Алтайдын Чолмоны

Ойроттыҥ адакы кааны – Амыр-Санаа

09.11.2021

Алтын-Кӧлдӧҥ аккан суу
Соолып калар – дешпейлик,
Амыр-Санаа кааныбыс
Јоголып калар – дешпейлик.
                                             (Алтай кожоҥ)

Семен Танытпасов, журналист:
—«Јер, Суу, Кан Алтай» кӱреениҥ кӱндӱлӱ туружаачылары! Бӱгӱн ӧткӱретен кӱрее-куучыныс Ойроттыҥ адакы кааны болгон Амыр-Санаага учурлалып, алтай албатыныҥ Ак-каанга киргениниҥ 265 јылдыгын эзедет. Ол тушта Ойрот каандыкта болгон керектер биске, алтайларга, ӧткӧн ӧйисти ширтеер, бӱгӱнги кӱнисти шиҥдеер ле келер ӧйисти быжулаар айалгалар тӧзӧйт, аргалар ачат. Амыр-Санааныҥ шибеези керегинде ӧткӧн эрмек-куучыныста Бронтой Янгович Амыр-Санааныҥ бойы керегинде куучындажар санаа-шӱӱлтезин айдып, Ойроттыҥ адакы кааныныҥ јӱрӱмин, салымын ол ӧйдӧ Тӧс Азияда болгон јуучыл ла политикалык айалгаларла колбоор керек деп айткан эди. Айдарда, баштапкы сӧсти Бронтой Янговичке берип јадыс.
Бронтой Янгович Бедюров, јонныҥ јолчызы, элдиҥ элчизи, бичиичи, билимчи:
— Ойрот каандык орус тӱӱкилик документтерде Джунгарское эмезе Зюнгарское деп адалганы «соҥ кары» деп сӧсколбунаҥ башталган. Ойроттор таҥынаҥ каандык болуп XVII-XVIII чактарда јаткандар. Оноҥ озо олор Моҥол каандыктыҥ соҥ карызы, бӱгӱнги алтай тилле айтса, сол колы, сол келтейи болгондор. Амыр-Санаа Ойроттыҥ кааны болорго кӱӱнзебегени, амадабаганы јарт. Ойроттыҥ калганчы кааны Калдан-Серенниҥ бай ады Эрјене-Баатыр-каан-таајы II болгон. Оныҥ ороонын элбедер политиказы тыҥ барган. Калдан-Серен каан тушта Ойрот каандыктыҥ јери бӱгӱнги Казахстанга, Киргизияга, Китайга, Россияга ла Монголияга кирген јерлердеҥ турган. Калдан-Серен каан божоордо, оныҥ калју балдары јаҥ блаажып, бой-бойлорын ӧлтӱришкилей берерде, каандыкта граждан јуу башталып, каан болор кижи артпаган. Бот, мындый кӱч ӧйдӧ Амыр-Санаага каандыгы учун туружарга келишкен. Ол Табаачыла јӧптӧжип, оны ширееге отургызала, каандыкта јаҥ учун тартыжуны кирелендирген. Је кезик бийлер, анчада ла тыш јанындагы ӧштӱлер, Табаачы ла Амыр-Санааны бой-бойлорына тукурыштырып, учы-учында јуулаштырып койгондор. Табаачы кылык-јаҥы јобош, санаа-укаазы орто болгоныныҥ ӱстине аракызак кижи болгон. Ол бойыныҥ јӱрӱмин Эјен-каанныҥ ширеезиниҥ јанында ӧткӱрген, аш-курсакту, ар-јӧӧжӧлӱ јаткан. Амыр-Санаа дезе, орооны учун тартыжып, јайымы учун јуулажып божогон. Алдындагы СССР, бӱгӱнги Россия Федерациязы Амыр-Санаа керегинде јетирӱлерди баштапкы орус китаевед, Казандагы духовный академияны божоткон, тыш керектердиҥ азиялык департаментинде иштеген чуваш укту Никита Бичуринниҥ (бай ады – адай Иакинф) кӧчӱргендеринеҥ, бичигендеринеҥ алгандар. Ол текши тооло Кытай ла оны айландыра турган тергеелер керегинде 14 бичик ле 100-теҥ ажыра статьялар кепке баскан. Оныҥ бу эткен ижиниҥ учуры сӱрекей јаан. Је бӱгӱн оныҥ иштериле јилбиркеген шиҥжӱчилер Иакинф билим ижинде элдеҥ ле озо Манјы императордыҥ, Цин империяныҥ јилбӱлери, санаа-кӱӱни, кӧрӱм-турумы айдылган бичимелдерди тузаланганын ајаруга алынбайдылар. Оныҥ да учун оныҥ иштерине тайанган орус ла совет билимчилер Амыр-Санааны, манјы-кыдаттар