Алтайдын Чолмоны

Бийик ажуларлу јӱрӱм

19.10.2021

Алтай тилле чыгып турган газедистиҥ 100 јылдыгы эзенде, кӱчӱрген айдыҥ 22-чи кӱнинде, толор. Јӱс јыл, кижиниҥ јӱрӱмиле кӧрзӧ, сӱреен кӧп эмей. Бу јылдардыҥ туркунына газеттиҥ ады да, учуры да, тили де канча солынган, кубулган. Је эҥ ле учурлузы газетте иштеген канча ӱйелер солынганы. Олордыҥ ады-јолдоры ӱйелерге арткан. Мениҥ билген корреспонденттердеҥ јаан јайалталу, курч каламду деп канча адаткан јерлежим, ӱредӱчим Василий Айачинович Тоенов иштеген. Ол совет ӧйиниҥ курч сурактарын коскорып, чынын-тӧгӱнин бичииринеҥ јалтанбайтан. Бӱгӱн оныҥ Јеҥӱниҥ јылдыгына учурлай бичиген очеркин јарлап турубыс.

Таҥ атту кижи Быргасты-Бажын кууй јортуп, Бажынты ӧзӧккӧ боочыла ажып келди. Оноҥ койу ӧлӧҥгӧ бастырган, билдирер-билдирбес чичкечек јолло Сары-Чаба јаар ууланды. «Ӧлӧҥ койу, јакшы эмтир. Јаҥыс ла эмди эмеш айазатан болзо, колхозтыҥ да малы, таҥынаҥ улустыҥ да эки-јаҥызы ӧлӧҥдӱ болор эди. Кудайдыҥ кӱндери эмеш айазатан ла болзо» – карган ӧрӧкӧн јикти ӧрӧ јортуп браадала, шак анайда сананды.
Сары-Чабада јылдыҥ ла ӧлӧҥ эдип турган јерине једип барала, ол аттаҥ тӱшпей, узак ајыктанып турды. Ол бу јерди баштапкы ла катап кӧрӱп тургандый. Айла, чынын айдар болзо, ӧрӧкӧнгӧ алдындагы јылдарда алтайын керий јортуп, ар-бӱткенниҥ јаражын ајыктап јӱрер чӧлӧӧ ӧйлӧр дӧ ас болгон. Иш, канду јуу, катап ла иш, машина-трактор. Бала-барка чыдаткан, мал-аш азыраган. Бастыра улус чылап ок бачымдаган ла сандыраган, сӱӱнген ле кородогон. Јакшы керектер этти деп, албаты ортодо макта да болгон. Јаман кӱндер келип, јабыс јерлерде оролор до каскан. Ол «јада калган кижиге мӧҥкӱ каскам» деп байлаарын, чӱмдеерин билбес кижи. «Оролор ло каскам» деер. Чын ла, јуу тужында шофер кижи машиназын, бойын јажырарга канча кирелӱ јер каспады деп айдар. Оноҥ ло јуудаҥ шыркалу јанган. Тылда иштеген. Нӧкӧрлӧриниҥ, ӱйиниҥ, јерлештериниҥ, карган-тижеҥ тӧрӧӧндӧриниҥ сӧӧктӧрин тударга. Је акыр, јайдыҥ мындый јараш кӱнинде оролор керегинде сананары бойсын.
