Алтайдын Чолмоны

«Јеристи корыыр, кичеер деген санаа-шӱӱлте амыр бербейт»

19.10.2021

Газедистиҥ бӱгӱнги айылчызы – Эре-Чуйдыҥ малчызы Петр КУНДИЯНОВ. Ол эрмек-куучынында јаҥыс ла бойыныҥ ижи-тожына, јуртыныҥ јадын-јӱрӱмине токтобой, республикадагы экономикалык ла политикалык айалганы канайда кӧрӱп турганын јетирген.

— Петр Николаевич, мал киштежип таныжар, кижи куучындажып таныжар эмес пе? Слер кем, кайдаҥ, нени иштейдигер, айыл-јурт, бала-барка кандый?
— Мен бу ла Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртында чыккан-ӧскӧн кижи, сӧӧгим – тоҥжоон… Је, јерлештерим, кӧрӱш-таныштарым, најы-нӧкӧрлӧрим мени Коля, Николай деп билгилеер. Нениҥ учун дезе, Коля — энемниҥ адаган ады, билемдеги, јуртымдагы адым, Петр дезе бичикте бичилген адым. Совет ӧйдӧ алтайлар ортодо мен ошкош эки атту уулдар да, кыстар да кӧп болгонын билерим… (каткырат).
2003 јылдыҥ сыгын айында тӧрӧл јуртыс коркышту јаан јерсилкиништиҥ эпицентрине эҥ јуук болуп, коркышту бузулган болгон, ичер суу јанынаҥ сурак тура берген, јердиҥ алдынаҥ чыккан суулар ак балкашка алдырткан. Оныҥ учун јуртты чӧлгӧ, аймактыҥ тӧс јуртыныҥ јанына кӧчӱрерге келишкен. Эмди кӧчӱрилбей арткан јуртысты Эне Белтир эмезе Јаан Белтир деп, кӧчӱрилген јуртысты Јаҥы Белтир деп адайдыс. Айыл-јуртым Јаҥы Белтирде, мал-аш туткан турлууларым, кыштуум да, јайлуум да Чаган-Бургузы ӧзӧктӧ. Балдардыҥ энезиле кожо беш бала азырап чыдаттыс, эки оогожы школдо, ӱч јаандары ӱредӱлери аайынча Алтайыста иштеер јерлери јок болордо, бирӱзи Ыраак Кӱнчыгыштӧӧн, экӱзи Кемероводӧӧн иштегилеп баргылады.
— Мал-аш кандый турган?
— Мал-ашла эҥ кӱч ӧйди кышты, јасты јакшы чыктыс, јай јаашту да болгон болзо, ӧлӧҥ-чӧбиле эҥ талдама јай болды. Качан да ӧлӧҥ чыкпаган јерлердеҥ ӧлӧҥ чыкты. Арга-кӱчис јеткенче, кыш јийтен курсагысты белетеп алдыс. Кыскарта айтса, алдында јылдарга кӧрӧ, кышка кем јок белетендис. Алтай јылдык тоодо Бар јыл кату јыл деп темдектелген де болзо, јаҥы јыл ӧткӱре соок эмезе ӧткӱре карлу болбос деп иженер керек. Чаган-Бургузы карды учурта берер салкынду учун кой-эчки, јылкы кыштадарга одоры ачык талдама јер. Мындый болордо, ӧлӧҥди ийнектер де ас јийт.
