Алтайдын Чолмоны

Россияда тооалыштардыҥ тӱӱкизи

10.08.2021

Россияда эл-јонныҥ баштапкы тооалыжы 1897 јылда ӧткӧн. Ондый баштаҥкайды улу јорыкчы ла билимчи-энциклопедист  Петр Петрович Семенов-Тян-Шанский эткен. Ол статистиканыҥ баштапкы государственный соведин башкарган ла текши тооалыштаҥ озо баштапкы тооалышты Санкт-Петербургта ӧткӱрген.

Семенов-Тян-Шанский эл-јонныҥ тоозын алар санаага келген эҥ баштапкы кижи деп айдарга јарабас. Эл-јонныҥ тоозын ла олордыҥ ар-јӧӧжӧзин тоого монгол-татарлар алган, оноҥ XVI ла XVII чактарда каанныҥ бичикчилери ле подъячийлери талдашту тоо-алыштар ӧткӱрген. Соҥында Петр I каан эки тооалыш ӧткӱрзин деп јакарган. 1710 јылда ол кажы ла деремнеде канча эр кижи барын чотко алзын деп јакару берген. Эр улусты экинчи катап  1716-1717 јылдарда тоого алгандар.

Бу тооалыштар текшилей ӧткӱрилбейтен, јетирӱлерди статистикага јуубаган. Айыл-јурттарды ла ар-јӧӧжӧни — подать јуурга, эр улустыҥ тоозын јуучыл амадула алатан. Айдарда, амадулары бӱгӱнги статистикадаҥ ыраак болгон.

1897 јылдыҥ тооалыжы текши болгон, Россия каандыктыҥ јеринде јуртаган ончо эл-јонды чотко алгандар. Тургузылган сурактардаҥ ороонныҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык «чырайын» кӧрӧр арга болгон: ижи ле ӱредӱзиниҥ кеми, јаҥы чыккан балдардыҥ тоозы ла ӧлӱмниҥ кеми. Статистиктер ар-јӧӧжӧ керегинде јетирӱлер јуубаган ла калан тӧлӧӧчилерди чотко алар амаду тургуспаган. Бу јанынаҥ текши тооалыштар Семенов-Тян-Шанскийдиҥ ӧйинеҥ бери  кубулбаган.

Билим ле статистикалык амадулу чын тооалыштыҥ баштапкы ченелтезин  билимчи Санкт-Петербургта ӧткӱрген. Ол мынайда бичиген: «Эмдиги тооалыштыҥ ӧткӧн тооалыштардаҥ јаан башказы – ол домовой тооломдорго баштанбай, кварталдарла ӧткӱрилип, айылдарда, билелерде тирӱ улуска баштанганы».

«Тирӱ улустыҥ» текши тооалыжы Россия каандыктыҥ бастыра тӱӱкизинде ондый сок јаҥыс болуп арткан ла ол ӧй керегинде јетирӱлердиҥ сок јаҥыс летописи болгон.

Семенов-Тян-Шанский тооалышты билимниҥ једимдерине тайанып белетеген. Ончо телекейде тооалыштар ӧткӱрериниҥ ээжилерин 1853 јылда Брюссельде ӧткӧн калыктар ортодогы статистикалык конгрессте шӱӱшкендер. Керек тӱрген болбогон: эл-јонды канай тоолооры јанынаҥ суракта јӱк 1872 јылда ээчидеги статистикалык конгрессте јӧпкӧ келгендер.

1885 јылда Россияда «Россия каандыктыҥ эл-јоныныҥ текши тооалыжы керегинде ээжи» јарадылган. Ончо бар эл-јонныҥ тоозын алар јӧпкӧ келгендер. Сурактар кӧп болбогон: толо ады-јолы, эр бе, ӱй бе кижи болгоны, кенек-бычык бар ба, айыл-јурттыҥ ла билениҥ јааны кем болгоны, айылду ба, кандый сословиениҥ, кайда чыкканы, кайда пропискалу ла кайда јадып турганы, кандый мӱргӱӱл јаҥду, бичик билери ле тӧрӧл тили, тӧс лӧ коштой ижи.

