Алтайдын Чолмоны

Јаан јӱкти кӧдӱрип чыккан башчыбыс

03.09.2021

Јаан изӱ айдыҥ 3-чи кӱнинде каланыҥ тӧс тепсеҥинде, улус амыраар кӧрӱмјилӱ ле эптӱ јерде (паркта) Алтай Республиканыҥ тӧзӧӧчизине ле баштапкы башчызына, В. И. Чаптыновко, тургузылган кереестиҥ ачылтазы ӧткӧн.

Бу бистиҥ бӱгӱнги јӱрӱмисте јаан учурлу керек. Сӱрекей оморкодулу ла тӱӱкилик учурлу керекти баштаган ла кереести белетеп тургускан улус алтай албатызыныҥ бийик амадузын ла кӱӱн-санаазын јӱрӱмде бӱдӱрген деп айдар керек.
Керееске учурлалган кӧдӱриҥилӱ ачылтада В. И. Чаптыновтыҥ эш-нӧкӧри Антонина Иосифовнаныҥ айтканыла болзо, элдеҥ ле озо бу кыймыгуны баштап апарган кижи ол Александр Поликарпович Манзыров. Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин акча-манатла болуш јетирбеген болзо, бу јакшынак баштаҥкай тӱрген тебӱ алынбастаҥ да маат јок болгон.
Кереести јазаган ла јерине тургускан јиит скульптор Арчын Баданов. Оныҥ чыккан-ӧскӧн јери Кӧкӧрӱ јурт. Ол Красноярск калада бийик ӱредӱ ле таскамал алган. Ого
В. И. Чаптыновтыҥ сӱр-кеберин темирге-ташка кӧчӱрери, байла, јеҥил эмес иш болгон, је јиит скульптор уул јалтанбай иштеер деп молјонгон.
Мен јурукчы-скульптордыҥ ижин кайкап кӧрдим, бийик бааладым. Анайда ок ондо јуулган улус база текши бийик темдек бердилер.
Алтай албатыбыста јайалталу ла билгири бийик уулдар чыдап, ченемел алынып јатканы сӱрекей оморкодулу. Арчынга бу каруулу ла јеҥил эмес иште Амыр Кыдыев ле кожо ӱренип, нӧкӧрлӧжип јӱрген бурят укту уулдар болушкандар. Јиит скульптордыҥ айтканыла, олордыҥ болужы јогынаҥ кереести јерине экелип тургузары айдары јок кӱч болор эди.
Чындыкты, јакшыны да, јаманды да ӧй кӧргӱзер дегени чын. Бийик кӱӱн-санаа, агару јӱрӱм, эткен керектер ӧй ӧткӧниле чокум ла јарт кӧрӱнет.
Бу шӱӱлте албатызын, тӧрӧлин сӱӱген баштапкы башчыбыс В. И. Чаптыновтыҥ јӱрӱмине келижет.
Башчы да болзын, тоомјылу, јаркынду кижи де болзын, эзен-амыр јӱрерде оныҥ эткен керектерин тереҥжиде аайлап баалаары, байла, тегин эмес, је кижи ак-јарыктаҥ ыраай бергенде, тӱҥдештириш, ачуурканыш, јоктош тыҥый берет.
Валерий Иванович эзен јӱрерде, бис коручылду, алтай албатызы учун сӧс айдар, бийик керек эдер башчылу болгон эмей.
Кереестиҥ ачылтазында айдылган куучындар јӱрекке тыҥ томулган. Алтай крайдаҥ келген айылчы Лев Коршуновтыҥ (губернатор болгон) тереҥ учурлу куучыны мени сӱрекей оморкотты. Оныҥ айтканыла, В. И. Чаптыновтый улус ас, ол чындап та аҥылу бӱткен кижи, алтай албатызына сӱрекей кару ла буурзак, бойыныҥ кыска јӱрӱмин албатызына учурлаган. Ичкери кӧрӱмдӱ, чокум-чечен тилдӱ, кокурчы кижи болгон. Ол алтай албатыныҥ јылдарга кӱӱнзеген амадузын бӱдӱрген. Алтай Республика В. И. Чаптыновтыҥ туулган балазы деп айдарга јараар.
Алтай албаты бойыныҥ чындык уулыла оморкоор учурлу. Валерий Иванович јӱрӱмнеҥ эрте јӱрӱп калганы јаҥыс ла алтай албатыга эмес, је онойдо ок республикада јаткан ӧскӧ дӧ албатыларга сӱрекей јаан јылыйту деп, Лев Коршунов темдектеген.
