Алтайдын Чолмоны

«Jӧмӧлтӧ-болуш алгадый эп-аргалар сӱреен кӧп…»

31.08.2021

Куран айдыҥ 6-9 кӱндеринде Татарстан Республиканыҥ Елабуга калазында XIV Бастырароссиялык Спасский јарымка ӧткӧн.
Анда РФ-тыҥ беженнеҥ кӧп тергеелеринеҥ, ол тоодо Алтай Республикадаҥ келген делегациялар турушкан.
Бӱгӱнги эрмек-куучыныс ол јарымкада бистиҥ республикадаҥ турушкан делегацияны башкарып јӱрген кижи,
«Горный Алтай Экопродукт» јуртээлемдик кооперативтиҥ председатели Ренат ЧЕРНОВЛО ӧдӧр.

— Ренат Конганбаевич, XIV Бастырароссиялык Спасский јарымкада тергеебистеҥ кандый предприятилер барып турушкан?
—Алтай Республикадаҥ «Мастерская «КЕЗЕР», «Алтай-БиоПант» СППК, «ГорноАлтай экопродукт» СПСТК, «Я и мама» деп кӧктӧнӧр мастерской, Албаты устарыныҥ эдимдериниҥ «Кӱпчеген» деген тӧс јери, «Мануфактуры КорбутЪ» ООО турушкан. Јарымкада јурукчылардыҥ, албаты эдимдериниҥ устарыныҥ продукциялары, эттеҥ, сӱттеҥ белетелген аш-курсак, мӧт, ӧлӧҥдӧрдӧҥ лӧ аҥныҥ мӱӱзинеҥ белетеген эмдер, сувенирлер ле оноҥ до ӧскӧзи болгон.
Бистиҥ тергеебистиҥ продукциязына јилбӱ јаан болгонын темдектеер керек. Алтай Республика экология јанынаҥ ару тергее ле мында чыгарып турган продукция база ару, натуральный ингредиенттерлӱ болгонын оҥдоп јадылар. Кем де, мынаҥ ары јакылта-заказтар эдерге деп, визиткалар алган. Эки предприятие — «Алтай-БиоПант» СППК ла «ГорноАлтай экопродукт» СПСТК — Татарстанныҥ предприятиелериле иштеерге јазанганыныҥ јӧптӧжӱзин (договор о намерениях) тургускан. Татарстан Республикала колбулар тудар ла бистиҥ продукцияны ӧскӱрер керек. Удабастаҥ ла «Амза» деп агропарк ачылар ла бис мындый ӱлекерлердиҥ шылтузында тергеебистиҥ продукциязы текшироссиялык учурлу, јаан кемдӱ, танылу ла јаантайын суруда болзын деп албаданадыс.
Алтай Республиканыҥ делегациязы бу јарымкага тӱҥдеш керек-јарактарда јаантайын туружат. Андый керек-јарактарда турушсын деп, аргачыларды ла албаты эдимдериниҥ устарын кычырадыс. Эмди удабастаҥ ла, ӱлӱрген айдыҥ 15-17 кӱндеринде, Москвада Ӱй кижиниҥ колдорыла эткен албаты эдимдериниҥ фестивали ӧдӧр. Оны ээчий ӱлӱрген айдыҥ 20-24 кӱндеринде Екатеринбургта устардыҥ «Иван да Марья» деген фестивали болор. Кӱчӱрген айда Новосибирскте Аш-курсактыҥ јарымказы, јаҥар айда Москвада албаты эдимдериниҥ устарыныҥ «Ладья. Кышкы чӧрчӧк» деген кӧрӱ-јарымка ӧдӧр.
—Слер бу кӧрӱ-јарымкалардыҥ бастыразында ла туружадар ба?
—Бис бастыра ла јарымкаларда туружарга кичеенедис. Је олордыҥ ончозына баратаны акча-манаттаҥ камаанду сурак. Мындый јол-јорыктарга барып, колбулар туткан кийнинеҥ, садып ийген продукциядаҥ иштеп алып турган акчаныҥ кеми тӱҥей ле байа ол јол-јорыкка чыккан чыгымдардаҥ кӧп болуп јат. Не дезе, јаҥы партнерлор табылат, бек колбулар тӧзӧлӧт. Анаҥ байа јарымка ӧдӧр тушта да кӧп продукцияны садып ийер арга бар.
Бу мындый јол-јорыктарла колбулу программалардыҥ бастыразы ла аргачылыкты јӧмӧӧриниҥ «Мой бизнес» деген тӧс јердиҥ шылтузында ӧдӧт. Мениҥ билеримле, олордыҥ некелтелериле бир предприятие бастыра кӧрӱ-јарымкаларга барбай јат. Бир јорыкта бир компания барган болзо, экинчи јол-јорыкка башказы барат. Предприятие бойыныҥ акча-манадыла андый јарымкага барарга кӱӱнзеген кийнинде, делегацияга кирер аргалу. «Мой бизнес» тӧс јер беш-он кире предприятиениҥ јол-јорыгыныҥ чыгымдарын тӧлӧйт. Ол тооломго кирбеген, је барып туружар кӱӱндӱ предприятиелер бойыныҥ акчазына барар аргалу.