Баштык Арбакович адын армакчылап койоло, јоон тытка јууктай базып, оны таптап, айланып келди. Бу тыттыҥ тӧзи – оныҥ одузы, экинчи айлы. Былтыр арттырган не-немелердиҥ ончозы јеринде јатты: кайру, эгӱ, тӧжӱ-маска. Баштык тыттыҥ калыҥ чобразындагы ӱйттеҥ чай уратан тала банказын чыгарды. Банканыҥ ичиндеги эки чымалы туш-башка маҥтажа берди. «Куру банкага не кирген кулугурлар бу? Эртен-соҥзыннаҥ ала мында курсак-тамактыҥ оодыгы кӧп болор, тойгылараар» – деп айдала, ол одузын айландыра торкодый ӧлӧҥди чаап баштады. Баштык бӱгӱн меҥдебейт. Ӧлӧҥ јаш, меҥдеер неме јок. Бӱгӱн одуны, јадар јерди белетеп алар керек. Чалгыныҥ табыжы «шуйт, шуйт» эдет. Ӧлӧҥ чаап турган кижи керек дезе, фуфайказын да уштыгалак. Бир-эки ле катап чаап кӧрӧргӧ сананган. Је оноҥ јаҥы јазаган чалгыныҥ ӧткӱн ӱнине тарттырып, там ла ичкерлеп, јолын там ла јалбайтып, чыкту јажыл ӧлӧҥди ээчий-деечий калыҥ курга кырай тартып турды. Ол одуны айландыра чаап ийеле, токтой тӱжӱп, фуфайказын, пиджагын, бӧрӱгин јаҥыс јерге чого салды. «Кандый јакшы!». Кан ичинеҥ келген серӱӱн ээзин карган солдаттыҥ тӧжин, колдорын јалай согот. Баштык чамчазыныҥ јеҥин тӱрӱп, эмеш тыҥыскыган балтырларын јакшызынып сыймады.
Карган солдат одуны, абра, ат туратан јерлерди ӱзе чабала, тоҥмок сууга баратан јолды чапты. Тоҥмок сууга једеле, бир эмеш ӧйгӧ оныҥ ару, кӧгӧлтирим кӱскӱзидӧӧн кӧрӱп турды. Оноҥ ӧлӧҥ чабышка изиген јаан алакандарыла тоҥмок суудаҥ амзады, чачын чыктытты, јӱзин, мойнын ӱлӱштеди, тоҥмок сууныҥ бажындагы ӱч айры кайыҥга јалама буулады. Бежинчи јалама. Ол мында бежинчи јыл одуланат. Бого, оноҥ ӧскӧ, кем де јалама буулабайт. Бу суу аржан эмес, бу оныҥ «бойыныҥ» суузы. Айла, «бойыныҥ» деп айдар учуры да бар. Бу јик, јай болзо, ӱлјӱ балкашталып, кышкыда јайкантып јадатанын мындагы улус јакшы билер. Баштык пенсияга чыгып, бу јерде ӧлӧҥ эдип баштаарда, озо ло баштап тоҥмок сууныҥ чыгып турган јерин чирик јыгындардаҥ, таштардаҥ, туй ӧскӧн јыраалардаҥ арутаган. Оноҥ оныҥ агып барар јолын јазаган. Озо баштап јӱк ле чай аскадый суу таап алар амаду болгон. Је оноҥ ӱч айры кайыҥныҥ алдындагы тӧҥнӧҥ ап-ару, соок суучак шоркырай берерде, солдат оны јазаган. Келер јайда тоҥмок сууныҥ чыккан јерин аҥ-куш, мал-аш ӱребезин деп манап салган. Бистиҥ су-алтай јерлерде сууларды (аржан болгонын, аржан эмезин де) кичееп, арутап, чыккан јерин манап салганына ас туштараар. Оныҥ учун бу ӧрӧкӧнгӧ јаҥыс ла алкышту сӧстӧр айдар керек.
Карган солдат эски јапажындагы нек-сак немелерди кактайла, оныҥ ӱстин јажыл ӧлӧҥлӧ јаап ийди. Је эмди јааш ӱч-тӧрт конокко до јааза, коркыыр неме јок. Ол бого эртен-соҥзуннаҥ ла не-немелерин алганча једип алар, оноҥ ӧзӧккӧ, тереҥ кӱс келбегенче, тӱшпес. Каа-јаада курсак-тамакка ла барып келер. Айла коштой Айана јеени јылдыҥ сайын ӧлӧҥ эдип јат. Ол до керектӱ немени экелип берер. А ол бойы деремнеге не тӱжер? Јайгыда чыктып калган турага јаҥыскан барып конотон бо? Балдар чыдап калган, бала-баркалу улус. Карган кижи балдарга не барып оролор. Јок, јайгыда кедери ле торт. Оныҥ учун јайгыда тайгадаҥ тӱшкен койчылар тӱрген ле ойто баргылаарга, деремнеде эриксингилеп јӱргӱлеер. Анчада ла јажы эмеш јаандары.