ла чылап, «бунтовщик» деп кӧргӱскендер. Эјен-каанга Амыр-Санаа јаан ӧштӱ болгоны јарт. Эјен-каан Амыр-Санаага Табаачыны јеҥерге черӱни берерим, јуучыл болушты эдерим, Ойроттыҥ кааны боло берзеҥ, амыр-энчӱ јуртаарыс деп сӧзин береле, сӧзине турбаста, Амыр-Санаа тӱймеен кӧдӱрип, канча албатызын, камык јерин Российский империяга кожуп койгонын ончобыс кӧрӱп јадыс. Оныҥ учун Российский империяга Амыр-Санаа карын јакшылыкту, јарамыкту каан болгон. Пекинге дезе Амыр-Санаа багынбаган, манјы императордыҥ вассалы болбогон. Олор ортодо болгон јӧптӧжӱде Кытайдыҥ императоры Хунли Ойроттыҥ кааны болотон Амыр-Санаага манjы-кыдат черӱ берери ле јуучыл болуш эдери керегинде айдылган. Биске ол тушта болгон керектерди јакшы билерге, аайына чыгатан база бир сурак – Амыр-Санааныҥ ук-тукумы болуп јат. Амыр-Санаа чорос каандардаҥ эне угыла эмес, а ада угыла таркаган болор деген санаа-шӱӱлтени мен јӧмӧйдим. Озодо болгон ончо империяларды шиҥдезебис, олордыҥ династиялары ортодо кандый да јажыттар болбогон, анчада ла императордыҥ, каанныҥ угын ӱспезине, улалтарына учурлалган сурактарда. Тӱрк, моҥол укту калыктарды алзабыс, ук ӱспес деген јаҥжыгу бу јуукка јетире болгон. Темдек эдип, улу казах совет бичиичи Мухтар Ауэзовты аларга јараар. Бичикте ле јӱрӱмде оныҥ адазы Омархан деп чотолгон. Је качан ол тӧрт томду «Абайдыҥ јолы» деп тӱӱкилик романын бичиирде, јуунтыныҥ тӧс геройы, казах албатыныҥ акыны Абай Кунанбаев оныҥ акызы эмес, а чын адазы болгоны јарталган. Акызы, баштапкызында, карындажы бала јок јӱрбезин деп, экинчизинде, Ауэз ле Кунанбай уктары ӱзӱлбезин деп амадаган. Амыр-Санаада каан ук болбогон деген эрмек-куучын кӧп сабада јаҥ блаашкан чоростор ортодо ӧткӧн. Арткан ойроттор ло Ойрот каандыкка кирген ӧскӧ дӧ уктар, калыктар оны каан деп байлап, баалап, ӧштӱлерге сатпаган, табыштырбаган: Аблай-солтон до, уйгур бийлер де, бистиҥ јайзаҥдар да. Алтай jайзаҥдар ол тушта Ойротто болгон гражданский jууныҥ бажында Табаачыныҥ jанында болгондор, учында санаа алынып, Амыр-Санааны jӧмӧгӧндӧр. Амыр-Санаа Бала-каанга бойыныҥ кӱӱниле багынган, Российский империяда дезе, Амыр-Санаа учун манјы-кыдаттарла јуулажып ийер кӱч болбогон, оныҥ учун орус бийлер оныла кожо јӱк ле јуук улузын ла кӧдӧчилерин алгандар. Манјы-кыдаттар «Ойрот каанныҥ јери-јурты ле эл-јоны бистиҥ јерибис ле албатыбыс, нениҥ учун дезе, Ойрот каандыкты бис јуулап алганыбыс» деп канча ла кире кӱјӱренгилеерде, орус бийлер «Джунгария — таҥынаҥ ороон, джунгарлар — јайым албаты болгон» деп олорго бир де баш бербегендер. Амыр-Санаа божоп каларда, оныҥ сӧӧгин де базынарга бербегендер…
Семен Танытпасов:
— Амыр-Санаала колбой кӧп сурактар чыгып келет. Темдектезе, Ойрот оодыларда, ороон бузуларда, кӧп албаты ары-бери ырбаган, кӧчкӧн. Манјы-кыдаттар миллионго јуук ойротторды кырып койгон деген јетирӱлерге тыҥ ла бӱдӱмји јок. Оныҥ учун ол тушта ары-бери чачылган ойроттор эмди кандый тергеелерде, кандый ороондордо јуртагылайт? Элбеде сананала, тереҥжиде шӱӱзебис, политика jогынаҥ, jӱк этнография, этнология аайынча алзабыс, эҥ јуук тӧрӧӧндӧрис олор эмес пе?