Учурал келижерде, аргачылыкты јӧмӧӧриниҥ «Мой бизнес» деген тӧс јерге биске јӧмӧлтӧ-болужын јетирип турганы учун алкыш-быйаныс айдадыс. Јаҥыс ла биске эмес, бастыра аргачыларга болужып турганы учун.
Бӱгӱн орто ло кичӱ аргачылыкта иштеп тургандарда јӧмӧлтӧ-болуш алгадый эп-аргалар сӱреен кӧп. Мен сананзам, јашӧскӱрим олорло тыҥ ла јилбиркебей турган. Јилбиркеер керек, бойыныҥ ижин ачар керек деп сананадым. Не дезе, ижин јаҥы баштап јаткан бизнесменге јӧмӧлтӧ алгадый эп-аргалар сӱрекей кӧп. Ол тоодо сертификация, кыптардыҥ арендазы, јазалдар аларына јӧмӧлтӧ, лизингтер, мындый кӧрӱ-јарымкалар ла оноҥ до ӧскӧзи. Сеге озо баштап продукция эдип аларга болужадылар, оноҥ оны садарга јӧмӧлтӧ јетиредилер.
—Бойыгар керегинде куучындап ийген болзоор, кычыраачыларга јилбилӱ болор эди…
—Бойым 1981 јылда Кош-Агаш јуртта чыккам. 1991 јылда Горно-Алтайскка кӧчӱп келгенис ле национальный школды (эмди республикан гимназия) ӱренип божотком. Коммерческий бӧлӱкте иштегем, бойыныҥ ӧйинде бармен де, охранник те болуп иштегем. Оноҥ Сускудагы эткомбинатта саду бӧлӱгиниҥ јааны болгом. Кийнинеҥ алты јыл Москвада јадып иштегем. Адакыда билемле Алтайга јанар деген шӱӱлтеге келгенис ле 2013 јылда кайра јанганыс.
2018 јылдаҥ ала јурт ээлемниҥ «ГорноАлтай экопродукт» кооперативиниҥ председатели болуп иштейдим. Бистиҥ кооперативке Алтай Республиканыҥ он бир производители кирет. Олордыҥ тоозында «Меркит» ООО, «Республиканский пчелоцентр» ООО, «Биостимул» ООО, «ФитоПаМ» ООО ошкош јаан предприятиелер бар. Мениҥ ижимниҥ ууламјы-амадулары садуныҥ системазын ӧскӱрери, маркетинговый консультация-јартамалдар берери ле бистиҥ кооперативтиҥ продукциязын ичкерледери болуп јат. Бистиҥ кооператив јаан, «Биостимулдыҥ» продукциязыныҥ тоозы сӱреен кӧп, «Пчелоцентрдийи», «Меркиттийи» база. Ассортимент јаан деп айдар керек. Јол-јорыктардыҥ бирӱзине «Меркиттиҥ» чыгарып турган продукциязын апарадыс, ээчий јорыкта «Пчелоцентрдийин».
—Пандемияла колбой кооперативтердиҥ ӧзӱмине эдетен ичкери алтамдар да кирелене берген болбой?
—Пандемияныҥ салтарлары бастыра јер-телекей ичине јаҥыланган. Бисти де тууралай ӧтпӧди. Эмди партнерлорло онлайн эп-арга ажыра колбу тударга келижет. Сен байа партнерыҥла пандемиядаҥ озо иштегеҥ, бой-бойоорды јакшы билер болзоор, онлайн колбу ажыра кандый да садулар ӧткӱрерге јараар. Байа орустап айткажын, «бизнес налаженный» болзо. Онлайн эп-арга ажыра јаҥы партнерлор табып, олорло иштейтени чала кӱч неме.
Пандемиядаҥ озо Казахстан, Китай, Монголия јаар јӱргенис. Ороон ичиле јаантайын јорыктайтаныс. Карын, эмди айалга араайынаҥ «јымжап» турганы јакшы. Ороон ичинде де болзо, андый кӧрӱ-јарымкалар ӧткӱрилип башталды, оныла кожо јол-јорыктар башталган.
Јаан калада јӱрӱп иштегенимнеҥ алган ченемел эмдиги ижимде болужын јетирет деп айдарым.
—Елабуга Татарстанныҥ эски калаларыныҥ бирӱзи эди. Онызы сезилди бе?
—Эйе, эски, је јараш кала эмтир. Делегациябысла кичинек экскурсияда да болдыс. Ол јарлу орус јурукчы Иван Шишкинниҥ чыккан јери болтыр. Шишкин дезе бистиҥ јарлу јерлежис Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ӱредӱчизи.
Фестиваль ӧйинде кӧрӱдеҥ, садудаҥ башка профессионал артисттердиҥ ле фольклорный ӧмӧликтердиҥ ойын-концерттери ӧткӧн. Бу јол-јорык республикадаҥ барган делегацияныҥ турчыларына јараган. Чындап, мынаҥ апарган продукцияны бис «Бойыс акту кӱӱнистеҥ слерге белетейдис!» деген текши кычырула тургусканыс.
—Јарт, ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан. Ижигерде једимдер кӱӱнзейдим.
—Слерге быйан.

