӱмин јарандырар ишке, анчада ла јууныҥ ла оныҥ кийнинде ӧйлӧрдӧ кайдаҥ ла билгирлӱ, ӱредӱлӱ специалисттер экелип иштедетен. Адам областьтыҥ, аймактыҥ јарлу кӧп улузыла, јамылу улусла јуук таныш болгон. Кандый ла улусла сӧс таап, эрмек-куучын ӧткӱрип билетен.

Шыргайты јуртта оныҥ баштаҥкайыла сӱтзавод, теермен, гидростанция, куштыҥ фермазы тудулып иштеген, адарулар, кара тӱлкӱлер ӧскӱрилген, конезавод то болгон. Ол заводтыҥ шылтузында бери ӧйгӧ дӧ јетире Шыргайты јуртта јӱгӱрӱк аттар ӧскӱрилген ле јарыштарда баштапкы јерге чыгатан болгон. Байкал деп ат Шабалин—Барнаул деген јарышта баштапкы  келген. «Большевик» колхозтыҥ бухгалтери јууга атана берерде, јурт ээлемге бухгалтер сӱреен керек боло берген. Адамныҥ эске  алынганыла, аймакта кандый ла јуун, бюро ӧткӧндӧ, ол бухгалтердиҥ сурагын тургузып туратан. «Бир ондый јуун болордо, райкомныҥ коридорына кирип барзам, тӧринде кӧзнӧктиҥ јанында костюмду, полуботинкалу кижи турганы кӧзиме илине берген. Кӧрӧр болзо, бу кижи бистиҥ јерге туку Прибалтикадаҥ келген. Онойып, бистиҥ јердиҥ улузы ого кем эликтиҥ бычкагынаҥ бӧрӱк, кем койдыҥ терезинеҥ тон берген. Ол улустыҥ болужыла јылу кийинип, бухгалтер болуп иштеп баштаган. Бухгалтер бичикчи, ижине јаан каруулу кижи болгонын кӧргӱскен. 1945 јылдыҥ кӱӱк айында јанып браадала, ордына Чалчиков Мишекти артырып салган. Ол оны бу ишке бойы ӱредип койгон» — деп, адам амыралтага чыгарда, меге куучындаган.

Алтайское јаар јол «Большевиктиҥ» улузына «јӱрӱмниҥ јолы» болгон деп айтсам, јастыра болбос. Тус, картошко, сула, темир ле јуртка, колхозко керектӱ ӧскӧ дӧ не-немелер ол ажыра келип туратан. Бу ла јол-јорыкта адама орто јашту, чачы кызыл орус кижи туштап, колхозоорго мени апарыгар деп сураган эмтир. Ол кижи јуртта теермен эдип, кулур теермендеп, эл-јонды, Беш ичинде турган «Разведканы» (геологический кайу) азыраган. Сӱтзавод колхозто качан тудулганын билбей турум. Колхозтыҥ саар 100 уйыныҥ ла таҥынаҥ улустыҥ уйларыныҥ сӱди ого јеткил болгон. Алтыгы Шыргайтыдагы двор ол тушта јаҥы тудулган. Ондо улус кӱӱнзеп, ак-чек иштеген. Тижина Тана Иштиҥ Кызыл Маанызы орденниҥ кавалери, ӧгӧӧни Тижин Јудурук (ӧрӧги бичилген орус устыҥ ӱренчиги) бу иште акту кӱӱнинеҥ иштегендер. Бисти оогошто ӱредӱчибис Александра Николаевна Кырмакова бу дворго экскурсияга апарып туратан. Сӱтзаводтыҥ ичи сӱреен ару болгоны санаама кирет.

Јуртта јуучыл врач иштеген

Ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдары киреде бистиҥ јуртка военврач эмчи келген. Адам ла оны кайдаҥ да тапкан, сӱмелешкен ине. Ол бойы сыныркак, элбек јарынду орус кижи болгон. Оныҥ мотоцикли, бойына кӧрӧ, оогош  болгон. Озо баштап ол балыктаарыныҥ марын билбейтен. Бисле кожо балыктап турала, јакшы балыкчы боло берген…

Бистиҥ јуртта «Разведка» он  кирези тура туткан, эт, сӱт, мӧт учун. Барагашта школ, клуб тудулган. Баштап ла военизированный бу кайуныҥ ишчилери келгенин адам база эске алынатан. Оныҥ куучыныла, Алтыгы Шыргайтыга машинадаҥ кӧп лӧ улус тӱшкен, кӧбизи јаш уулдар. Фуфайкалу, курткалу, фуражкалу, тудунар-кабынарлу: курсак, кайло, кирее… Бу улусты канай кондырар деп, конторага барып куучындашкан. Бир канча ӧйдӧҥ келерде, ол улус јердиҥ алдына кирип калган. Оноҥ бӱткӱлинче государствоныҥ јеткилдежинде кайу бойына туралар, калаш быжырар тура, балдарына јаан школ туткан.