Јаҥыс ла азырап эмес, ол ок ӧйдӧ азыранып јаткан мал јанынаҥ айдар болзо, олордыҥ эдиниҥ баазы ӧткӱре јабыс болгоны јаман. Аймакта да, республикада да јурт ээлем ле јурт јаткандар учун каруулу јамылулар, органдар јербойыныҥ малыныҥ эдиниҥ, сӱдиниҥ аҥылуларын, анчада ла кижиниҥ су-кадыгына јарамыктарын, тыҥ темдектебей, тыҥ јарлабай тургандары ачу. Бир ай кайра Маймада «Амза» деп агропромышленный парк ижин баштаганын уктыс, кӧрдис, кычырдыс. Амзайтан, ажанатан эт, амтамду, ток, экологический ару ла су-кадыкка тузалу аш-курсак тайгаларда ӧскӱрилет, оныҥ учун олордыҥ баазы эмеш баалу болор деген јартамалды, јарды тӧс ууламјы эдип иштезе, јаан калаларда, јаан акчалу улус јербойында ӧскӱрилген малысты, эдилген аш-курсагысты алар деп бодойдым. Јар садуны кыймыктатса, саду аш-курсак белетеерин кӧжӱӱрлеер, ол иштей берзе, керектӱ сырьего суруу тыҥыыр, талдаш башталар, баалар бийиктеер деп бодойдым. Бот, ондый колбу, колбонты бӱгӱн сӱреен керек болуп јат.
— Мал-аштыҥ угы-тӧзин јарандырар иш аайынча нени айдарыгар?
— Мен ошкош кӧп эмес малду алдынаҥ бойы иштеп јаткан улуска ӧҥдӧйӧргӧ, ӧрӧ ӧзӧргӧ коркышту кӱч. Качан да мен таҥынаҥ аргачы болуп окылу иштеген болгом. Мал-аштаҥ кӧп продукция аларга, угын јарандырарга государстводоҥ јӧмӧлтӧ, болуш болор деп иженип иштегем. Је керек келишпей ле турган, оноҥ таҥынаҥ аргачыларга албанныҥ, каланныҥ кеми кенейте ле кӧдӱрилерде, ИП-ны јабарга келишкен. Оноҥ бейин мал-ажымныҥ угын јарандырар ишти бойым ла арга-кӱчим јеткенче ӧткӱредим. Эмди тургуза сарлык ла ийнектиҥ кайлыктарын ӧскӱредис. Казах, калмык укту мал экелип, бойыстыҥ малга кожор деген санаа-сагыш бар. Бӱдӱн ӱӱрлер экелип ӧскӱрерге, баштапкызында, аргалар ас, артыкташкан акчалар јок, экинчизинде, ӧскӧ јердеҥ келген малга бистиҥ ар-бӱткендик ле айлык-кӱндик айалгаларыс та келижер, та јок деген серемјилер бар…
— Турлугарда электроот, компьютер барын кӧрӱп, сураарга турганым, јадын-јӱрӱмеердиҥ «быт» дейтен келтейи?
— Алдында СССР-дыҥ экономиказы Китайдыҥ экономиказынаҥ чик јок тыҥ болгон. Бис ол тушта кыдаттарды шоодып туратаныс, јокту-јойу деп. Эмди ончо неме Китайдаҥ келет, кӱнниҥ энергиязын олор јазаган јазалдардаҥ аладыс, ноутбук база олордыҥ, кеп-кийимистиҥ кӧп сабызы база Китайдаҥ келет. Орооныстыҥ јаандары, јаҥдары Китайдыҥ јаандарынаҥ, јаҥдарынаҥ јозок, тем не алгылабай турган, кайкайдым? Албаты-јонго Китайда чылап, иштер айалгалар, аргалар тӧзӧӧр керек эмес пе? Одус јылга Китайдыҥ Албаты Республиказыныҥ экономиказы мынайда ӧзӧ берерде, Россия Федерацияныҥ экономиказы ӧспӧй туруп калды, албаты-јон јоксырап јат.
— Коркышту јерсилкиништеҥ улам эки јуртту болдыс деп айттыгар. Мындый кӧчӱш болгонын Слер јарадып туругар ба?
—Аймактыҥ тӧс јуртыныҥ јанына јаҥы јурт, Јаҥы Белтирди тудар деген шӱӱлте чын шӱӱлте болгон деп бодойдым. Бӱгӱн јурттыҥ кӧп улузы Кош-Агашта иштеер јерлӱ. Эки јурттыҥ ортозында асфальт јол, кӧлӱктӱ беш минутка јӱредис. Аймактыҥ тӧс јуртында јӱрӱм, канайтса да, кайнап јат ине, администрацияга јуук, иштеер јерлер де табылат. Чаган-Бургузыга да једерге јол кыскарган.