Тооалышты тӧзӧп ӧткӱрери јаан ла чокым иш некеген: телекейдиҥ эҥ јаан ороондорыныҥ бирӱзиниҥ эл-јоныныҥ бир кӱндик айалгадагы тоозын алар иш эдер керек болгон. Россия каандыктыҥ эл-јоныныҥ тоозы тооалыш ӧйинде 125,6 млн кижи болгон, бӱгӱнги Россияныҥ јеринде 67,5 млн кирези кижи. Тооалыштыҥ јетирӱлерин 1905 јылга јетире аайлаштырып тапташтырган. Белен статистиканы эки томдо јарлаган, губернияларла, областьтарла јетирӱлер керегинде дезе 119 выпуск эткен.

Баштапкы совет…

Эл-јонныҥ ээчий тооалыжы 1920 јылда ӧткӧн. Ол статистиканыҥ јаан учурлу кереги болгон: 1920 јылда эл-јонныҥ тоозын алганыла коштой јуртээлем тооалыш ӧткӱрер ле промышленный предприятиелерди тоого алар деп јӧпкӧ келгендер. Ороондо граждан јуу ӧткӧн, оныҥ учун эл-јонныҥ јӱк 75% чотко алар арга болгон — кезик тергеелер тӧс јаҥныҥ шиҥжӱзине киргелек болгон. Тооалышты ӧткӱрерге ороонныҥ бар ончо ийде-кӱчин кӧдӱрген: 11204 специалист. Калаларда тооалыш бир неделеге ле ӧдӱп калган, јурттарда – эки неделеге.

Баштапкы Бастырасоюзный тооалышты 1926 јылда јаҥы организация — СССР-дыҥ Тӧс статистикалык башкартузы — ӧткӱрген. Россияныҥ эл-јоны 100,9 млн кижиге јетире билдирлӱ кӧптӧгӧни јарталган, олордыҥ 17,2% калаларда јуртаган.

Турулталардаҥ баш айланган

1937 јылдыҥ тооалыжыныҥ турулталары ороонныҥ башкарузына чек јарабаган. Статистиктер СССР-да јӱк 162 млн кижи деп тоологон, је окылу јетирӱлерле 1934 јылда ороондо 168 млн кижи јуртаган, ӱч јылдаҥ дезе ороонныҥ эл-јоны кӧптӧӧр лӧ 170 млн кижидеҥ ас эмес болор деп ижемји болгон. РСФСР-да 1937 јылдыҥ тооалыжы 104,9 миллион кижи јуртаганын чотко алган. 1939 јылда тооалышты ӧскӧ улус ӧткӱрген, алдындагы ЦСУ-ныҥ турчыларын репрессировать эткендер, тооалыштыҥ чаазындарында сурактарды тыҥ кыскарткандар. Темдектезе, мӱргӱӱл јаҥ керегинде сурак јоголгон. Кайкаар неме јок: 1937 јылдагы «једикпестӱ» тооалыштыҥ турулталарыла 16 јашты ашкан улустыҥ 56,7% кудайга бӱдӱп турганын угускан.

1939 јылдыҥ чаган айында эл-јонныҥ тооалыжы калаларда 7 кӱнге ӧткӧн, јурттарда – 10 кӱнге. Тооалаачылар баштапкы ла катап бойлорыныҥ участокторын озолодо керий базып, ончо улуска качан тоо алып келерин айдып салгандар. Прописказыла јуртаган, је тооалыш тушта јок болгон улуска баштапкы катап контрольный бланк бичилген.

Бу тооалыштыҥ јетирӱлерин бӱткӱлинче аайлаштырып-тапташтырар ишке Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу буудагын јетирген. Је оныҥ јетирӱлерин тӱҥей ле пландарда тузаланар арга болгон.