Кара чӧйгӧндӧги чай чӱрче ле кайнай берди. Карган солдат ого тус, чай салып, сӱт катты. Койу кӱреҥ чайдаҥ шаајыҥ кӧк айакка толтыра уруп, талкан-курудынаҥ отко салып ийди.
Бу очеркте Баштык Арбакович Садановты мен кӧп јерлерде «карган солдат» деп бичип турганымды кычыраачы кайкабазын. Бала тужымнаҥ бери бу кижи мениҥ санаамда јаантайын солдат кеберлӱ эбелген. Айла, ол јууда фашист генералдар да олјолобогон, тыҥ ат-нерелӱ керектер де этпеген. Ол совет черӱниҥ канзыраган фашисттерди јеҥген миллиондор тоолу солдаттарыныҥ бирӱзи. Бойыныҥ ӧйинде маршал Жуков «јеҥӱ канайып келгенин солдаттаҥ сурап угугар» деп айткан эди. Оныҥ учун бис бӱгӱнги кӱнде эки-јаҥыс медаль тагынган солдаттарга јаан алкыш-быйаныс айдып јӱрер учурлу. Јууныҥ кийниндеги де јылдарда Баштык Саданов тегин ле «колхозчы-солдат» бойынча арткан. Ол јамыга да турбаган, јамыркаарга да сананбаган. Бу јуукта куучындажып отурарыста, ол кемзинген кептӱ «бригадир де болбогом» деп айтты. Оныҥ бу сӧстӧрин угуп, «ончо улус јамылулар, бригадирлер болзо, бу ла эки колло эдетен ишти кем эдер эди?» деп сураар кӱӱним келген. Је сурабадым. Јӱрӱмге керектӱ ончо немелерди шак мындый ишмекчи колдор эдип јат деп, ол бойы да јакшы билер.
Баштык чайлап отурарда, меести кечире таҥ атту кижи јортуп келди.
– Таайым, качан ортозында једип келгенеер?
– А ол мен де, слер, јииттер чилеп, уйуктаар эмезим. Је, келип чай ич, јееним. Покозыҥ кандый эмтир?
– Ӧлӧҥ јакшы эмтир. Јаҥыс ла айазатан болзо. Кудай, слердиҥ одугардыҥ јаражын, таай.
Јиит келин оттыҥ јанына јууктап келди. – Мынаҥ јуртыс тӧӧн, Кан-Оозы барган јол, Тешкен, Ӧбӧгӧн, Кан-Ичи – ончозы кӧрӱнип јадар ине.
– Је, отур, чайла. Сенеҥ болгой, мен бойым да, карган согым, база ајыҥ кӧрӱп турган неме чылап, алаатып калган тургам. Билериҥ бе, ол јикте сениҥ карган адаҥныҥ сӧӧги јуулган. А одоштой аркада оныҥ адазы јадып јат. Сениҥ таадаҥ сӱрекей аҥчы кижи болгон. Јада калар алдында эҥ кичинек уулын ла мени алдыртып алала: «Сӧӧгимди мында јуугар, одоштой кобыдагы адамды кӧрӱп јадатам» – деген. Канайдар, ӧрӧкӧнниҥ сӧзинче ле эдип койгоныс.
Саданов Баштык андый кижи. Бу ла Экинур ичиндеги кобы-јиктерди, арка-тууларды – ончозын билер: кайда кемниҥ турлузы, кайда кандый кижи јуртап јат. Керек дезе, колхоз тӧзӧлӧрдӧҥ озо кажы кобыда кандый кижи јуртаганын куучындап берер.
