Алтайдын Чолмоны

«Кандый да болзо, каткырып, јакшыга бӱдӱп јӱредим»

19.11.2021

Эр улустыҥ јӱрӱми кату болор, олор јуу-чакта, согуш-тартыжуларда туружар, кату-кабыр иш бӱдӱрип јӱрер деп айдыжар. Олор кӱр-кӧкси бек, ийделӱ болот. Ӱй улус кылык-јаҥыла кӧп сабада јымжак, јалакай болор. Је кезик эпшилердиҥ јӱрген јӱрӱмин, ӧткӧн ченелтелерин, ийде-кӱчин кӧрзӧҥ, олор эр улустаҥ артпас, керек дезе оноҥ до турумкай, бек болгылайт.
Андый эпшилердиҥ бирӱзиле меге бу јуукта таныжар арга болды. Айсылу Кыйынованы мен элдеҥ ле озо Кан-Оозы аймактыҥ «Эрјине» деген хореографиялык ансамблине кеп-кийимдер кӧктӧп турган ус кӧкчи деп уккам. Газедистиҥ кычыраачылары бу ус кӧкчи керегинде бир кезек бичимелдерди мынаҥ озо јылдарда чыккан номерлеристеҥ кӧрӧр аргалу болгон. Бу ӧктӧм келинниҥ текши јӱрӱми керегинде бӱткӱл роман да бичиирге јараар деп бодойдым. Оныҥ учун јилбилӱ куучынысты элбеде јарлайдым.

Карган энези адаган
Таныжып ийеле, байла, кӧп улус чылап ок, нениҥ учун оныҥ ады Айсулу эмес, Айсылу деп сурадым.
— Мениҥ карган адам крым татар укту кижи болгон, оныҥ учун карган энем мундус сӧӧктӱ Шукаева Карамчы мени татарлап Айсылу деп адаган.
Карган энемдер он карындаш болгон. Оныҥ ады керегинде айтса, озодо актар-кызылдар келип, улусты кырып турарда, бистиҥ јаандарыс тайга-ташка качып, јажынып јӱрген. Карган энем дезе чууда, ыйлап ийзе, истежӱ табып алар дейле, оныҥ энезине баланы барып агаш аразына артыргызып салзын деген. Эне кижи јаш балазын кайа-ташту јерге бийиктеде чебер салып койоло, јӱреги сыстап качкан. Тоолу кӱн ӧткӧн, истежӱ токтогон кийнинде, ол балазын артыргыскан јерге оны кӧрӧргӧ келген. Је кӧрӧр болзо, балазы тирӱ, канайтпаган да. Онойып, оны энези «карамдаган балам» деп, Карамчы деп адаган.
Карган энемниҥ ада-энези кам улус болгон. Олор јаан ла кызын ээчидип алып, эки јара камдагылап јӱре беретен. Граждан јууныҥ ол ӧйлӧринде Алтайда улусты кӧп лӧ сабада «кызылдар» кырган дежер. Онойып, карган энем де сок јаҥыс сыйныла ӧскӱс артып калган. Ол оогош сыйнын ла сананып, оны азырап аларга, койчыларга јалчыланып, иштеп јӱрген. Базып ла турала, јыраалардаҥ сындырып, койдыҥ тӱгинеҥ јулуп, носокты тӱӱп, сыйнына апарып беретен. Сыйны дезе оҥор ӱредӱчиниҥ айылында јӱрген.
Јиит тужында карган энем озочыл уй саачы болгон. Јууныҥ кийни — тороныҥ ӧйи. Бир катап карган энемге јакшы ижи учун колхозтоҥ бозу берген. Уй саачы келиндердиҥ кӧбизи јаш балдарлу. Олор јаба-јуба ол бозуны сойгон. Је этти ӱлежерге де јетпеген. Колхозтыҥ председатели Мармаков деген кижи јиит ӱч эпшини јабарлап, донос бичип, айдуга аткарып ийген. Онойып, карган энем Ӱстиги Магаданда агаш јыгып, ӱч јыл јурт-поселениеде јӱрген. Оныла кожо аткарылган эки келинниҥ бирӱзи алты јыл отурган, бирӱзи айдуда јирме јылдаҥ ажыра бололо келген.
Јурт-поселениеде карган энем татар укту јиитле танышкан. Карган адамды ӧскӧ поселениедӧӧн командировакага аткарып ийген ӧйдӧ карган энемди чыгарып ийген. Ол капшай ла тӧрӧлине јана берген, энем дезе ичте болгон. Онойып, олор экӱниҥ јолы ыраашкан.
Айдудаҥ јанып келеле, ол иштеп јӱрӱп, ортозынаҥ арга табып, јаан казанга толо кӧчӧнӧҥ јаантайын азып, јурттыҥ ончо балдарын јууп, азыраар болгонын Мӧндӱр-Сокконныҥ јаан улузы эмди де јылу эске алынат. Анна Чекчеевна Балина кӱч ӧйлӧрдӧ карган энем ого, ыраак Москвада ӱренип турган студент-балага деп, акту кӱӱниле јап-јаҥы алтай тӱлкӱ-бычкак бӧрӱк кӧктӧп сыйлаган деп быйанду айдат.
Мени ол карган энемге тӱҥей дежер. Чындап та, менде ол ийделӱ јаанымла колбу барын, бис экӱниҥ салымдарыс та тӱҥей келижип турганын сезип јӱредим. Кезикте ижимде ол меге болужып та турган деп билдирет…
Карамчы Шукаевна сӱрекей ус кижи, ол бӧрӱктеҥ ала ӧдӱкке јетире бойы кӧктӧп, белетеп туратан. Энем, Валентина Михайловна, ол ошкош ус кӧкчи. Энем меге јаштаҥ ала койдыҥ, кураанныҥ терезинеҥ кулјаларлу эдип бӧрӱк-тонноҥ кӧктӧп кийдиретен. Адам Кыйынов Акча Кулеровичтиҥ энези тодош сӧӧктӱ Ерелина Тап-
тырбас карган энем база кӧктӧнӧр ус болгон.

