Алтайдын Чолмоны

Чорос таадазыныҥ самаразы бала-барказына кереес

12.10.2021

Бис Сибирьдиҥ улу јаан алтай јурукчызы Григорий Иванович Гуркинди 1937 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 11-чи кӱнинде кайда адып салганын билбезис. Шак оныҥ учун бис бу кӱнде оныҥ Горно-Алтайсктагы тургузылган кереес-памятнигине келерис. Алтайыныҥ ады-чуузын чыгарган јайаан јайалталу, јана баспас, турумкай ӧзӧктӱ јерлежистиҥ ады-јолын эзедип, кереестеп саларыс.
Григорий Иванович Гуркин (Чорос-Гуркин, 1870 ј. Улалу ј. – 1937 ј.) — Сибирьдиҥ тургун калыктарыныҥ баштапкы профессионал јурукчызы, ӱредӱчи, этнограф, калык чӱмделгезин јуунадаачы, баштапкы алтай политик. Ол телекейлик санат тӱӱкизинде Алтай керегинде, оны кырлардыҥ телекейи ле аҥылу, куулгазын ийделӱ Кан-Алтай деп айдарга-јартаарга керектӱ сӧстӧрди, будуктарды эҥ ле озо тапкан. Ол бу аҥылу, байлу, ийделӱ телекей деген кӱӱн-санаазыла бойыныҥ ӧйинде кожо јӱргендерди (јурукчылар А. Капустинаны, Л. Базанованы, А. Никулинди, С. Прохоровты, Н. Ткаченконы, Д. Кузнецовты, И. Тютиковты, бичиичилер Г. Вяткинди, В. Шишковты, Г. Гре-бенщиковты, И. Тачаловты, В. Зарубинди, П. Низовойды ла о.ӧ.) јилбиркеткен.
А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей бӱгӱнги кӱнде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы јанынаҥ билим шиҥжӱлӱ ижин улалтат, онойдо ок Сибирьдиҥ музейлериле, кӧмзӧлӧриле, Санкт-Петербургта Јуранар академияныҥ кӧмзӧзиле колбу тудат.
Онойып бис кӱстиҥ бажында бир канча документтерди алдыс. Шак олордыҥ шылтузында јурукчыныҥ јӱрӱминиҥ ле јайаандыгыныҥ кезик бӱктерин чокымдаар арга бар. Туапседе А. А. Киселевтыҥ тура-музейи А. А. Киселевтыҥ (профессор, Санкт-Петербургтагы живописьтиҥ, скульптураныҥ ла архитектураныҥ Бийик художественный училищезиниҥ пейзажный мастерскойыныҥ башкараачызы, Г. Гуркин оныҥ јайым угаачызы болгон) дневнигинеҥ чыгара бичилген јетирӱлерди аткарып ийди. Оныҥ шылтузында Гуркинниҥ Петербургта болгон ӧйинде туштажып-куучындажып јӱрген улус керегинде јетирӱ элбедилет.
Бистиҥ музейге сӱрекей баалу сыйды Штернниҥ билези эткен. Бу билениҥ адынаҥ Г. И. Гуркинниҥ барказы Воронежский областьта Боброво калада јуртап јаткан Виктор Михайлович Михайлов 15 самараны аткарып ийди. Самараларды јурукчы 1928, 1931, 1934, 1935, 1936, 1937 јылдарда бойыныҥ кызы Ангелина Штернниҥ билезине бичиген. Бир самараны Геннадий јеени Мишага 1937 јылдыҥ чаган айыныҥ 9-чы кӱнинде бичиген болуптыр. Биске 1917 јылда Г. И. Гуркинниҥ Александр деген уулыныҥ (јӱрӱминеҥ эрте барган) дневнигиниҥ бичимелдери сӱрекей баалу болуп јат.
«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларын баалу-чуулу јуунтыдаҥ алылган Г. И. Гуркинниҥ 1935 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 3-чи кӱнинде кызы Ангелина Штернниҥ билезине бичиген самаразыла таныштырадыс.