– Тоҥмок суугардыҥ чайыныҥ татузы коркышту эмтир, таай – деп, Айана айтты.
– Је, Алтайдыҥ суузы Баштыктыйы не болотон?
– Слер оны арутап, ого экинчи јӱрӱм бергенеер, таай. Оныҥ учун бис оны «Баштык таайдыҥ суузы» деп адап јадыбыс.
– Је, сен база айдарыҥ ла, јееним. Сен ӱлгер-кожоҥ чӱмдеп јадыҥ эмеш пе?
– Азыйда ӱлгерлерди бичип туратам.
– Ӱлгерлер – ол јакшы. Ол јанынаҥ мениҥ бажыма «айу баскан» кижи.
Ӧрӧкӧнниҥ «ол јанынаҥ кулагым, бажыма айу баскан» деп кокырлайтанын Экинурдыҥ улузы јакшы билер. Чын, Баштык Арбакович ӱлгерлер бичип, кожоҥ чӱмдеп кӧргӧлӧк. Је оныҥ јарашты кӧрӱп-билери ле јарашты сӱӱгени оныҥ эткен ижинеҥ ле кылык-јаҥынаҥ јарт кӧрӱнип јат. Айла, оныҥ эҥ јаан уулы Иван јакшы јурап јат, бойы ӱренген јурукчы. Кызы Нина Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтта ӱренет. Јарашты оҥдоорына ла сӱӱрине олор адазынаҥ ӱренгендер. Оныҥ арткан да балдары јарашты ла јакшыны билбес улус эмес.
Былтыр август айдыҥ учы јаар бу мында једеен тӧрт обоо турган эди. Баштык ӧлӧҥин ӱзе обоолоп салала, олордыҥ кажызын ла шиҥдеп, узак баскындаган. Кижи сананза, ол обоолоп койгон ӧлӧҥдӧ не бар? Эртен-соҥзун ла уй-малдыҥ ӧтӧги болуп калатан неме ине. Је карган колхозчы анайда сананбайт. Ол обоолорын айландыра узак базар, эткен ижин тууразынаҥ кӧрӧр, катап ширтеер, сӱӱнер. Оноҥ јанар алдында ат ӱстинеҥ база кӧрӧр, салкынга јантыйып калбазын деп, ӱстине салган будактарын јазаар. Ол јыл Баштык эки јаан обооны колхозко табыштырган. Бирӱзин јаш балалу кызына берген. Эҥ кичинегин бойына артырып алган. Бойыныҥ эки-јаҥыс малына ол ло болор. Ол јыл Саданов Баштык Арбакович КПСС-тиҥ Кан-Оозында райкомынаҥ ла аймакисполкомноҥ алкыш-быйанду письмо алган. Ондо мынайда бичилген: «Айдыҥ-кӱнниҥ айалгазы кӱч јылда колхозко 88 центнер бийик чыҥдыйлу ӧлӧҥ белетеп бергенигер учун јаан алкыш-быйан айдып турубыс. Слердиҥ, јажы јаан кижиниҥ, мындый ижигер арткан колхозчыларга, јиит ӱйеге јакшынак јозок болуп јат».

***

«Мен јуудаҥ озо айылду болгом, Токунала кожо бир уулду болгоныс. Бир кӱн меге черӱге атанзын деп бичик келген. Јаш балалу ӱйин артырып койоло, атанып брааткан кижиниҥ санаазы, байла, кажы ла кижиге јарт. Бис абралу аттарлу Горно-Алтайскка јеткенис. Оноҥ мени ойто јандырып јаткан деерде, озо баштап бӱтпегем, оноҥ сӱӱнгем, је учында ачынгам. Не ачынгам дезеҥ. Ончо уулдар јараган, а мени дезе јектеп ийгендер. Јектедип ийгенине кандый эр ачынбас? Је эҥ ле каткымчылузы – ойто јанар алдында городтыҥ базарынаҥ темир јараш печке садып алганым. Ол печкени калырада артынып алып, эне-алтай Экинурга јеткем» – деп, карган солдат эске алынат.