В. И. Чаптыновтыҥ кожо чыккан сыйны Валентина Ивановнаныҥ шӱӱлтезиле болзо, аказы эненеҥ чыгарда, ары јанынаҥ аҥылу, «ийделӱ» болуп чыккан. Орустап јартаза, аҥылу миссиялу, јайалталу. Алтай-Кудай ого албатызыла тудуш болор салым берген, ол јериле јаан колбуда болгон. Бу ончо сӧстӧр чынга келижет. Айдылган шӱӱлтелерди бириктирип кӧрзӧ, чында ол республика тӧзӧӧр јарамыкту ӧйдӧ јаҥда болуп, перестройканыҥ айалгазын тузаланып, јаан керек бӱдӱрген. Бу бийик амадуга једерге, ого Алтайы ары јанынаҥ ийде-кӱч берген, бойыныҥ эп-сӱмези, эпчили, санаа-укаазы болушкан. Ол айдары јаан јӱкти кӧдӱрип чыккан. Алтай крайдаҥ башкаланып айрылары јеҥил ле керек эмес: керектӱ куучын айдар улус табары, чокум јасактар јӧптӧӧри, удурлашкандарла чын, ачыгынча куучындажып билери, јаҥыс кӱнниҥ, айдыҥ кереги эмес болгон.
Је ӧйлӧр ӧткӧн кийнинде кезик улуска ол буудак јок, суу чылап аккандый билдирердеҥ маат јок. Је мен ол тартыжуларды кӧрӱп те, угуп та јӱргем, оныҥ учун бу ӧткӧн јолдыҥ кӱчин аайлап јадым. Ӧзӱп јаткан бала-баркага айтпаза, олор оны билбес те аргазы бар.
Јердиҥ ӱстинде ас та, кӧп тӧ тоолу албатыларда аҥылу кӧрӱмдӱ, тереҥ шӱӱлтелӱ, јайаан јайалталу улусты тоолоп, бажына чыкпас эмей. Је кереес јӱк ле аҥылуларына тургузылат. Бистиҥ республикада бу экинчи кереес, баштапкызы Г. И. Чорос-Гуркинге тургузылган. Бу, байла, аҥылу темдек.
Бӱгӱн бис јеҥил эмес ӧйдӧ јададыс, је ондый да болзо, республика бар учун акча-манат кӧндӱре федерал казнанаҥ келет, араайынаҥ ӧзӱм алынадыс. Јолдор, кӱрлер тудулат, чыныкталат, школдор, ФАП-тар ачылат, аэропорт ачылган, самолеттор учат. Јӱрӱм јаҥыс јерде турбайт. Албатыга јарамыкту јасактар алар арга бар, је ол арганы јетире тузаланбай турганыс бистиҥ чыгартулу депутаттарыстаҥ камаанду сурак.
В. И. Чаптыновтыҥ баштап койгон јолыла барып, јадын-јӱрӱмисти оноҥ ары јарандырары јаан учурлу керек. Бистиҥ албатыда ондый тереҥ кӧгӱстӱ кижи табылар ба?! Башка-башка ук-тӧскӧ бӧлӱнип јатсабыс, республикабысты мынаҥ ары корулап аларыс па?!
Алтай Республиканы тӧзӧгӧн лӧ башкарган В. И. Чаптыновтыҥ кереги ончобыска тузалу ла једимдӱ болгоны бӱгӱн иле кӧрӱнет. Анчада ла јаан тузаны Улаган ла Кош-Агаш аймактар алган дезем, јастыра болбос. Јасак аайынча олор эрте пенсияга чыгар аргалу, ишјалына ла пенсиязына кожулта эдилет, сертификатла тура алар арга тӧзӧлгӧн. Је олордоҥ быйанду сӧс, мактулу куучын-эрмек угулбай јат, керееске чечек салганы кӧрӱнбейт.
Мен сананзам, ӧрӧ айдылган једимдерди сананып, бу аймактардыҥ улузына јакшы баштану эдип, Акташ кирезинде В. И. Чаптыновко кереес тургузар керек. Бу анчада ла ӧзӱп јаткан јашӧскӱримге керек.
Кыска салымду, тузалу јӱрӱмдӱ башчыбыс бистиҥ ортобыстаҥ эрте јӱре бергенинеҥ улам керектӱ сӧстӧр, быйаныс ӧйинде айдылбаган. Је керееске келер јол кемге де бӧктӱ эмес.

Валентина ПАЯНТИНОВА