Р. Еркинова,
искусствоведениениҥ кандидады

* * *

1935 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 3-чи кӱнинде Слердиҥ самарагарды Мишаныҥ ла Таняныҥ фотојуруктарыла јаба алдым. Таня фотојурукта јакшы чыккан, кеберкек ле керсӱ чырайлу, келер ӧйдӧ бекем ӧзӧктӱ, тереҥ санаа-укаалу, ийделӱ, турумкай кижи болоры сезилет. Мында Таня оогош тужында. Је мен бойым онойдо сананадым. Мындый учуралдар кӧп болот: оогош, бала тужында бортык, оорыҥкай болор, је оноҥ кийнинде – бойыныҥ једимдерине јединеринде турумкай, билимдерге јайаан јайалталу, бек, јана баспас, бойындыйына чындык улус болот. Таня шак ла ондыйлардыҥ бирӱзи болор учурлу. Оныҥ учун ол ӧзӱп чыдазын, тыҥызын. Миша эмеш кыймыктанган да болзо, је јурукка база јакшы согулган. Чала тууразынаҥ отурганы – база эптӱ. Ол бойыныҥ улу јаан шиҥжӱлеринде тӱндӱк тошты оодып турган «Садко» деген ледокол керегинде база сананат, – ол, Миша, Оностогы таадазына аткарарга тӱрген ле оны јураар кӱӱндӱ. Шак онойып ол бойыныҥ санаа-кӱӱниле, амадузыла, јаркынду јуруктарды јурап, јеткен једимдериле ӱлежер амадулу.
Слерге, Павликке, Галяга, Мишага ла Таняга, јакшынак самарагар, онойдо ок таадагарды ундыбай, ого ајару эдип, бойордыҥ јадын-јӱрӱмер керегинде табыш ийип турганар учун јаан быйаным. Мишага оныҥ јылу, јӱрекке кару јуруктары – пароходторы, дирижабльдары, аэропландары, паровозторы, водокачкалары учун быйан, Миша талдама баатыр. Кайкамчылу, керсӱ уулчак – келер ӧйдиҥ класстар јок социалистический обществоныҥ, амыр-энчӱ учун тартыжаачы јеҥӱчил јолду пролетариаттыҥ, калыктар ортодогы пролетариаттыҥ јеҥӱзиниҥ техниги ле строители.
Мениҥ кару балдарым, Слер эзен-амыр ла су-кадык, база ончо совет граждандар чылап, иштеп јӱргенер учун акту кӱӱнимнеҥ сӱӱнедим. Мен онойдо ок Вася-Сартакпай учун сӱӱнип турум, ол бойы керегинде бичиген ле мениҥ самараларымнаҥ Слердиҥ јадып турган јерерди јакшы билер. Онызы сӱрекей јарамыкту.
Је бот, Гена эмеш јуук та јадып турган ла бош ӧйи арбынду да болзо, чала келишпес, уйан. Ол ас улуска бичип јат. Слер ле Вася, ол Слерге ас бичип турган деп комудап јадыгар. Ол меге де ас бичийт. Јылына мен оноҥ јӱк ле бир самара алдым. Ондо бойыныҥ ончо документтерин јылыйтканы ла олорды орныктырып алза, меге Онос јаар келери керегинде бичиген. Оныҥ су-кадыгы тегин де уйан, ревматизм (ӱйе-сӧӧктиҥ сарсузы) ле карынныҥ оозында ла о. ӧ. оору.
Каршулу артык немениҥ ончозынаҥ тууралаар, курсактанарыныҥ ээжи-некелтелерин чокум бӱдӱрер керек, эт-канныҥ курсак-тамакка келижип-эптешкенин лапту шиҥжӱлеп, ол ажыра бойын эмдеерине баштанар. «Кижи, бойы бойына эмчи болоры сӱрекей керектӱ». Турумкай, чыдамкай, јана баспас болуп јӱрери сӱрекей керектӱ – онызы канайып та болзо бойыныҥ оору-јоболын јоголторы-јеҥери дегени болуп јат. Бодолында Генага бу ла керектӱ.
Мен Слердиҥ самараларарды сӱӱнип, ӧкпӧӧрип кычырадым. Ондо айдылганыла, Слердиҥ билегер ончо оору-јоболды: Галяныҥ, Мишаныҥ ла Таняныҥ ревматизмин эмдеп, јазып алар деген бир ле санаа-кӱӱнле, амадула јӱредер. Курорттордо болуп, культураныҥ тӧс јерлерин кӧрӱп ле су-кадыкла, јӱрӱмдик ченемелле јепсенип, Алтайга бурылып јанары. Мында – «Су-кадык јӱрӱмле јӱрӱп, бойыныҥ ижин сӱӱнип, јилбиркеп бӱдӱрер, јеткил-бӱткӱл, амыр-энчӱ, чек јӱрер» деген совет-социалистический кычыруны јӱрӱмде бӱдӱрерге.