* * *

Елабугада ӧдӱп турган Спасский јарымканыҥ тӱӱкизин алар болзо, ол XIX чактыҥ бажында башталат. 1846 јылга јетире Елабугада таштаҥ рядтар тудулган, садыжарына эптӱ болзын деп. Ол ӧйдӧ кажы ла јыл ӧткӱрилип турган Спасский јарымкага Российский империяныҥ 90-го јуук калазынаҥ садучылар келетен. 1873 јылда ӧткӧн јарымкада 120 муҥ салковойго турар товар садылганы темдектелген. Ол јылда јарымкага сӱрекей кӧп айылчылар келгени, олордыҥ тоозы Вятский губернияныҥ тӧс калазы – Вяткиниҥ эл-јонынаҥ кӧп болгоны база темдектелген эмтир.
1917 јылда болгон тӱӱкилик керектердиҥ кийнинеҥ Спасский јарымка иштебей барган. 1922 јылда байа јарымканы орныктырар деген баштапкы ченелте болгон ло јарымка Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарына јетире иштеген.
2008 јылда Елабужский государственный музей-заповедниктиҥ баштаҥкайы аайынча Спасский јарымканы ӧткӱрер јаҥжыгу орныктырылган. Эмди Бастырароссиялык Спасский јарымка тергеениҥ танылу керек-јарагы болуп калган.

К. ЯШЕВ белетеген
ФОТОЈУРУКТА: XIV Бастырароссиялык Спасский јарымка ӧдӧр тушта