Аш кылгада, бала јашта. Ижи керегинде
Мен оогоштоҥ ло, бир 4-5 јаштаҥ ла ала, энемниҥ баш кайырчагынаҥ бӧстӧрдӧҥ бойым ла алып, керек дезе энемниҥ чамчазын јараду јогынаҥ кезип туруп, наадайларымга кийимди кӧктӧӧр болгом. Ада-энем меге ол ло тушта кӧктӧӧр кичинек машинка садып бергилеген. Ол меге ончо ойынчыктардаҥ артык, ого ло отурып, бойымныҥ алдыма кӧктӧнип отуратам. Бу ойыным келер ӧйдӧ иштеер ижим болор деп билбегем де.
Јаан класстарда ОНСШ-та ӱренип турала, сурт ла этсе, бойыма јаҥы кийим эмезе болгонын ӧскӧртип кӧктӧп ийетем. Чачты ӧскӧ ӧҥгӧ будуп, «начёс» эдерин школдо база мен баштагам. Кыстар —кийнимнеҥ. Ӱредӱчилер баштаҥ тудунган, арбаныштар болгон (кӱлӱмзиренет). Эмди ӱредӱчилерим мени кӧрзӧ, «моданы башкараачы» деп каткырып эске аладылар.
Оогошто ончо балдар артисттер ле болорго амадайтан. Мен де олордоҥ аҥыланбагам ла школдыҥ кийнинде Абаканда кӱӱлик училищеге «Хореография» бӧлӱкке кирип ӱренгем. Алтайга келип, пединституттыҥ «Филология» факультединиҥ алтай бӧлӱгине киргем. Институтта кӧп ӱредӱчилерим мени «телеберилтеде ӧткӱреечи болуп иштеер» деп айдыжатан. 1991 јылда кожоҥчылардыҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газет башкарган «Кӱмӱш кайырчак» деген солун ӱлекеринде Арутай Адаровло кожо ӧткӱреечи болуп турушкан эдим. Ол салымымда јаркынду бӱк болуп артып калды. Је институтты јетире ӱренбей, кижиге барып, Экинурдӧӧн кӧчӧ бергем.
Ол сыраҥай ла кӱч 90 јылдар. Калажымды иштеп аларга мен кӧктӧӧр машинканы чыгарып ийеле, озо сувенирлер кӧктӧӧринеҥ, кийим-тудум чыныктаарынаҥ араайынаҥ баштагам. (Айсылу Акчабаевнаныҥ барган јуртында салымы келишпеген… Ол јаш балазыла кожо таҥынаҥ биле болуп јӱре берген — авт.).
1993 јылда аҥылу ӱредӱ јок то болзо, «Солоҥы» журналда мультипликатор-јурукчы болуп иштеген ӧйлӧр болгон. 1994 јылдаҥ ала дезе кеп-кийимдер кӧктӧӧрин баштап, ол ишке текшилей кӧчӧ бергем. 1995 јылда оогош уулым чыккан. Декретте отурып турала, ӱлгӱлеечиниҥ бир айлык ӱредӱзин алып, артыктардыҥ тоозында божотком. 1996 јылдаҥ ала улустыҥ јакыганыла алтай кеп-кийимдерди (тойго, балдарга, ӱредӱчилерге, артисттерге) кӧктӧп, кӧндӱге бергем.
2001 јылда мен ада-энем јаткан Сугаш јуртка кӧчкӧм. Оноҥ клиенттерим јаҥыс ла Кан-Оозы ла Кӧк-Суу эмес, туку Кош-Агаштаҥ, Оҥдойдоҥ, Улаганнаҥ Сугаштӧӧн келип, кийим јакыдар болгон. Јурттӧӧн бир јылга барган кижи тогус јыл канайып ӧткӧнин билбей де калгам. Энем ле уулдарым мал-ашты башкарган. Мен дезе ӱзӱк јоктоҥ, кезикте тӱнди, тӱшти де билбей, кӧктӧнгӧм.
Мен эдип јаткан керегимди сӱӱйдим, кажы ла кепке санаам, ийдем саладым. Кезик улустаҥ кеп-кийим кӧктӧгӧн учун керек дезе јалын да албай јадым. Кажы бир кижи кӧрӱ-маргаанга барып јатса, акчазы кызык деп билип, акту кӱӱнимнеҥ јеҥӱ кӱӱнзеп, сыйлап бередим. Ондый сый улуска база ийде, јакшы кӱӱн-санаа берет ле олор чын да јеҥӱлӱ јанат, быйанду сӧзин айдат. Ол меге недеҥ де баалу кайрал. Онойдо ок ижим мениҥ томым да деп айдар аргам бар. Ижимле калажымды да иштейдим, кӧксимде «ооруларымды» да јазадым.
Јакыганы аайынча кӧктӧнип јадала, кижиниҥ кылыгын да билип аларга јараар. Јакшы ла эдилип бараткан иш, ээзиниҥ кылыгы кату болзо, торт ло тутакталып турар. Эмезе иш ӧйинде кӧктӧдип јаткан кижиниҥ јӱрӱминиҥ элестери де кӧрӱне берер. Андый учуралдар база болот. Оныҥ учун кӧклӧ кожо кижи улустыҥ кылык-јаҥын да јакшы аайлаштырып јӱрет.