Вася мени бойыныҥ самараларыла, сананган санааларыла сӱӱндирет. Ол бойы су-кадык, иштеги јеткен једимдерине сӱӱнет, оморкойт. Ол бир де кунугып туйуксынбайт, бойыныҥ јакшынак јӱрӱминиҥ бӱгӱнги ле келер ӧйине иженет. Самаралары оныҥ ийделӱ.
Мениҥ бойымныҥ јӱрӱмим – мынаҥ озо кандый болгон, ондый ок. Јадын-јӱрӱмге, ар-бӱткенге, санатка менде бойымныҥ кӧрӱмим, ол солынбас. Эт-кан карып, арга-чыдал астап та турган болзо, кезик аразында иштеерге де кӱчке келижет ле анчада ла живописьте иштеер тужында, кӧзим јаш тужындагызына јетпес деп сезедим. Мен бир де сыныгып, туйуксынып, чӧкӧп, оорып јатканым јок. Карын да, јӱк ле эмди, Совет јаҥ тужында социализмди тудуп јадар ӧйдӧ, мениҥ сӱӱнчилӱ-кӧдӱриҥилӱ ле ӧҥзӱретибей јӱрӱп, ижимди улалтар кӱӱним бар! Мен оныла јӱредим! Јӱрӱмдеги ончо уур-кӱчтерди ӧттим! Мен ол уур-кӱчтерге ачынбагам, чӧкӧбӧгӧм. Мен кандый да јут-јулакай болзо, ӱстибисте јарыткан кӱнге иженгем. Мен кунукпадым – мен ол кӱнди ӧзӧгимде бойымла кожо алып јӱргем ле меге сӱӱнчилӱ болгон. Мен бу тирӱ чоктор јаҥыс та мениҥ јолымды јылыдар ла јарыдар эмес, је онойдо ок – ончозыныҥ деп бӱткем! Бот, мен бу ак-јарыкта јӱредим. Мен оны сӱӱйдим – ол мениҥ јӱрӱмимниҥ сӱӱнчизи – совет ороонныҥ бистиҥ пролетар государствоныҥ сӱӱнчизи, миллиондор тоолу ишмекчилериниҥ сӱӱнчизи.
Газеттерди кычырарга сӱӱйдим ле бистиҥ Тӧрӧлис Советский Союз байып ла тыҥып јатканын сезедим. Оныҥ учун јӱрер, јӱрер ле миллион тоолулардыҥ сӱӱнчизин – мениҥ ле Слердиҥ, кӧрӧр кӱӱним бар…
Оностогы јеезелӱ јуртымда тудум иш ӧдӧт. Тура-мастерской јаҥыдаҥ чыныкталат. Тура ла мастерской јаҥы јос јабынтыла јабылган. Мастерскойдыҥ полы, потолок јаҥыртылган, чиригени туура ташталган. Стенелерди ойып, јаан-јарык кӧзнӧктӧр тургузылган. Мастерскойдыҥ бойында јарык, бийик, јылу эки кып белетелет. Мында јаан јуруктарды бичиир ле кӧп тоолу алтай этюдтарда кайкамчылу, јаркынду, ӧҥдӱ, кӱндӱ Совет Алтай – Ойротия кӧргӱзилер. Азыйда – каан јаҥы тужында базынчыкта болгон болзо, социализм тужында јаҥы, јайым, тужагы чечилип калган…
Турада јаҥы сенек-веранда тудулган, ичкери кухня-кыпта Чамал совхозтыҥ кирпичинеҥ печке салылар. Кладовка, сенек јаҥы јосло јабылган, јаҥы тепкиштер эдилген. Галинаныҥ печкезине, ортозында кыпта (эмди мен мында јакыткан јуруктарды бичип турум) мен трубаны кирпичтеҥ јоско јетире салдым. Оогош амбардыҥ ла таш погребтиҥ ӱстин јаптым, оныҥ стенезин такып лапту эдип салдым – јакшы эжик тургузып, тыштынаҥ тепкиштер эдип салдым. Погребтиҥ јабынтызына кейди чыгара труба ӧткӱрилди. Эптӱ. Јакшы. Хомяктар кирбес. Эмди ондо кышка белетеген маала ажын: брӱкпени, моркопты, свекланы, чалканашты салып, оноҥ тузаган капусталу бочкочоктор тургузылар.
Ичкери кыпта подпойло аруталган, картошконыҥ орозы јаанадылган ла оноор 280 кӧнӧк јакшы кургак картошко урулган. Стенени коштой јостор салылган, ондо јаан, сары, јажыл, чоокыр – јӱске шыдар тыква салылган. Бу быјыл бӱткен, кышка артыктап белетеген аш-курсак. Ай-кӱн – кӱндӱ, айас, јылу алтын кӱс туру. Быјыл Оносто бистиҥ Кировтыҥ адыла адалган колхоз ло онойдо ок текши Алтай ичинде ӧскӧлӧри де ашты эрте, кургакта јуунаткан, государствого табыштырган ла ӱрен ашты бӱткӱлинче уруп салган. Аштыҥ, картошконыҥ тӱжӱми бийик! Мӧштиҥ кузугы – тӱжӱми база јакшы. Тийиҥди сакыгылайт.
