Алтайдын Чолмоны

Капчал ӧзӧктиҥ кару кызы

08.10.2021

Ӱлӱрген ай тышкары
Ӱлӱштелген, кажайган,
Jерлеш бистиҥ бичиичи
Алтын jажын алтаган.

    Айас, тымык кӱндерди бӱркек теҥери, jаашту-суулу кӱн-ай солыйт. Эбиреде ар-бӱткен эрте кӱстиҥ олjозына алдырган. Агаштар сары да, jажыл да. Кижиниҥ кӱӱн-санаазы кӧдӱриҥилӱ де, кунукчылду да. Мындый кӱски тымыкка кӧп jайалталу улус бактырып, jарлу иштерин бӱдӱрген: «Болдинодо кӱзин», «Белкинниҥ повестьтерин» А. Пушкин, «Алтын jалбырактар айланганын», «Кӱзин» С. Есенин, «Кӱски эҥирин» Ф. Тютчев, «Кӱс келген, чечектер кургаганын» А. Плещеев, кӱске учурлаган jуруктарын И. Шишкин, И. Левитан, Б. Кустодиев, «Jылдыҥ ӧйлӧри» деп jуунты кӱӱлерин А. Вивальди, П. Чайковский ле о.ӧ.
    Тӱжӱмдӱ кӱски ӧйдӧ чӧрчӧктий jараш Чолушман ӧзӧктӧ оргончы-саал биледе Алтайыстыҥ jайалталу бичиичи эпшилериниҥ бирӱзи – Карлагаш Ельдепова чыккан.
    «Мен чыккам капчал ӧзӧктӧ,
    Капчал ӧзӧктӧ Чолушман ичинде.
    Кандый jараш ӧзӧктӧ ӧскӧм,
    Кайыҥаш болуп jастарда jайылгам…» — деп, кийнинде бичиичи «Чолушман» деп ӱлгеринде айдар.
    1979 jылда jерлежис орто ӱредӱлӱ школды божодып, Горно-Алтайсктыҥ педагогикалык иститудында историко-филологиялык факультетке кирген. Кийнинде М. Калининниҥ адыла адалган библиотекада иштеген, Кӧӧ jурттыҥ школында баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болгон. 90-чы jылдарда Карлагаш Гавриловна Улаганга кӧчӱп, Балдардыҥ jайаандыгыныҥ тӧс jеринде краевед бӧлӱгинде методист, оноҥ Улаган аймактыҥ культура бӧлӱгинде методист, режиссер болуп иштеген, амыралтага чыгардаҥ озо «Ак-Чолушпа» деп ар-бӱткенди корыыр паркта jети jылдыҥ туркунына иштеген.
    Jерлежистиҥ jайаандыкка jилбӱзи школ ӧйинде башталган. «Балыкчыда ӱренип турала, сегизинчи класста «Энеме» деп ӱлгер чӱмдегем. Jаан улуска оны кычырып, кӧргӱзип туратам. Кыстарла баштактанып, «Интернаттыҥ jанында интересный куучындар…» деп кокырлап, кӧп сабазында балдарды ла каткыртарга чӱмдейтем. Кидим бичиништӱ ӧйим – ол студенттеш тужында. Институтта «Литературоведение», «Стихосложение» деп уроктор болгон, олорды мен jакшызынып угуп, чыҥдый бичинерине албадангам».
    1994 jылда Карлагаш Гавриловнаныҥ «Капчалдыҥ кӱӱлти», 2001 jылда «Эне Чӧлчим – ээлӱ ыйыгым», 2012 jылда «Кӱӱнимниҥ кӱни» деп jуунтылары чыккан. Бичиичи Эзендей Тоюшев баштапкы jуунтыга кире сӧс бичип, автордыҥ телекейге романтикалык кӧрӱмин темдектеп, ӱлгерлерин «jарык одычактар» деп адаган. 1994 jылда «Jоголбос истер» деп повези учун Л. В. Кокышевтиҥ адыла адалган республикан литературалык сыйдыҥ лауреады деп кӱндӱлӱ атла адаткан. 2011 jылда ол ло ижи учун А. В. Бердниковтыҥ адыла адалган премияла кайралдаткан. Jерлежистиҥ бичимелдери, публицистикалык иштери аймактыҥ, тергеебистиҥ газеттеринде jарлалат, Улаган аймактыҥ поэттериниҥ, бичиичилериниҥ «Эрjинелӱ сӧс» деп иштериниҥ jуунтызына, «Кебеделдӱ келин кеп» деп алтай эпшилердиҥ прозалык jуунтызына, «Алтай ӱлгерлик: 19-21 чактар» деп антологияга кирген. 2018 jылда «Россияныҥ эмдиги ӧйиниҥ литературазы» деп антологияныҥ проза бӧлӱгине Карлагаш Гавриловнаныҥ «Керек jоктыҥ балазы» деп куучыны кожулганы сӱрекей оморкодулу. Бу jуунтыга орооныстыҥ 115 бичиичилериниҥ 1991 jылдаҥ бери беженнеҥ ажыра тилдерле бичилген иштери кирген. 2001 jылда jерлежис Россияныҥ Бичиичилер бирлигине кожулган.