Бронтой Бедюров:
— СССР јайрадыларда, Моҥолдо до, Арасейде «моҥолдор – бирлик нация» деген кӧрӱм-турум коркышту ӧзӱм алынган. Оныла колбой јаҥыс ла кӱнбадыш Моҥолдо ло Китайдыҥ Синьцзян-Уйгур автоном районында ла Цинхай провинциязында јуртаган ойроттор эмес, Россияныҥ буряттары да, калмыктары да бойлорын «ойроттор – кӱнбадыш моҥолдор» ло «ойроттор – бирлик моҥол нацияныҥ бир бӧлӱги» деп јӧпсингилеп койгондор. Моҥолдыҥ ла Китайдыҥ ойротторыла бисти бӱгӱн тилис башкаландырат, олор моҥолдоп куучындайт, бис – тӱрктеп. Ол ок ӧйдӧ калка-моҥолдор ло буряттар калмыктардыҥ сӧзин, эрмегин, куучынын угуп, слердиҥ тилдиҥ тӧзӧлгӧзи тӱрк тил деп ачык айдыжат. Тирӱ калыктыҥ тили де тирӱ деп тегин айдышпай јат, калык ӧссӧ, тили де ӧзӧр, солынар јаҥду. Тилге кӧрӧ, јадын-јӱрӱм, тудунган-кабынганы, кеп-кийими, кеп-куучындары, јаҥжыгулары, чӱм-чаҥдары чактарла солынбайт. Оныҥ учун бӱгӱн «бытовой» дейтен культуразы бирлик болгон калыктар качан да бир уктаҥ таркаганы јазым јок. Биске ойротторды билерге, кӧп јоруктаар керек, јаҥыс ла тӱӱкибисти эмес, јадын-јӱрӱмисти кыракы шиҥдеер керек. Ол ло Байатта jаткан ла телеут адын эмдиге алынып јӱрген Аба-Тураныҥ алтайларын алзабыс, бӱгӱн олор биске, телеуттарга, букварь керек деп комыдажадылар. Олордыҥ букварин тилмешчи М. В. Чӧбӧлкӧп, иеромонах Макарий ле баштапкы орус тюрколог-лингвист Н. И. Ильминский туку 1868 јылда чыгарып койгондорын ундыгылап салгандар. Бӱгӱн байат деп атту уктар Китайдаҥ ала Сирияга јетире јуртагылайт. Ол ло президент Владимир Путинниҥ «Откуда в Сирии туркоманы?» деп кайкап турган улус байаттар туру, туку канча чакта анаар јӱре берген. Калканыҥ бийи Шадарван Бала-каанга багынарга, Аба-Турага келеле, та не де јарабаста, адыныҥ оозын буруп, јайым јадар арга бедиреп, кайра јанарда, оныла кожо болгон байаттар бӱгӱн Моҥолдыҥ Убсунур аймагында тоозы 50 муҥнаҥ ажып калган јуртагылайт. Россияныҥ байаттары, олорго кӧрӧ, кӱнниҥ кӱнге, јылдыҥ јылга астагылап јат. Бӱгӱн бойлорын кӱнбадыш моҥолдор деп адап турган ойротторды текшилей алзабыс, јакачылар (захчин), торгуттар ла тӧрбӧттӧр Убсунурдыҥ ла Харнуурдыҥ кӱнбадыжында, тархаттар Хубсугул аймакта, алтай ураҥкайлар ла мончок тывалар деп аданып баштаган ураҥкайлар Комду бажынаҥ ала Булган бажына