— Петр Николаевич, албаты-јонго база айдатан сӧс-эрмек, санаа-шӱӱлте бар ба?
— Калганчы ӧйдӧ јеристи корыыр, кичеер керек деген санаа-шӱӱлте амыр бербейт. 2010 јылда бисте «Сайлюгемский» деп адалган национальный парк ачылган. «Сайлюгем», «Уландрык», «Аргут» деп адалган кластерлер кирген 118 муҥ гектар јерлӱ парк телекейлик Кызыл Бичикке кирген ирбисти, аркар-кочкорды ла тоозы коркышту астаган деп темдектелген јуҥма-текени корыырга тӧзӧлгӧн.
Бир јанынаҥ, јакшы керек, је, экинчи јанынаҥ, парк бутка-колго турган сайын ээленген јерин элбедер политиказын баштаган. Паркка коштой јерлерге фотоловушкалар тургузып, корыйтан аҥдар ондо јӱрет, ондо олорды јербойыныҥ браконьерлери ӧлтӱрет деп шылтак тапкылап, јер блаажарын баштаган. Ол тушта аймактыҥ јааны болгон Ауельхан Жазитович Джаткамбаев ле ордынчызы Алексей Александрович Шонхоров албаты-јонго бу јанынаҥ јетирӱни эткилеерде, алтай да, казах та јурттарда јуундар јуулып, јеристи корып алган эдис.
Мал-аш парктыҥ јеринде одорлойт деген кыйалаш, бурулаш Аркыт ичинеҥ башталды, парктыҥ ишчилери ле јурттыҥ эрлери арай болзо јуулашкылабады. Бистиҥ малчыларды «мал-ажыгар парктыҥ јерине кирет, оныҥ учун слерге штраф саларыс» деп коркыдары бу јуукта башталган. Сайлугемдеги парк Шабладагы заказникти бойына кийдирип аларга турганы кемге де јажыт эмес. Былтыр кыштуума полицейский келип, Чаган-Бургузы ӧзӧктӧ аҥдаган бӧлӱк улуска «олор браконьерлер болгон, аркар-кочкорго аҥдаарга сананган» деп јетирӱ-кӧргӱзӱ берзин деп сураган. Куучын не керегинде ӧдӱп турганын билерге, лаптап шылап, угуп келзем, «Сайлюгемский» парктыҥ јаанына кандидат болгон Эрмен Юзлаевичти Суркашевти погран кыйуныҥ ээжилерин бускан ла Кызыл Бичикке кирген аҥ адарга умзанган деп бурулаарга турган улус эмтир. Байла, алтай эрди экинчи катап ол јамыга кандидат болбозын деп чӧҥӱргилеп јат.
Быјыл јайгыда јерлик ар-бӱткенниҥ WWF деп адалган телекейлик фонды республиканыҥ башчызы Олег Хорохординле јӧптӧжӱ тургускандары ајару јок артып калды. Ол ло WWF бӱдӱмји јок организация, Сайлугемдеги паркла кожо иш эдип турган улус болуп, кандый ла зоопарктардаҥ аҥдар экелип тайгага божодот. Јерлик јӱрӱмге ӱренишпеген аҥдар баштапкы ла кышта бӧрӱлерге туттуртып койот. Казнаныҥ ал-камык акчазы тузазы, турултазы јок ӱрелет. WWF та, «Сайлюгемский» парк та биске чын болужарга турган болзо, јаҥыс ла ирбисти, аркар-кочкорды, јуҥма-текени эмес, бастыра аҥдарды корызын. Темдектезе, тарбаанды чумадаҥ, тӱлкӱни, бӧрӱни бешенстводоҥ корызын…
Јеристи корыыр деген санаа-шӱӱлтеде, кӧрӱм-турумда јаан чочыдуны – Алтай Республикада эҥ учурлу ууламјыны туризмди ӧскӱрери деп јарлаганы экелет. Алтай јеристи алты-јети туркластерлерге бӧлӱйле, тууразынаҥ келген улус байлаган, бажырган тайгаларысты мензинип, ээленип алгылаза, канайдарыс? Туркластер дегенин бис ол ло «Сайлюгемский» парктаҥ уктыс, кӧрдис. Јеристе ээ болорын бӱгӱн сананбазабыс, балдарыс, баркаларыс јери јок артып калары узак эмес.