«Эрјине»
Кеп-кийимдерле колбулу башка-башка конкурстарда туружып турала, 2004 јылда мен Кан-Оозыныҥ санаттар школыныҥ директоры, «Эрјине» ӧмӧликтиҥ художественный башкараачызы Анжелика Молчоевала танышкам ла оноҥ бери бис нӧкӧрлӧжип јӱредис. Јайаан јолым да бу јакшынак ансамбльла, Кан-Оозы аймакта балдардыҥ санат школыла бек колбуда барып јат. Бу ӧйгӧ кӧктӧп иштегеним кӧп лӧ сабада санат школдыҥ керексиништери аайынча: «Эрјинениҥ» бијечилерине, Эмиль ле Радмила Теркишевтердиҥ ансамблине. Ол ортодо текши республикадаҥ улустыҥ сурагы аайынча база кӧктӧйдим.
Калада баштап тарый арендага кып алып, ол ательемде отургам. Је оныҥ јалы там ла бийиктеген учун, эмди айылымда иштенедим. Иштенерге меге тыш-туура табыштар бир де чаптык этпес керек, бойыма јараган классикалык кӱӱлер ойнодып аладым.
Санат школдо кандый бир јаҥы номер тургузар керек болзо, ончо неме кӱӱдеҥ башталат. Эмиль Сергеевич оны бичип јат, Влад Санашев аранжировказын эдип јат, Анжелика Борисовна бијени тургузат ла оны меге кӧргӱзет-угузат. Оноҥ иш мениҥ санаамда ӧдӱп јат: кандый јуруктар кӧрӱнер, кеп-кийимдер кандый бӧстӧҥ, кандый ӧҥдӱ болоры ла оноҥ до ӧскӧзи. Хореографиялык ченемелдӱ болгоным бијечилерге кептер кӧктӧӧринде јаан јарамыкту болот. Нениҥ учун дезе бу тегин кийим эмес, ол јаҥыс ла јараш болор эмес, ол биједе бир де чаптык этпес, эптӱ болор учурлу.
Алтай кеп-кийимниҥ ээжилерин, чӱм-јаҥын билерге, база ас эмес иш ӧткӱрип, јаан улусла, билимчилерле таныжып куучындажар керек. Бисте ончо не-неме, эдим учурлу ине. Је бијечи артисттердиҥ кеп-кийимин кӧктӧӧринде бис текши ээжилердеҥ туура сала бередис. Је онызын оҥдоорго јараар деп бодойдым.
Республикада эл-јон ортодо анчада ла танылу «Јаш канаттар» деген бијени бистиҥ јайаандык ӧмӧлик сӱрекей узак сананып экчеген деп айдарга јараар. Анжелика Борисовна кушкаштардыҥ бијезин тургузарга турган, ого кеп-кийимдерди канайып этсе јакшы болор деп, улай ла айдып туратан. Ол бије керегинде куучын јылдарла улалган болгон. Оноҥ бир ле ӧйдӧ ончо неме эптӱ келижип, иш кайнай берген. Эмиль Сергеевич кӱӱзин чӱмдеп ийген, Анжелика Борисовна бијени тургузып ийген ле меге кандый кеп-кийим болотоны ол ло тарый кӧрӱне берген… Иштиҥ турултазында јаражай-кызычактарыс ол бијеле Горно-Алтайскта ӧткӧн кӧрӱ-маргаанныҥ гран-призин алган ла оноҥ до кӧп јаан кӧрӱ-маргаандарда једимдӱ турушкан.