јетире, хубсугулдыҥ (Кӧпчикӧлдиҥ) ураҥкайлары Хубсугул аймакта јуртагылайт. Кытайдагы ойротторды алзабыс, олордоҥ биске эҥ jуугы сары ла кара уйгурлар, манjы-кыдаттарга багынбай, 1759 jылга jетире тартышкан jуучылдар. Бӱгӱн бойлорын уйгурлар деп аданып турган jаан калык ойроттордыҥ кайлыктары. Сирия керегинде куучын чыгып келерде, бӱгӱн XXI чакта Сирияда президент Башар Асадла болуп турган айалга XVII чакта Ойротто Амыр-Санаа каанла болгон айалгадаҥ незиле башка? Асад ла Сирияны Россия бӱгӱн корып алган, Амыр-Санаа ла Ойротты ол тушта корып болбогон!
Арам-лама (Арам Кыпчаков), буддийский философияныҥ докторы, «Алтай-Ойрот» тергеелик биригӱниҥ турчызы:
— Бронтой Янгович чын айткан. Бирлик моҥол нация деген оҥдомол буряттар, калмыктар ла Моҥолдыҥ ойротторы ортодо сӱрекей тереҥ тазылданган, тамырланган. Ол јаҥыс ла Моҥол Улустыҥ идеологиязы эмес, Россия Федерацияныҥ да кӧрӱм-турумы болгон. Је калганчы ӧйлӧрдӧ, бу адалган албатылардыҥ орто јашту билимчилери, јонныҥ јолчылары, элдиҥ элчилери ортодо ойрот дегени јӱк ле политноним эмес, а этноним де болгонын эзедери ӧзӱм алынып баштаганы билдирлӱ. Ойроттор бой-бойлоры ортодо кӧп јоруктап, бой-бойлорынаҥ кӧпти кӧрӱжет, темдектезе, кийген кийими, аскан курсагы, jаҥжыгулары, чӱм-jаҥдары, мӱргӱӱлдери јаҥыс болгонын аайлажат, оос чӱмдемелдеринеҥ јаҥыс каандар, бийлер, јуучылдар, тӱҥей керектер, нерелер тапкылайт, чырай-бӱдӱштери, кылык-jаҥы тӱҥей болгондорына ајаргылайт… Шак мындый ачылталар бӱгӱнги ойроттордыҥ ук-тукумы бирлик болгон деген санаа-шӱӱлтени, кӧрӱм-турумды недеҥ де артык керелейт.
Семен Танытпасов:
— Амыр-Санаа бӱгӱн jаҥыс ла алтайлардыҥ эмес, ӧскӧ дӧ кӧп калыктардыҥ геройы болгоны jарт. Оныҥ учун бу калыктардыҥ јолчылары, элчилери Амыр-Санааныҥ сӧӧк-тайагы jуулган jерди табары ла кереестеери керегинде jаантайын айдышкандар, иштенгендер. Бу иште алтайлар баштапкылардыҥ тоозында болуп, Бронтой Янгович те, Арам-лама да калганчы кааныстыҥ сӧӧгин салган jерди табарында jаан иш ӧткӱргендерин билерис, ол керегинде jетирӱлер jаҥыс ла соцсетьтерде эмес, Калмыкияныҥ ла Бурятияныҥ элбеде jетирӱлер эдер эп-аргаларында айдылган эди. Бӱгӱн бистиҥ кычыраачыларыска ол jанынаҥ ачык-jарык куучындап бергилезин деп, сӧсти Бронтой Янгович ле Арам-ламага бередим.