    Чолушман ӧзӧк jайалталу кӧп улусты jайаган: Калан ла Колонjы деп jаҥарчылар, Караҥ Кошев, Марина Кебезекова, Сурайа Сартакова, Марина Токоекова, Алтын-Ай Олчонова, Чайча Тымыев, Екатерина Тантыева ла о. ӧ. Олордыҥ тоозында Карлагаш Ельдепова, бу кижи мениҥ тайдам Леонид Максимович Каланов ажыра jуук тӧрӧӧним болуп jат. Школдо ӱренип тура, андый бичиичи эjем бар деп билип, ӱлгерлерин газеттеҥ кычырып туратам. Автордыҥ «Эне Чӧлчим – ээлӱ ыйыгым» деп jуунтызы чыгарда, Солунай эjем Улаганнаҥ экелген. Эне-адам, бис, jаҥы бичик чыкса беди, jаҥы кино экранга чыкса беди, клубта концерт ӧтсӧ беди, соныркап кӧрӱп-кычыратаныс. Jуунтыны баштап адам кычырып, бойыныҥ санаа-сагыжыла ӱлежер, Карлагаш Гавриловнаныҥ энезине учурлалган узун ӱлгерин темдектеп, jӱрӱмнеҥ сала берген Устинья Антоновна керегинде jаандарыс куучындажатан.
    Ӱлгерчиниҥ иштеринде ончо темалар айдылган, меге кӧрӱмjилӱ болуп турганы — ол jайалталу jииттерди кӧдӱрип, олорды баалап бичигени, темдектезе, кӧкчи-дизайнер Аржана Кензинага, кожоҥчы, кайчы улуска учурлаган ӱлгерлери.
    Автордыҥ бичинижиниҥ ууламjызын мен реализмге jуукташтырадым: jӱрӱмдик айалгалар, учуралдар ончо кандый барынча, болгонынча кӧргӱзилет. Кӧп ӱлгерлери С. Есенинниҥ марына тӱҥей, ӧктӧми де бар, ностальгия-кунугы да бар. Кезик иштери jайаандыгы элбек база бир алтай эпши Jергелей Унукованыҥ иштериле ӱндениш, авар поэтесса Фазу Алиеваныҥ чӱмдемелдерине тӱҥей, анчада ла сӱӱштиҥ лириказы. Лирика керегинде айтса, кожоҥ оныҥ жанрларыныҥ бирӱзи, автордыҥ кӧп ӱлгерлерине кӱӱ салылып, кожоҥдор бичилген. Алтайыстыҥ алтын ӱндери Раиса Модорова, Марина Саксаева, Алан Темеев, Руслан Шагаев, Айана Чеблакова, Ирбис Акчин jӱректеҥ чыккан ийдезиле, кудайдаҥ берилген jайалтазыла эл-jонго кожоҥдоп, кӱӱнин кӧдӱргилейт. Јерлеш кайчы уулдар албатылар ортодо Кайчылардыҥ курултайына турушса jӧмӧп, Карлагаш Гавриловна текст чӱмдеп болужат. Бу ӧмӧ-jӧмӧ иш Алексей Калкинге, Мерген Тельденовко, Анатолий Курмановко Гран-при ле баштапкы jерлер экелген. Jерлежис «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы ӧткӱрген «Jон ортодо тоомjылу адалар» деп солун маргаанга jерлеш, тоомjылу кижи А. Н. Качаков керегинде бичип, туружып, баштапкы jерге чыккан.
    Бичиичи амыралтага чыккан да болзо, бир тотос отурбас, jерлештерине айыл-jурт тударына болушту ууламjыла иш бӱдӱрет, jорыктаарын сӱӱйт. Jиит тужында ӱӱрези Марина Пантелеевна Качашевала кожо Кыдат, Монгол, Кыргызстан оорондорго jорыктаган, эмди де Узбекистан, Индия jаар jорыктаар кӱӱндӱ.
    «Орто кӱсти мен тыҥ сӱӱйдим. Бойымныҥ чыккан ӧйим меге ийде кожот. Ӧткӧн jылдарымды сананып, эмдигизиле тӱҥдезем, озогы ӧктӧмим токынаган, не-немеге ӱстӱкпей, табылу кӧрӧдим, мак, кайрал тыҥ jилбиркетпейт. Мениҥ ырызым – бала-баркам, jуук улузым, су-кадык, эзен-амыр jӱргени» — деп, Карлагаш Гавриловна куучындайт.
    Он jыл кайра Карлагаш Гавриловнаныҥ белек jажын jерлежи Эркемен Чейнинле кожо Культура байзыҥында ӧткӱргенис, быjылгы алтын юбилейлик jашта база jолугарыс. Jерлежис чӱмдеменерин анаҥ ары улалтып, юбилейлик jажына учурлай база бир jуунты белетеп алган. Ол туштажуга jетире эзеним ийип, jуунты капшай кепке базылып чыксын, кычыраачыларды сӱӱндирзин, иш-тош эрчимдӱ барзын, алкы бойыгар, бала-баркагар омок-седеҥ jӱрӱгер деп кӱӱнземелим ийедим!

Алтынай САНАА,
Россияныҥ Бичиичилер бирлигиниҥ турчызы
Билелик кӧмзӧдӧҥ алынган фотојурук