Эмдиги улуска городтоҥ час печке тартып келеткен дезеҥ каткырыжар. Ол ӧйдӧҥ бери јӱк ле тӧртӧн-бежен јыл ӧткӧн. Јӱрӱм айдары јок јаранган. Бӱгӱнги улусты эҥ јаҥы техникала, самолетторло, спутниктерле кайкадып болбозыҥ. А ол тушта чадыр айылдардаҥ тураларга јаҥы-јаҥы кирип тургандарга печке эҥ керектӱ неме болгон. Кийнинде темир сулаачы болуп, Баштык јерлештерине андый печкелерди кӧп эткен.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, Саданов шоферго ӱренип турган тужы болгон. Јаан удабай ол 317-чи стрелковый полктыҥ авторотазына келген. Јуулажып тургандарга ок-тары, снарядтар, мылтык-јепсел, аш-курсак јетирери – шофердыҥ тӧс задачазы ла молјузы. Машинаны јакару јогынаҥ таштабас. Эҥ баштапкы јакылта ла ээжи шак андый. Ӧштӱниҥ атакаларын туй сокконында, јурттарды ла городторды јайымдаганында шофердыҥ ӱлӱзи айдары јок јаан. Је јуу-согуштардыҥ кийнинде ат-нерелӱ керек эткендердиҥ тоозында шоферлор ас адалатан. Военный сводкаларда «мындый авторота јуучылдарды ок-тарыла ӱзӱк јоткоҥ јеткилдеген» деп бичилип калатан. Анайып, «ӱзӱк јок јеткилдеерге» ӧлӱмди кӱнине кезик аразында ӱч-тӧрт катап кӧрӧргӧ келижетенин јаҥыс ла шофер-фронтовиктер јакшы билер.
Јуу-чактыҥ јылдарына шофер Садановко кӧп тоолу кӱч јолдор ӧдӧргӧ келишкен. Бала-барказыныҥ ырызы тарткан ба айса салымы андый болгон бо? Је ол кӧп јуу-согуштардаҥ эзен-амыр, керек дезе шыркалатпай чыккан. Андый да болзо, оны бойыныҥ чазы, бойыныҥ кызалаҥы сакыган ошкош. Ол керек 1944 јылда июль айда Польшада болгон. Фашисттер таҥ эртен тура јаан ийде-кӱчтерле табару эдип, бистиҥ черӱлерди граннаҥ кайра согорго ченешкендер.
Саданов таныш јолло айландыра јыраалар ӧскӧн јаан эмес тепсеҥге чыгара маҥтадып келерде, јиктеҥ немецтер кӧрӱнип келгендер. Шофердыҥ санаазында: «Олор бистиҥ коруны ӧдӱп келтир» – деп шӱӱлте эбелген. Ол машиназын тӱрген бурыйла, кайра маҥтадарга сананарда, кийнинде сӱӱредип алган пушка кајый тартыла берген. Ол машиназынаҥ тӱжӱп, пушканы тӱзеде колбоорго турарда, фашисттер аайы-бажы јок аткылай бергендер. Октор орудиеге, машинага тийгилеп турганы кулакка «чатылдап» турган, эки-ӱч ок баштыҥ јаныла ӧткӧн. Је ӧштӱниҥ бир огы једишкен. Баштык машиназы јаар бурыларда, будын ӧткӱре аттыртып ийгенин сезип ийген. Је изӱ тарыйын кабинага кийдире калып, машиназын јеринеҥ кыймыктадып ийген. Ол сол колыла машиназыныҥ рулин тудуп, оҥ колыла ӧштӱлерди автоматтаҥ адып турган. Кӧп јолдор ӧткӧн кайран эски полуторка. Кӧӧркий машина јеринеҥ кыймыктанбаган болзо, ол тирӱ артар беди. Сопогына кан толо бергенин Баштык билип отурган. Је шырканы таҥар бош