Бронтой Бедюров:
— Окылу jетирӱлерле бодозо, Амыр-Санаа Российский империяга 1757 jылдыҥ јаан изӱ айында Семипалатинсктеги шибее ажыра кирген, куран айда Тобол-Турада болгон, сыгын айда оспо ооруга табартып божогон. Ого ол тушта 36 ла jаш болгон. Бу ла jылдыҥ кӱчӱрген айында Россияныҥ Сенады Сибирьдиҥ губернаторы Соймоновко Амыр-Санааныҥ сӧӧгин орус-китай кыйуга Цин империяныҥ элчилери кӧрзин, танызын деп аткарары керегинде jакылта берген ле jаҥар айда каанныҥ сӧӧги Селенгинский острог деп адалган шибеениҥ коменданты Якобиге аткарылган. Бу кижи Амыр-Санааныҥ сӧӧгин эки катап, баштап калкаларга, оноҥ манjыларга кӧргӱскен, олор апаратаныс эмезе ӧртӧйтӧнис деп сурагылаарда, бербеген, шибеениҥ сӧӧксалгыжына jууп койгон. Амыр-Санааныҥ сӧӧгин салган jерди табары керегинде суракка мени 1758-1759 jылдарда Калмык каанныҥ jерине аткарылып, бу кире ӧйгӧ калмыктар болуп калган алтайларла болгон колбуларым экелген. Ол тушта Калмык jерине кӧчӱрилген алтай улустыҥ кӧп сабазы крестке тӱжӱртирген, оноҥ улам казактар болуп, 1918-1922 jылдарда болгон граждан jууда актар келтейинде jуулашкандар. Кызылдарга jеҥдиртеле, олордыҥ кезиги баштап Францияга, оноҥ США-ныҥ Нью-Джерси штадына кӧчкӱлегендер. Селенгинский острогтыҥ бойына 2001 jылда баргам. Селенга сууныҥ оҥ jарадында турган шибее эки катап коркышту ӧрткӧ алдыртып, 1840 jылда сууныҥ сол jарадына кӧчӱрилген болгон. Оныҥ учун jок болуп калган шибееге jедерге, Селенга сууны кемеле кечер керек болгон, мыныҥ ӱстине шибеени одоштой арттырып койгон кӧлӱкти меге ол тушта Агадагы кӱреениҥ кубарагы болгон Мерген Шагаевке каруулдаарга келишкен. Арткандарыс орус поэт Владимир Берязев, бурят поэт Дамба Жалсараевтиҥ краевед уулы ла jердиҥ алдындагы суу табар ус Селенганы кемеле кечип, озогы шибеениҥ ордына келзебис, таш серкпе бар, бузулбаган, арткан туралардыҥ тӧзӧлгӧзи кӧскӧ кӧрӱнип jат. Серкпенеҥ ыраак jок сӧӧксалгыштыҥ орды база танылу, Варфоломей Якобиниҥ сӧӧги шак ондо jуулган. Бу крестӱ улустыҥ сӧӧксалгыжы болгоны jарт, jердиҥ аайыла, суу табар устыҥ јартаганыла, анча-мынча баскындап, православный эмес улусты jууган сӧӧксалгыштыҥ ордын таптыбыс. Амыр-Санаа шак бу сӧӧксалгышта jуулганы jазым jок болордо, алтай jаҥла чай-чап азып, чӱм-чам ӧткӱрип, узак отурганыбыс. Поэт Берязев ол керегинде ӱлгер де бичиген эди. Ол тушта мен Селенганаҥ кӧндӱре jанбагам, Амыр-Санааныҥ јӱрген, башкарган jерлериле, Селенганаҥ ала Хакасия, Таҥды-Туба, Алтай республикалар ажыра Эрчишке jеткем. Хакастар Амыр-Санаа керегинде кӧп билгилебес, jаан карузыгылабайт, Таҥды-тубалар, олорго кӧрӧ, Амыр-Санааны сӱреен тоогылайт. Кызылдаҥ ала Кӧкӧрӱге jетире кӧлӱкле келгем, Таҥды-тубада Амыр-Санааны, Алтайда ла чылап, кажы ла кижи уккан, билер. Казахстанда ол тушта Абайдыҥ толо jылдыгына учурлалган jаан байрам болгон. Мен ол байрамда кычыртула туружып, чӧлӧӧ ӧй келиштиреле, Кара ла Ак Олбулардыҥ биригеле, Эрчишке кожулган jеринде Селенганыҥ эзинин, Амыр-Санаа jуулган jердеҥ алган тобракты, Хакас, Тыва, Алтай ажыра ӧткӧн jолдо ашкан jаан боочылардаҥ, байлу тайгалардаҥ алган таштарды ойроттордыҥ калганчы кааныныҥ тӧрӧлине – Эн-Эрчишке jетиргем… Бу керекти бӱдӱреле, сыным jеҥил, санаам токуналу бери jангам.