«Эрјине» ансамбльдыҥ јарлу ла эҥ артык деген бијелериниҥ тоозында «Јаш канаттардаҥ» башка «Кӧк бӧрӱниҥ ойыны», «Ай кеберлӱ баатырлар», «Солоҥы», «Талканду чай», «Комустыҥ бијези». Олор башка-башка кӧрӱ-маргаандарда јаантайын туружат. Кӧп учуралдарда мен ансамбльла кожо јоруктайдым, болужадым. Ӱзеери кӧрӱ-маргаандарда кеп-кийимдердиҥ дизайнерлерин база сурап некейдилер. Темдектезе, быјыл кандык айда «Эрјинеле» тӧс кала Москвада ӧткӧн хореографияныҥ албатылар ортодо DANCE CONTINENT деген кӧрӱ-маргаанында туруштыбыс. Ондо јаргычылардыҥ ортозында јарлу хореограф Софья Гайдукова болгон, ол бисти «Культура» каналда «Большие и маленькие» деген ӱлекерге кычырган. Онойып, јаан изӱ айда ол јарлу ӱлекерде туружып келдибис.
Кандый ла јаан кӧрӱ-маргаанныҥ кийнинде хореографтар ла јаргычылар јуулыжып, шӱӱжӱ-куучын ӧткӱрет. Олордыҥ кӧбизи дезе «Алтай Республиканыҥ кеп-кийими кайкадат…» деп сӧстӧрдӧҥ башталып турат. Чындап та, бистиҥ балдарыс та јаркынду, кийгени де ончозындыйынаҥ аҥылу ла јараш болот деп кемзинбей темдектейдис. Ижимди бийик баалаган јылу сӧстӧри, ансамбльдыҥ јеҥӱлери недеҥ де јакшы сый, ол кижиге оноҥ ары узанар, чӱмдеер ийде берет.
2014 јылда бис «Эрјине» ансамбльла, Теркишевтердиҥ «Алтын-Куу» деген фольклорлык ансамблиле кожо Финляндия, Швеция ороондордо ӧткӧн албатылар ортодо кӧрӱ-маргаанга барып јӱрдис. Стокгольм, Хельсинки калаларла таныштыс, канча кат теплоходло јоруктадыс. Биске ол сӱрекей солун јорукташ болгон. Ондо анчада ла јаан јашту улусты кӧрӱп кайкадыс. Олор јаантайын ла јоруктап амырап туратан эмтир. Текши эл-јоны да, карганактары да ончозы эди-каны јуунак, арык, спортты сӱӱр улус эмтир. Кӧрӧр болзо, текши албаты-јон су-кадык јӱрӱм јӱрет, бош салынбай, эди-канын тазыктырат. Тӱндӱк базытты баштапкы катап оноҥ кӧргӧн эмей. Рюкзактар јӱктенген карганактар ары-бери эрчимдӱ базып туратан. Бистиҥ карганактардаҥ чек башка.