Эмчи кижи кайуныҥ туткан туразыныҥ јарымында билезиле јаткан. Экинчи јарымында эмчилик иштеген. Лосев Леонид Леонидович јурттыҥ, коштойында јурттардыҥ кӧп улузын эмдеген, јӱрӱмин де аргадаган эмей. Бир учурал санаама кирет. Бис таҥынаҥ улустыҥ уйларын кабырып турганыс, управляющий Јарык Јалмаш деп јалку ат берген. Бис Шыркырак деп сууныҥ тӧҥинде одулу болгоныс. Сууныҥ той балкажынаҥ бис танк, пушка, ат, ийнек эделе, кургадып койгоныс. Оны кӧрӧргӧ једеле, Валера акам   калыырга турала, буды ӱзеҥиге илинеле, кастала сына берген. Турала јӱгӱрип ле ийеле, ойто барып тӱшкен.  Валера акамныҥ будына Леонид Леонидович,  фронтто чылап шакшактаарым деп, эки узун плахала шакшак эдип берген. Адамды, јажы јаанап јӱрген, колхозтыҥ, бӱткӱл эки јурттыҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин кичееген кижини, јети баланыҥ адазын, јӱректиҥ оорузы јыга баскан. Адам совет јаҥ тӧзӧлип турарда, јурт Советтеҥ орой тӱнде айлына башка-башка јолдорло јанатанын куучындайтан. Ол ӧйдӧ јуртта кандый ла улус болгон: качкындар, бандиттер, совет јаҥныҥ ӧштӱлери… Бир катап јурт Советтиҥ туразын бандиттер ӧртӧп ийген, ол тӱн адам, ырыс болуп, ондо артпаган. Јууныҥ ӧйинде адам јайы-кыжы аттаҥ тӱшпей, бригадаларды керип, ончо ишти башкарып јӱрген. Оорыйла, адам бир ле эмеш кыймыкту иштеҥ ӧлӧ бергендий, тыныш та јок боло беретен. Энем Ильинкадаҥ келген кудайзак эмеендердеҥ алган агару суу берзе, бис адамныҥ чырайына буркурып турганчабыс, оҥдоло берер. Леонид Леонидович адамды ӧлӱмнеҥ аргадаган кижи. Бу врач Барагашта эмчиликте баш врач болуп узак ӧйгӧ иштеген. Јаан ченемелдӱ, јуу-чакты ӧткӧн эмчини агаш-ташту, аржан-кутук суулу Алтайыска оогош јети балалу, јажы да јаанай берген адамды аргадазын деп, байла, Алтай-Кудай ийген болор.

Адам керегинде база бир эске алыныш. Мен оогошто энемле кожо магазин барганыс. Энем јараш чололорлу шајыҥ айактар садып алган, айылга экелеле, адамга кӧргӱзип, магазинде шајыҥ айактар кӧптӧгӧни јакшы деген. Адам айткан: «Бисте болгон озогы шајыҥ айак кӧрӱнбей барды. Оны таайыҥ нефриттеҥ ойып эткен. Ӧҥи кӧксимек (талайдыҥ толкузындый ӧҥдӱ), уур айак болгон, сӱттиҥ аракызын ичсеҥ, аҥылу амтанду болотон…». Адам 70-чи јылдарда Манјӱректе најылыктыҥ фестивали ӧдӧрдӧ, ого атту барып јӱргени солун. Ол јуртынаҥ чыгала, кандый да бойы ла билер кыска јолло Манјӱрекке једип барган… Аттыҥ ээри мӧҥӱнле кееркедилген, адам бойы кайыш јазайла, ончо ӱйген-куйушканын бойы ӧрӱп туратан. Фестивальдыҥ туружаачыларына оныҥ кеп-кийими де, ээри, јепселдери јилбилӱ болгон деп сананадым.

Адамныҥ јӱрӱмин, ӧткӧн јолын, эткен керектерин ончо тоолоп  бичизе, бӱткӱл роман да боло берер.

П. Могулчин, Шыргайты јурттаҥ