Арам-лама:
— Бронтой Янговичтиҥ Амыр-Санааныҥ сӧӧк-тайагы jуулган jерди бедиреген ижи, Амыр-Санааныҥ јӱрӱмин, нерезин, салымын эзеткени, jартаганы, jарлаганы бойыныҥ тебӱзин алынып, токтобой, барып ла jат. Калганчы эки jылга качалаҥын jаҥыс ла коронавирус jетирет… Бронтой Янговичтиҥ баштап койгон ижин улалтарга сӱреен jаан jӧмӧлтӧзин Бурятияныҥ билимчизи, этнограф, краевед Эдуард Демин эткен. Ол кижи jаҥыс ла буряттарды, Бурятияны, Улан-Удэни шиҥдеген эмес, Староселенгинсктиҥ тӱӱкизин острогтоҥ ала бузулганына jетире билер, кем, качан келгенин, кайда токтогонын билер. Комендант Якобиниҥ салымын кыракы шиҥдеген. Оныҥ айтканыла, Амыр-Санааныҥ сӧӧгин тыштынаҥ бу ла jерде jадыры деп кем де айдып болбос, jе сӧӧктӧргӧ казынты эдип, бедирезе, оныҥ сӧӧги ӱрелбезин деп тус тузаланганы, бӱгӱн Амыр-Санааны таап аларга, таныырга сӱреен jаан арга болор. Алтайда Амыр-Санааныҥ сӱлдези табылганы Ойроттыҥ калганчы каанына оны тоогон, сӱӱген, байлаган калыктарга база бир адылу аjару, jаан jилбиркеш баштады. Анчада ла Моҥолдыҥ ойротторы кӱйбӱреп чыктылар, оноҥ калмыктар. Буряттарга Амыр-Санаа эмеш ыраак кижи, оныҥ учун ого jилбӱ јаан эмес. 2018 jылда jаскыда Калмык jеринде «Ойрот Тӱмэн» деп калыктар ортодо фестивальда ла «Духовное и материальное наследие российских калмыков и ойратов зарубежья в социокультурном пространстве: традиции и этническая специфика» деп билим-практикалык конференцияда туружып, калмыктардыҥ ла Моҥолдыҥ ойротторыныҥ билимчилериле, jондык ишчилериле таныжарымда, Амыр-Санааныҥ Бурятияда сӧӧги jуулган jери jарталганы ла Алтайда сӱлдези табылганы керегинде сурактарга jилбӱ тыҥ болгон. Ол ло jыл jайгыда, кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи кӱнинде, Ойроттыҥ калганчы кааныныҥ сӧӧги jуулган jерде Амыр-Санаага учурлалган чӱм-чам ӧткӱрилген, судурлар кычырылган, сӱлде такылган, кадактар илилген, jердиҥ, сууныҥ ээлери ле сакпуузындар кӱндӱлелген, Алтайга учурлалган мактаалдар кожоҥдолгон. Амыр-Санаа каанга учурлай мындый такылга ӧткӱрерин элдеҥ ле озо бурят jаҥдар ла jондык ишчилер јӧмӧгӧн, чӱм-чамда jаҥыс ла Бурятияныҥ эмес, Моҥолдыҥ, Калмыктыҥ элчилери ле бурят казактар турушкандар, моҥолдордыҥ делегациязын консулы Дамдин Чадраабал баштаган. Мынаҥ ары Амыр-Санааныҥ сӧӧги jуулган jерде кереес ачары, субурган тургузары аайынча ӧмӧ-jӧмӧ иштеер болуп jӧптӧшкӧнис, jе тургуза ӧйдӧ бу пландарысты коронавирус туйуктап койды…
Александр Таспашевич Урбанов, журналист, тӱӱкичи:
— Амыр-Санааныҥ шибеези де, бойы да керегинде кӱрее- куучындаар ӧткӱрилип турганы сӱреен јаан учурлу. Ол керегинде тӱӱкилик документтер оноҥ-мынаҥ чыгып, кепке базылып турганы јакшы. Биске бойысты калык, нация деп тооп турган болзобыс, Китайдыҥ, Моҥолдыҥ архивтеринде тыҥыда казынар керек. Оноҥ Амыр-Санааныҥ орус империяга эткен јакшызын јаантайын јартап, јарлап турар керек.