Машинаныҥ тооалыжы

Бастырасоюзный ээчийги тооалышты јӱк ле 20 јылдаҥ 1959 јылда ӧткӱрер арга болгон. Бу тооалыш статистиканыҥ технологиялык једиминиҥ болужыла ӧткӱрилген. Тооалыштаҥ эки јыл озо машинала чоттоор станция тӧзӧгӧндӧр, ондо 50 специалист иштеген. Олор ижинде коштырар 10 ло чоттоор 12 машина тузаланган. Тооалышка јетире ас ӧй артарда, чоттоор электромеханический перфорационный машиналар — табуляторлор – јазалган. Перфокарталардагы јетирӱлерди эмеш оогош электрический машинкалардыҥ болужыла шиҥжӱлегендер. Тооалыштыҥ турулталары 17 том болгон ло 1962-1963 јылдарда јарлалган.

1970 јылдыҥ тооалыжыныҥ алдында рекламалу иш кайнаган. Плакаттар, лекциялар, јурт клубтарда куучындар, газеттерде ле журналдарда бичимелдер, радиодо ло ТВ-да берилтелер, агитациялу автомаҥтадыштар ла керек дезе, кино! «Центрнаучфильм» студия «Бис канча?» деген кыскаметражту билим фильм соккон, оны текши ороонныҥ кинотеатрларында кӧргӱскен.

Тооалыш бӱгӱнги тилле айтсабыс, инновациялык болгон. Материалдарды «Минск-32» ЭВМ-да тапташтырып аайлаштырган, турулталары таблица бӱдӱмдӱ чыгарылган. Статистика алдындазынаҥ тӱрген ле чокым боло берген. 1979 јылда тооалыштыҥ бланктарын тургуза ла ЭВМ-га кийдирип тургандар.

Ачык статистика ас боло берген: 1970 јылдыҥ тооалыжыныҥ турулталарын 7 томло элбеде чыгарган болзо, 1979 јылдыйыла јондык ла специалисттер јӱк бир бичикте таныжар аргалу болгон. Тооалыштыҥ турулталары бичилген арткан 18 бичик «для служебного пользования» болуп калган.

Статистиктер канча ла кирези толо ло башка-башка јетирӱлер аларга чырмайган. Темдектезе, 1989 јылдыҥ Бастырасоюзный тооалыжыныҥ чаазындарында јадар айалгалары керегинде сурактар болгон, ӧскӧ сурактарды база элбеткен ле ӱзееризин кошкон. Турулталарлу јетирӱлерди ЭВМ-га «Бланк» деп кычырар оптический јазалдыҥ болужыла кийдиргендер. Бу калганчы совет тооалыш болгон.

Цифрага кӧчкӧни

Јаҥы Россияда јӱк ле эки тооалыш ӧткӧн. 2002 јылдагы тооалышты ООН-ныҥ ла статистиканыҥ калыктар ортодогы организацияларыныҥ шӱӱлте-ээжилерин ајаруга алып ӧткӱргендер. Россияда баштапкы ла катап јӱк тооалыштыҥ ӧйинде ороондо болгондорды эмес, је ӧскӧ ороондордо узакка командировкаларда улусты, онойдо ок Россияда бир јылга јетире ӧйгӧ јӱрген иностранецтерди чотко алган.

2010 јылдыҥ тооалыжы калыктар ортодогы ончо стандарттарга ла методикаларга келишкен, эҥ толо ло чокым статистикалык јетирӱлердиҥ тӧзӧгӧзи болуп јат. Статистиктер демографияда ла экономикада белге-прогнозторды оныҥ јетирӱлерине тайанып эдет. 10 јылга јӱрӱм канай кубулганын келер Бастырароссиялык тооалыш кӧргӱзер. Баштапкы ла катап ол цифровой болор.

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы 2021 јылдыҥ кӱс ӧйинде цифровой технологиялардыҥ болужыла ӧдӧр. Келер тооалыштыҥ эҥ учурлу јаҥыртузы – ол Россияныҥ эл-јоны госјеткилдештердиҥ (Gosuslugi.ru) порталында тооалыштыҥ электрон чаазынын бойлоры толтырар аргалу болгоны. Тооалаачылар тураларды айланар тушта аҥылу программалу планшеттер тузаланар. Онойдо ок тооалыштыҥ участокторында, ол тоодо кӧпфункциялу тӧс јерлердеги «Мои документы» ажыра тоого кирер арга бар. 

 Эл-јонныҥ бастырароссиялык

тооалыжыныҥ медиаофиси