Биле, бала-барка
Балдарымды мен јаҥыскан чыдаткам. Ада-энем болушкан. Олор мениҥ ижимди, оныҥ кемин оҥдоп, кезикте болужып та туратан. Кӧктӧнип баштазам, айылда улус, чаптык этпеске, чыгала јӱре берер болгон (каткырат).
Мен ончо кеп-кийимдерди јаҥыскан ла кӧктӧйдим. Санат школдыҥ јакылтазыла кезикте туку јирмеге јуук кийим кӧктӧӧр керек. Кезикте ӧй дӧ ас болот. Онойып, «Талканду чай» деген бијениҥ кеп-кийимдерин уулчактарым кӧктӧӧргӧ болушкан. Оогош уулым оверлокло иштенген, јаан уулым утюгла тӱзеткен. Уулдарыма нӧкӧр болорго кичеенгем, кажы ла сурагына ајару эдип, кожо јартажып, аайлаштырып. Эмди, балдарым јаанап каларда, олор ончо ишти эдип билер, энезин де, ончо јаан улусты да тооп јӱрер, сурактарын бойлоры аайлаштырып јадар, тура тудар чындык эрлер.
Олор экӱлези јайаандыкка салымду, аҥылу кӧрӱмдӱ. Байла, адамды тӧзӧгӧн, сӱрекей јараш јураар, јарашты сезип турар. Сананзам, оогожы јолымла барган болзо, менеҥ артык дизайнер болор эди. Кӧп эдимдерим аайынча Саша бойыныҥ кӧрӱмиле јакшынак јӧп-сӱмелер айдып берген. Чындап, ол 2-чи класста болордо, мен ого база кӧктӧӧр машинка алып берген болгом.
Адам, Акча Кыйынов, бастыра јӱрӱмине тискинчи болгон, башкараачыларды ончо Алтайла тарткан. Оноҥ ол «бу Алтайыстыҥ јаражын јураар керек» дейле, 40 јажынаҥ ажып, јуранып баштаган. База аҥылу ӱредӱ јок, ары јанынаҥ берилген јайалтазын бойы ла ачкан. Јуранарыла коштой ол ӱлгерлер, проза чӱмдеп бичийт, агаштаҥ кезип узанат. Ада-энемде бис ӱчӱ, сыйным ла карындажым бар.
Энем, Валентина Михайловна, база кӧктӧнӧр, бичинип ийер, кожоҥдоор јайалталу кижи. Јаан уулым Алексей база агаштаҥ кезерин јакшызынат. Је јаанап келеле, уулдарым «эр улустыҥ» дейтен профессияларын талдаган.
Јаан уулым ла Надежда келдим меге эки барка сыйлап берген. Келдим база узанып, кӧктӧнип турат. Кӧрӱп турзам, баркаларымга да јайаандык јаандарынаҥ тӱшкен ошкош. Олор јуранар, бијелеер, јааны кайчыла кезип узанар, оогожы кожоҥдоорго сӱӱр.