јок. Бистиҥ уулдар снарядтар сакып јат! Саданов једип келерде, командир ого алкыш-быйан айдып, оны тӱрген ле госпитальга аткарган. Бу јуу-согуш учун командование шоферды «За боевые заслуги» медальла кайралдаган. Шырка уур болгоны кийнинде јарталган. Одессада узак ӧйгӧ госпитальда эмденген. Саданов Баштыктыҥ Ойрот деп карындажы јууда јеҥ јастанып јыгылган. Экинчи карындажы Лајын јуудаҥ јанып келеле, колхозто чотобот болуп иштеген, ол шыркалардаҥ улам эрте јада калган. Албатыныҥ «јуу јаҥыс кӱнле божобос» деп айтканы јолду. Ӧштӱниҥ окторынаҥ алган шыркалар, окоптордогы суу-састардаҥ табылган оорулар бистиҥ адаларыбысты ла акаларыбысты јӱрӱмнеҥ эрте апарып јадылар. Экинурдаҥ јууга эки јӱстеҥ ажыра чоҥ-чоҥ эрлер атанган. Олордыҥ јери-јуртына јӱк ле јетен сегис кижи айланып јанган. Эмди олордоҥ эзен артканы – јирме эки кижи.
Олордыҥ ады-јолдорын аҥылаш-башкалаш јогынаҥ бичип койор кӱӱним бар. Мен олордыҥ кӧп сабазын он јыл кирелӱ кӧрбӧгӧм. Былтыр Јеҥӱниҥ кӱнинде – 9 Майда Экинурда болуп, олор јууда корогон јерлештериске учурлалган кереес-памятниктиҥ јанында јергелей тургандарын кӧрдим.
Ак-буурыл чачтар, чырыштарла тартылган јӱстер, эбишпес кату колдор.
***
Ол ло Јеҥӱниҥ кӱнине учурлалган митингте турала, карган солдаттардыҥ колдоры керегинде кӧп-кӧп санаалар эбелди. Ол кӱн памятниктиҥ јанында пионерге јаҥы кирген балдардыҥ тӧжине галстукты карган јуучылдар буулаган. Бот, ол тушта, качан ветерандардыҥ ишке, јууга уладаган, кабышпас сабарлары јука торко галстуктарды буулап болбой турарда, айландыра турган улустыҥ кӧбизиниҥ кӧстӧрине јаш толгон.
Шыркалу Саданов айлына јанып келген. Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозтыҥ ол туштагы председатели Сӱнӱш Иванович Туткушев Баштык јанып келгенине сӱрекей сӱӱнген. Ол солдаттыҥ айлына келип, мынайда айткан: «Колхозтыҥ сок јаҥыс машиназында иштеер кижи јок. Эртен ле оны колго ал, јаза, иштет. Биске ол сӱрекей керектӱ».
Баштык эски ЗИС-ти тӱрген јазап алган. Колхозто иштеп тургандардыҥ кӧп сабазы – бала-барка, келин-кечкин. Оныҥ учун машинага не-неме коштоор, оны тӱжӱрер, тажыыр ишти – ончозын шофер бойы эдетен. Эмди кӧп јылдар ӧткӧн соҥында, эски машина кӧп кош тарткан ба айса шофер-солдат кӧп јӱктенген бе, айдарга кӱч.
Јуу-чак олордыҥ јер-јуртынаҥ ыраак та болзо, је оныҥ от-јалбыжы бого до јеткенин јанып келген солдаттар билип ийгендер. Ӱйлери, эје-сыйындары сок јаҥыс уйларын комуттап, јер сӱрӱп тургандар. Арка-туулу јерде јадала, кезик улус одынга да јетпей барган. Кезик каргандар болчок тураларыныҥ ичин јандап, одырып келерде, стенелери јукара берген.