Петр Борисович Попошев, Алтай Республиканыҥ депутады, сӧӧги чагандык:
— Бис, совет ӧйдиҥ балдары, ук-тукумысты, тӱӱкибисти билбес болуп ӧзӱп калганыс. Мындый болуп калганыста ада-энелеристиҥ ле олордыҥ ада-энелериниҥ бурузы jок деп бодойдым… Олор бойлоры революция, граждан jуу, репрессиялар, айдулар ӧдӱп, ӧскӱс-jабыс ла коркынчак болуп артып калгандар. Оныҥ учун Ойрот каан керегинде баштапкы куучындарды оноҥ-мынаҥ, эс-бос меге ӧскӧ улус ажыра угарга келишкен. Кичинек тушта Сугашка узун сынду, jаан сӧӧк-тайакту кижи келип, Кыйгасовторго токтойтон, бистиҥ билеге карузыйтан. Кийнинде jаанайла, ол кижи ле бистиҥ Сугаштыҥ улузы соктырткан фотоjуруктаҥ иероглифле бичип койгон бичикти аайлап болбой кайкайтам. Оноҥ Улалуга келип, ол кижи Jалбаҥ деп кижи болгонын билип алгам. Jе jуук таныжар, куучындажар арга бисте болбогон. Бронтой Янгович, ол кижи кем болгонын, иштеген ижин куучындап берген болзогор, ол китай тилди билер болгон бо? База газет кычырар кемине jедип, слердиҥ «Ойгон, Оймон!» деп бичимелеерди «Алтайдыҥ Чолмонынаҥ», Амыр-Санаа керегинде бичимелеерди «Звезда Алтаядаҥ» кычырганым санаамга артып калган…
Бронтой Бедюров:
— Ол кижи бойын «калдан-ойрот укту, кара-тодош» сӧӧктӱ деп айдатан акабыс Јеле – Jалбаҥ Малчинович Тодошев болгон. Jуучыл офицер, кыйудагы черӱде турган, оныҥ да учун олорды китай тилге ӱреткендер, Тошоҥтыныҥ заставазыныҥ начальниги болгон. Ол Ойроттор керегинде jаҥыс ла кеп-куучындардаҥ эмес, тӱӱкилик документтердеҥ де билер болгон. Алтай ичиле jоруктап, билерин тӧрӧӧн-туугандарына, наjы-нӧкӧрлӧрине, кӧрӱш-таныштарына куучындап туратан. Энези чагандык сӧӧктӱ кижи болгон, слерге, байла, таайларым деп карузыган. Мениҥ адам Јана тодош база чагандыктаҥ чыккан.
Семен Танытпасов:
— Јалбаҥ-таай Экинурга барза, Кокпоев Шонтой, Кукаков Кӱјӱрт (бай ады – Тайку) деп јаан јашту улустыҥ айылдарына баратан деп уккам. Је текшилей кӱрее-куучыныс јанынаҥ айтса, бу киреге токтоп, ачык-јарык куучынысты кычыраачыларыска јетирели.
Келер кӱрее-куучынныҥ темазы алтай тойыска учурлалар.

Улалу
2021 (Уй) јыл, кӱчӱрген айдыҥ 8-чи кӱни