Текшилей албаты-јон јанынаҥ айдар болзо, бис, јурттарда јаткан тегин улус, бойыстыҥ алдыста кем јок јӱрерис ле. Курсагысты эдип, кебисти кийип, балдарысты чыдадарыс, баркаларысты кӧрӱжерис. Бот, биске республикада болуп турган политиканы айдып, јартап, берип турган улус јогы јаман. «Мынайда этсегер – јакшы, онойдо этсегер – јаман, јастыра» деп айдып, баштап, уулап берер улус табылбайт. «Бис – алтайлар, бирлик калык ла нация» деген идеология јок. Бу ла јаҥы ӧткӧн талдаштарды алзабыс, Госдуманыҥ депутадына беш алтай кандидат чыгып келген, алтайлардыҥ ӱндерин јара тартып, турултазында бирӱзи де мандатка јединбеген. Депутатка ӧтпӧзин биле-тура талдаштарга не чыккан улус, оҥдоорго кӱч? Беш алтай кандидаттаҥ депутат чыкпагадыйын билген кӧп саба алтай ӱнбереечилер ӱндерин Мария Демина учун бердилер. Бажы јок јон калганы, башчызы јок јурт калганы бу туру…
Башчы бойы ӧспӧй јат, башчыны албаты-јон ӧскӱрер керек эмес пе? Алтайын билер, албатызын билер алтай башчы јаҥга келбегенче, бистиҥ јадын-јӱрӱмис јакшы јаны јаар бурулбас деп бодойдым. Ол ло Госдуманыҥ депутады болгон Родион Букачаков республиканыҥ бажына тургадый политик болгон. Је, республикабыстаҥ кӧдӱрбедис, Москва јӧмӧбӧди. Бир јанынаҥ, бис кӧдӱрбезебис, Москва не јӧмӧйтӧн? Экинчи јанынаҥ, бу кижиге Интернет ажыра табарулар тыҥ болды, «иш этпеген, сӧс айтпаган» деген орды јок бурулаштар угулды. Байла, политикадагы оппоненттери онойдо кылынгандар? Мениҥ ле билеримле, ол анчада ла биске, Тӱндӱкке тӱҥейлелген аймактардыҥ ас тоолу калыктарына, јеҥилте болзын деп, пенсиязынаҥ ала кырлу мылтык тудунарына јетире јӧмӧлтӧ, болуш болзын деп јасактар јазаган. Бу талдаштарда Алексей Степанович Тюхтенев деп башкараачы, политик чыгып келерде, бу кижини Госдумага да чыгарбадыс… Онойып јаткан албатыда башчы кайдаҥ табылатан?.. Башкызын тегелеп, башкызын тӧбӧлӧп јатканыста… Бот, куучынысты мындый сӱӱнчизи јок санаа-шӱӱлтеле божодорго келижет…
— Петр Николаевич, ачык-јарык куучынаар учун јаан быйан! Мал-ажаар ардак, семис, алкы бойоор омок-седеҥ ле су-кадык јӱрӱгер!
— Слерге быйан! Кычыраачылараар кӧп болзын, командировкаларга улайын келигер! Јаҥы ӧзӱп јаткан ӱйени мал-ашка кӱӱндӱ эттире ӱредер, таскадар керек деп бодойдым. Алтайыста мал-ажы муҥдарла тоололып турган малчылар бар эмей. Олор керегинде бичигер, биске јозок болгылазын, ченемелиле ӱлешкилезин.

Эрмек-куучынды С.Танытпасов ӧткӱрген