Јуудаҥ озо ӧйдӧ Баштык кузницада ады јарлу сулаачылар Лутцев Пименнеҥ ле Макрушин Леонидтеҥ узанарга ӱренген. Анайып ла Лутцевле, Макрушинле кожо колхозтыҥ кӧп тырмууштарын, салдаларын, ӧскӧ дӧ техниказын јазаган, улуска темир орындар, час печкелер, кӧнӧк-сабат, керектӱ не-немелердиҥ ончозын эткен. Јанып келеле, ол кузницада ишти база улалткан. Машинала кайда-кайда барып келетен болзо, солдат ойто ло кабинага отуратан. Бир катап оныла мындый каткымчылу учурал болгон. Колхозтордо ол тушта кандый байрамдар болуп туратанын јаан улус јакшы билер. Уур иш божогон соҥында контораныҥ јанында мал сойып, кӧчӧ-эт кайнаткылайтан. Баштык андый байрамга суу экелзин деп председательдеҥ јакылта алган. А Экинурдыҥ суузыныҥ ыраагын ӧскӧ дӧ јердиҥ улузы јакшы билер. Шофер машиназына 25 фляга тургузала, сууга барган. Оноҥ ойто келеделе, тӱп-тӱс јерге машина токтоп калган. Калганчы аккумулятор ӱрелген, нени эдер? Байрамды суула јеткилдеер бололо, мынайып калды. Уйаттузын не деп айдар! «Солдат табынгыр болор учурлу» деген сӧстӧрди ол качан да ундыбайтан. Баштык дояркалардыҥ ӧтӧк, агаш, сӱт тартып турган јаан боро буказын двордоҥ кемге де кӧргӱспей чыгарала, экелген. Ончо улус байрамга белетенип турган. Оноҥ ӧскӧ ого машина сӱӱредерге буканы кем бергес эди. Боро бука машинаны јеҥил сӱӱреде берген. Деремнеге једип-јетпей ле јӱрерде, уй саачылардыҥ јааны Мантышева Урмат удура келген. Баштык бу ла кижи туштабайтан болзо кайдат деп, сананып клееткен болгон. Айла ол оборы јаан, бийик сынду кижи ине, коркыбас та кижи оноҥ коркый берер. Ол Баштыктыҥ букала машинаны тартып браатканын кайкап кӧрӧлӧ, ачынбаган да, арбанбаган да, јаҥыс ла мынайда сураган:
– Бу бука бертинбес пе, Баштыгым?
– Јок, бертинбес. Ол кӧлӧсӧлӧр јеҥил неме ине, бир ле кыймыктанза, эдер неме јок. Ол ло слердиҥ јадыктараардаҥ, ӧтӧгӧрдӧҥ јеҥил.
Бу учуралды Экинурдыҥ улузы эмди де эске алынып, каткырыжып јӱрет. А ол тушта Сӱнӱш Иванович Баштыкты бастыра улустыҥ алдына «солдат андый болор учрулу» деп мактаган. А солдатка не болзын, канча јылга улай кӱзелеҥ болгон амыр иштеҥ артык не де керек јок. Айла ол јылдарда, эмдигизи чылап, кайралдар да бергилебейтен. Колхозтыҥ председатели јакшы иштеген дейле, складтаҥ быштактыҥ тал-ортозын ол эмезе бир булка калаш берзе, ол до јаан сӱӱнчи. Кӱч јылдар, је Саданов Баштыкка ла оныҥ јуучыл јерлештерине бу ырысту јылдар болгон. Олор тӱни-тӱжи иштеп, айыл-јуртка эмеш те болзо, јӧӧжӧ јӧӧгӧндӧр, бала-баркаларын чыдаткандар.
Бир јыл Экинурдыҥ јалаҥдарында јакшы аш бӱткен. Кладтап койгон снаптар туулардый теҥзейишкен тургулаган. Јут-јулакай келгелекте, тӱрген согор ло тартар керек. Шак мындый изӱ ӧйдӧ комбайнныҥ барабанын айландырып турган кайыш ӱзӱле берген. Артыкту кайыш јок. Нени эдер? Сӱнӱш Иванович јурттыҥ улузын јууп, сӱрекей бек кендир буу ӧрдирген. Оноҥ оны кайыштыҥ ордына јазап ийерде, ол чыдашпай, ӱзӱле берген. Эмди ондор тоолу улустыҥ кӧстӧри јаҥыс ла Баштыкта. «Солдат, байла, нени-нени таап ийер».
– Је, не туруҥ, солдат? Кандый бир эбин тап – деп, председатель тыҥ иженчи јок айткан.
– Чар сойор керек. Чий тередеҥ кат-кат кайыш эдер.
– Сен не, улаарып туруҥ ба? – деп, Туткушев кӱзӱреп чыккан.
– Ӧскӧ арга јок. Чардыҥ эди оҥду курсак јибей, уур иште турган улуска курсак болгой.
Сӱнӱш Ивановичке солдаттыҥ сӱмези јараган. Оноҥ чар сойып, улусты этле азырап, чардыҥ чий терезинеҥ комбайнга кайыш эдип, бастыра ашты ӧйинде согуп алгылаган эди. Оныҥ да кийнинде јурттыҥ улузы Баштык Арбаковичти «солдат» деп тоомјылу адаар боло берген. Баштыкты «солдат» деп тоомјылу адап јӱрген, јеҥил эмес ишти оныла теҥ-тай бӱдӱрген эҥ баштапкы стахановецтер Мантышева Урматтыҥ, Артушев Јалааныҥ ла Кулакова Чугулчыныҥ ады-јолдорын јиит ӱйе ундыбас. Бӱгӱнги кӱнде колхозто олордыҥ ады адалган сыйлардыҥ лауреаттары болоры учун мӧрӧйлӧжип турулар. Тордокова Катюк, Туткушев Сӱнӱш, Тоенова Казанчы ла Итушева Селем јуу башталарда, Тӧрӧлистиҥ коруланар фондына ондор муҥ салковой акча кӧчӱрген. Ол ӧрӧкӧндӧр эмди јок то болзо, је олордыҥ ады-јолдорын областьтыҥ партийный организациязыныҥ тӱӱкизинде элен-чакка ундылбас этирте бичилген.
Саданов ӧткӧн лӧ эмдиги ӧйди сананып, мынайда куучындайт:
– Мен јакшы улусла кожо иштегениме сӱӱнип јӱредим. Совет јаҥныҥ тӧзӧлгӧнинде, колхозыстыҥ бут бажына туруп, миллионер болуп тыҥыганын да, јуртыстыҥ јаранганын да – ончозын кӧрдим, ончозында туруштым. Бӱгӱнги јакшынак јӱрӱмде, јаан једимдерде мениҥ ӱлӱм, кичинек те болзо, база бар деп сӱӱнип јӱредим.
Сӱӱнеригер јолду, Баштык Арбакович. Слердий ветерандардыҥ ӱлӱзи јаҥыс та бистиҥ једимдеристе ле керектеристе бар эмес, бис ак-јарыкта јӱргенисте де слердиҥ, ветерандардыҥ, ӱлӱгер јаан. Слердиҥ јӱрӱмигерде бийик ажулар кӧп болгон. Слер олорды айдары јок мактулу ӧдӱп келдигер. Јиит ӱйениҥ адынаҥ слерге јаан алкыш-быйан болзын, солдаттар!

В. Тоенов
1985 ј.

Ајарулар: Б. А. Саданов шырказы јазылала, ойто фронтко атанган ла Јеҥӱге јетире јуулашкан. Алтайына јууныҥ кийнинде, 1946 јылда јанган. Ол «За отвагу» медальду, ӧскӧ дӧ кайралдарлу јанган…