Оноҥ ары бойымныҥ ээлемдигим керегинде. Тӱбинде адарулардыҥ подвалын – јаҥырта јакшы эдип јазап салдым. Јерде маткалардыҥ алдын той балкашту плиталарла эбире салдым, адаруларга кышкыда чычкандар, хомяктар чаптык этпезин. Јаскыда менде адаруларлу 8 уйа болгон, 6 – дадана ла 2 колодо. «Таня», «Миша», «Сартакпай», «Галя» ла «Гена» деген тӧрт ройды (ройды Игн. Иван. садып алгам) отургустым. Эмди тургуза – кургак, серӱӱн, садта туруп јат. Мында, Оносто, адарулар јай туркунына арай ас мӧт алды, мӧт јуур ӧйдӧ јааштар болгон. Је ондый да болзо, кӱчтӱ билелер берген ле ээзине јарым пудтаҥ ла бойлоры да кышка јакшы белетенип алган. Менде база бир «Шарль Стеер» деген рой бар. Француз бичиичи, ол меге этюдтарды кӧрӧргӧ келген ӧйдӧ шак бу рой чыккан, оны мен бичиичиниҥ адыла адап салдым.
Тургуза ӧйдӧ мастерскойдо косяктар тургузылып, шыбап, черетеерге белетелет. Јаан эки кӧрӱ иштеер кыптарда эки голландка печке тургузылар. Јазалду ончо иш Ойрот облисполкомныҥ Јӧбиле ӧткӱрилет – 10 муҥ акча чыгарылган. Облисполком Горстройдоҥ десятник – јазалду иштиҥ башкараачызы эдип нӧк. И. В. Сарычевти аткарган. Ойрот областьтыҥ адынаҥ нӧк. П. С. Хабаров ло С. С. Сафронов мениҥ мастерскойым чыныкталып (мен бойымныҥ јуруктарымныҥ ла этюдтарымныҥ кӧп јанын ол ло јеринде кереес эдип артыргызып салзын) ла јайдыҥ ӧйинде Алтайды бичиирге, Ойротия јаар башка-башка калалардыҥ Јурукчыларыныҥ биригӱзинеҥ келип тургандарга токтоор јер эдип артыргызып салзын деген сурагымла олор јӧпсинген. Быјыл менде Ленинградтаҥ эки, Москвадаҥ бир јурукчы јаткан… Алтай – јурукчыларга да, туристтерге де сӱреен јарайт, олор быјыл база кӧп лӧ болгон. Аскатта туристтердиҥ базазы… Совет Ойротия санатты баалап, јӧмӧп јатканын кӧрӱп јадыгар. Ойрот-Турада јуранарыныҥ школына ла јуруктардыҥ галереязына (С. С. Сафроновтыҥ сӧстӧриле) эки кат таш тура тудулар – алдында јуранар школ, ӱстинде дезе – јуруктардыҥ галереязы. Тургуза ӧйдӧ Ойрот-Турада беш кат Советтердиҥ туразы тудулат, ого ончо областной учреждениелер кирер ле Улалу бойы кӧп тоолу учреждениелердеҥ јайымдалар. Онойып, иштеп јаткан ишмекчилерге ле служащийлерге јадар јерлер кӧп болор.
Јакылталар оогожы да (туристтерге), јаандары да кӧп. Темдектезе, кече Ленинградтаҥ Слердиҥ самарагарла кожо Билимдер Академиязынаҥ – кудай јаҥыныҥ тӱӱкизиниҥ музейи эки јурукты бичиирге јакылта эттилер: «Камлание» (Ӱстӱгӱ – жертва Ульгеню) ле «Моление бурханистов» (удабастаҥ ла бӱдӱрип баштаарым). Эмди мениҥ живописьле ижиме айалга бастыра јанынаҥ јарамыкту. Јаҥыс су-кадык ла болзын. Бот, керектер ондый, мениҥ кару Мишам, Таням, Галям, Павлигим… Слердиҥ су-кадыгар бек болзын! Бичигер!
Слердиҥ Чорос таадагар. 1935 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 3-чи кӱни. Онос.
Оностогы ӧдӱп јаткан чынык иштиҥ јуруктары.
Бот, бу мениҥ Миша-Таняга бичиген самарам болор! Слер бойор керегинде меге база бичигер. Мишаны-Таняны ла Слерди окшойдым! Су-кадыгар бек болзын!
1935 јыл, ӱлӱрген айыныҥ 3-чи кӱни

К. Пиянтинова белетеген