Кӧкчи-дизайнерлер
Коллегаларым ортодо меге анчада ла Аржана Кензинаныҥ эдимдери јарайт. Ол ижи аайынча бир канча бичик те чыгарып салды.
Суркура Сандыкова кӧктӧгӧн кеп-кийимдер сӱрекей јараш. Анжела Боконокованыҥ узы јаан, эдимдери аҥылу. Кемине Сатунова стилизованный дейтен јакшынак кийимдер кӧктӧп турганын кӧрӧдим.
Мениҥ бойымда да алдында андый јаан амаду болгон — эмдиги ӧйдиҥ кажы ла кӱн кийетен алтай кеп-кийимдерин кӧктӧӧргӧ. Ол амадумга качан бирде келер ле болбойым.

Бош ӧйдӧ
Мен јорыктаарга коркышту сӱӱр кижи. Бош ӧй болзо ло, токтодынып болбой, рюкзак-палатканы јӱктенип, кырлардӧӧн, тайга-таштӧӧн чыга бередим. Кӧп сабада јаҥыскан. Јиит ле тужымнаҥ ала эки уулды јаҥыскан чыдадып, недеҥ де коркыбас болуп калган ошкожым. Кату-кабыр ишти бойым эдип ийерим, атаганымды да алып ийерим. Ар-бӱткенде јӱргеним — ол меге эҥ ле јакшы амыралта.
Онойдо ок быјыл тӱндӱк базытчылардыҥ кыймыгузына кирип, олорло кожо база канча јолдор ӧттим ле келер де ӧйдӧ кӧп јаҥы јоруктарга белен.
Куучындажып, нӧкӧрлӧжип јӱргендерим — ол школдо кожо ӱренген најыларым. Бис јаантайын колбуда, туштажып јӱредис.

Адакыда
Айсылу Акчабаевна јӱрӱминиҥ тӧс ээжизи деп, ол кандый да болзо, ичкери јӱткиир, јакшыга бӱдер, бийик кӱӱн-санаалу, колды бош салбай, каткырып јӱрер керек деп айдат.
Ачык-јарык, керек дезе јарамыкту јӧптӧрлӱ куучын-эрмек учун Слерге быйан. Јолдорор ачык, ижигер јеҥил, эптӱ, айыл-јуртыгарда амыр-энчӱ ле ырыс болзын деп кӱӱнзейдим!

Э. КУДАЧИНА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары