Алтайдын Чолмоны

Баланыҥ телекейлик кӱни

23.11.2021

Бастыра телекейде кӱчӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде Баланыҥ кӱни темдектелет. Быјыл ол амыраар кӱнге келишти. Бириктирилген Нациялардыҥ Организацияларыныҥ Генеральный Ассамблеязыныҥ 1954 јылда јараткан байрамы бастыра телекейде балдардыҥ јакшы јӱрӱмине учурлалат.

Ӧзӱп јаткан ӱйениҥ јакшы јӱрӱми бистиҥ балдарыстыҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйынаҥ ла су-кадыгыныҥ айалгазынаҥ камаанду. Јаш эт-канныҥ су-кадыгын корыырыныҥ ла тыҥыдарыныҥ јаан учурлу тӧзӧгӧзи – ол тузалу ла јӱзӱндӱ курсак-тамак. Тузалу ла јӱзӱндӱ курсактанары – бастыра јанынаҥ ӧзӧриниҥ, толо ло узак јӱрӱмниҥ тӧзӧгӧзи, кӧп тоолу јеткерлӱ оорулардаҥ тӧс коручылы. Оныҥ учун бала тузалу ла чын курсактанарына канча ла кирези эрте темиккени јаан учурлу болуп јат. Пандемияныҥ ӧйинде ол анчада ла курч сурак болуп туру.
Россияда су-кадык курсактанарыныҥ ээжилерин таркадары аайынча јонјӱрӱмдик элбек ишти Роспотребшиҥжӱ ӧткӱрет. Бу амадула 2019 јылда «Демография» нацӱлекер аайынча «Јондыктыҥ су-кадыгын тыҥыдары» деген федерал ӱлекер тургузылган.
«Роспотребшиҥжӱниҥ бастыра ижи бир байлыкты айландыра ӧдӧт, ол – кижиниҥ эҥке-тоҥко јӱрӱми ле су-кадыгы керегинде кичеемелдер – деп, тузаланаачылардыҥ тап-эриктерин ле кижиниҥ јакшы јӱрӱмин корыыр бӧлӱкте шиҥжӱ аайынча федерал службаныҥ башкараачызы, Россияныҥ государственный баш санитарный врачы Анна Юрьевна Попова айдат. – Је россияндардыҥ бир бӧлӱги бистиҥ јаантайынгы ајарубыста – олор бистиҥ балдарыс. Бисте эл-јонныҥ ла балдардыҥ, анчада ла ӱренчиктердиҥ јондык курсактаныжына санитарно-эпидемиологический некелтелер сӱреен бийик».
Су-кадык курсактаныштыҥ сурактары аайынча нормативный тӧзӧлгӧни јарандырары ведомствоныҥ ижиниҥ јаан учурлу ууламјызы боло берген. Россияда баштапкы ла катап «су-кадык курсактаныш», «курсак-тамактыҥ чыҥдыйы» ла «изӱ курсак-тамак» деген оҥдомолдор јарталган, онойдо ок су-кадык курсактаныштыҥ ээжилери федерал јасакла быжулалган: «Курсак-тамактыҥ продукциязыныҥ чыҥдыйы ла јеткери јок болоры керегинде» 02.01.2000 јылдагы 29-ФЗ номерлӱ федерал јасак (ред. 01.03.2020 јылда).
«Роспотребшиҥжӱ 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала эл-јонныҥ јондык курсактаныжын тӧзӧӧриниҥ санитарно-эпидемиологический некелтелерин тургускан ла олор ийдезин алынган. Олордо балдарды азыраарыныҥ аҥылулары чокумдалган – баштапкы ла катап сахарды ла тусты јиириниҥ кеми астадылган. Балдарды текши азыраар јерлерде кондитерский курсактарды ла колбасаларды берери, олордо тус ла сахар кӧп учун, астадылган. Балдардыҥ курсак-тамагында кыйалтазы јоктоҥ йодту тус болоры некелет».
Ведомство «Курсактанарыныҥ, курсак-тамактыҥ биотехнологияларыныҥ ла јеткери јок болорыныҥ федерал шиҥжӱлӱ тӧс јериниҥ» специалисттериле кожо ӱредӱлӱ учреждениелерде элбек шиҥжӱлер ӧткӱрет. Ада-энелердиҥ анкетированиези ле ӱредӱлӱ учреждениелердиҥ јетирӱлерин шиҥжӱлегени ажыра ӱренчиктердиҥ курсак-тамагыныҥ чыҥдыйына баалар берилет.
«Мындый мониторинг балдардыҥ ажаныжын јууктада билип алар арга берет: олор кандый аш-курсак, канча кирези, кӱнине канча катап јип јат, айылда нени, школдо нени јип јат, тергеелер јанынаҥ кандый аҥылулар бар, је эҥ учурлузы – рацион сахар, тус, трансӱттер јанынаҥ ла керектӱ макро-микроэлементтер бары јанынаҥ су-кадык ажанышка канча кирези келижип турганы јарталат» – деп, Анна Юрьевна темдектеди.
2019 јылда шиҥжӱлӱ бу иш беш пилотный тергееде ӧткӱрилген ле 2800 школдо ченелген. 2020 јылда школдордо шиҥжӱлер элбедилип, РФ-тыҥ 24 тергеезинде ӧткӧн. 2019-2020 јылдарда ӱренчиктердиҥ курсак-тамагына баа берери 5083 школдо ӧткӧн, баштамы, орто ло јаан школдордыҥ 50 098 ӱренчиги ада-энелериле кожо каруулар берген. 2021 јылда РФ-тыҥ 49 тергеезинде шиҥжӱлер ӧткӱрилет. Јарталган јетирӱлер школдордо курсак-тамактыҥ чыҥдыйын јарандырарында тузаланылат.
Россияныҥ бу баштаҥкайы солун. Телекейдиҥ кӧп ороондорында ӱренчиктерди изӱ курсакла азыраары јанынаҥ некелтелер јок, школдордо азыраары кӧбизинде шӱӱлтелер кеминде ӧткӱрилет, ада-энелер меню тургузарында турушпай јат.
Баштамы текши ӱредӱниҥ программазыла ӱренип турган ӱренчиктерди чыҥдый курсак-тамакла јеткилдеер амадула Роспотребшиҥжӱге бу ӱредӱлӱ организацияларда ла олорго аш-курсак продукция јетиреечилерде планла эмес шиҥжӱлер ӧткӱрер јакылта берилген. Ӱренчиктердиҥ курсак-тамагы јанынаҥ јакылтаны бӱдӱрериниҥ ле мониторингтиҥ турултазында 2020 ӱредӱлӱ јылда баштамы класстардыҥ тегинге изӱ курсакла јеткилделгени 99-100% болгон.
Роспотребшиҥжӱ РФ-тыҥ президентиниҥ јакылтазын бӱдӱрип, школдордо изӱ курсак-тамакла азыраарыныҥ нормаларын аайлаштырып турган «Текши ӱредӱлӱ организациялардыҥ ӱренчиктерин азы-раарын тӧзӧӧри аайынча шӱӱлтелер» чыгарган. Онойдо ок ада-энелердиҥ ӧмӧликтериле эрчимдӱ иш ӧткӱрилет.
Роспотребшиҥжӱ 2020 јылда «Просвещение» бичик чыгартула, ӱредӱниҥ министерствозыла, «Национальный учурлу керектер» АНО-ло кожо су-кадык курсактанышка учурлалган ачык уроктор тургускан. Материалдар ӱредӱлӱ материалдардыҥ библиотеказыныҥ «Москваныҥ электронный школы» (МЭШ) платформазында тургузылган. Кажы ла педагог су-кадык курсактаныш јанынаҥ урокты оноҥ алып ӧткӱрер аргалу. Ӱредӱлердиҥ амадузы – ӱренчиктер чын курсактанарыныҥ ээжилери ле су-кадык јӱрӱм јӱрериниҥ тӧзӧгӧзи болуп турган чыҥдый курсак-тамакка каруулу болоры керегинде билгирлер берери.
2021 јылдаҥ ала балдардыҥ бастырароссийский «Орленок» лагериле кожо элбек ӱлекерле иштер ӧткӱрилет. Мында ӱредӱлӱ лекциялар, курсак азарыныҥ мастер-класстары, «Россияныҥ национальный кухнязы», су-кадык рацион тургузарыныҥ ла чыҥдый ла јеткери јок продукция талдаарыныҥ ээжилерин ӱренер аргалу ӱредӱлӱ стажировкалар, онойдо ок ӱлекердиҥ амбассадорлорыла, эксперттериле туштажулар ӧткӱрилет. «Орленокто» программаныҥ туружаачылары Россияныҥ башка-башка тергеелеринеҥ келген 18 000 ажыра балдар болгон. Јылдыҥ учына јетире бу тоо 20 000 једери темдектелет.
Роспотребшиҥжӱ онойдо ок ВГТРК-ла, балдардыҥ «Карусель» телеканалыла јаба чын ажанары керегинде бир канча мультфильмдер чыгарган. «Балдардыҥ радиозында» «Скатерть-самобранка» деп бир канча программалар чыгат. 2020 јылда Роспотребшиҥжӱниҥ «Эл-јонныҥ гигиена јанынаҥ ӱредӱзиниҥ тӧс јериниҥ» эксперттери ӱренчиктерге су-кадык курсактаныштыҥ сурагына учурлалган анимациялык сериал чыгарган.
Роспотребшиҥжӱниҥ ижиниҥ јаан учурлу ууламјызы эл-јон ортодо ӱредӱлӱ ле јетирӱлӱ иш ӧткӱрери болуп туру. 2019 јылда здоровое-питание.рф портал, школа.здоровое-питание.рф, рецепты.здоровое-питание.рф деп аҥылу онлайн-ӱлекерлер, онойдо ок ӱлекердиҥ соцсетьтерде бӱктери тӧзӧлгӧн.
«Су-кадык курсактаныштыҥ школында» видеолекциялар бар, олор ӱлекердиҥ эксперттериниҥ турушканыла тургузылган. Специалисттер башка-башка јашту – оогош болчомдордоҥ ала каргандарга јетире – улустыҥ курсактанарыныҥ аҥылулары керегинде билгирлерле ӱлежет. Оныла коштой, «Ада-энелердиҥ ајарузына» деп аҥылу бӧлӱк бар, ондо балдардыҥ су-кадык курсактанары аайынча материалдар јуулган.
2021 јылда «Су-кадык курсак-тамак» деген солун ӱлекердиҥ сервиси башталган: «4 сезон – су-кадык кижиниҥ тарелказы». Ол сервистиҥ кӧп аргаларлу платформазы, оныҥ болужыла кажы ла кижи бойыныҥ амадузынаҥ (бескезин јабызадары эмезе бир кеминде тудары, башка-башка оорулардаҥ чеберленери) камаанду меню табар аргалу. Бӧлӱкте ӱренчикке керектӱ тузалу рацион бар. Эмди ле ондо курсактанарыныҥ 30 кирези программазы бар, ого јаҥызы кожулат. Олорды ончозын «Курсактанарыныҥ, курсак-тамактыҥ биотехнологияларыныҥ ла јеткери јок болорыныҥ федерал шиҥжӱлӱ тӧс јери» ФГБУН-ныҥ ла ӧскӧ дӧ билим тӧс јерлердиҥ специалисттери тургускан. «4 сезон – су-кадык кижиниҥ тарелказы» – ол улус тегинге ле элбеде тузаланар аргалу, окылу баштапкы сервис болуп јат.
Эки јылга сервиске 125 млн кижи коштонгон; здоровое-питание.рф порталла 92 млн кижи тузаланган; социальный сетьтердиҥ тузанаачыларыныҥ тоозы 48 млн кижидеҥ ашкан.

***

Балдардыҥ врачтарыныҥ кӱни
Ӧткӧн суббот кӱнде онойдо ок Педиатрдыҥ калыктар ортодогы кӱни темдектелген. Балдардыҥ врачтары кажы ла кижиниҥ су-кадыгын ла оныҥ чын ӧзӱмин эҥ озо кичееп баштайдылар. Бу тегин эмес ле каруулу јол, ол медицинский специалисттердеҥ јаан ајарулу ла каруулу болорын некейт. Педиатрлар јаҥыс ла балдарды эмдеп турган эмес, олор ада-энелерле кожо текши амадуга – кажы ла баланыҥ су-кадыгын ла јӱрӱмин корулап аларына – јединедилер.
Бӱгӱн куучын Н. М. Пироговтыҥ адыла адалган РНИМУ-да Россияныҥ балдардыҥ клинический эмчилигиниҥ баш врачы Екатерина Александровна Путилинала ӧдӧт. Ол врач-педиатрдыҥ ижиниҥ аҥылулары ла балдардыҥ кажы ла врачына керектӱ кылык-јаҥ керегинде куучындады.
– Балдарды ла јаан улусты эмдееринде јаан башказы бар ба?
– Врачтар јаан улусла иштеерде, олордыҥ комудалдарына, пациентле таҥынаҥ куучынга, оныҥ врачтыҥ берген шӱӱлтелерин канайда бӱдӱрип турганына тайанып јат. Педиатрдыҥ ижинде јаҥыс ла балала эмес, је ада-энезиле тил табыжары керектӱ болгоныла колбулу аҥылулар бар. Оныла коштой бӱдӱмји ле бой-бойын тоогоны оогош пациенттерди једимдӱ эмдеериниҥ тӧзӧгӧзи болуп јат. Педиатрлар јаантайын ӱренип јат ла турумкай улус, нениҥ учун дезе ончо ӱйелердиҥ келер ӧйи олордыҥ колында эмей! Балала колбу тударда, ол ойынды тузаланат, оны эмденерине јилбиркедет, су-кадыгын орныктырарына ла једимге јӱткидет. Балдардыҥ стационарларыныҥ кӧбизинде балдарды ӱредерине, олордыҥ јайаандык ӧйин тӧзӧӧрине, культура јанынаҥ билгирлер берерине ууламјылу ӱлекерлер иштейт. Бала тужы эмчиликте эмденер ӧйдӧ туруп калбай јат ине.
– Врач-педиатр јӱк оогош пациентле куучындашпай јат, је ада-энезиле база колбу тудат. Иштиҥ ондый аҥылузы јакшы ба, коомой бо?
– Врач балала кожо ас ӧйгӧ колбуда болот, ада-энелер дезе – бастыра јӱрӱминде. Ада-энелер балдары јазылзын деп, бистиҥ болушчыларыс болор учурлу. Бастыра айдылган шӱӱлтелерди ӧйинде ле толо бӱдӱрерин кичеер керек, нениҥ учун дезе, балдар, јаан улуска кӧрӧ, эмденериниҥ јаан учурын јетире оҥдобой јат ла ол учун карууны бойына алынар аргазы јок болот. Бала јаантайын ла ада-энезиниҥ кӱӱн-табына кӧрӧт: олор коркыган, калјуурган, кородогон болзо, бала база коомой кӱӱн-тапту болор. Баланы эмдеерине јарамыкту айалга тӧзӧӧргӧ лӧ једимдӱ эмдеерге психолог болор керек. Кезикте ада-энелер балазы јаан оору болгоныла јӧпсинбей, керектӱ терапия ӧткӱрерине буудагын јетиредилер. Бу тушта балдардыҥ врачына кӱчке келижет: балага болуш јетирерине, анчада ла ол болушты ӧйинде јетиргенинеҥ баланыҥ јӱрӱми камаанду болгондо, врачка ада-энени јӧпкӧ кийдирер керек болот. Кажы ла врач оогош то бол, јаан кижи де бол, кижиниҥ су-кадыгы ла јӱрӱми учун тартыжат, је педиатрга салылган јӱк јаан – ол бу јӱрӱмге јаҥы ла келген кижиниҥ су-кадыгы ла јӱрӱми учун каруулу, оны аргадап болбогон тушта кӱӱн-тапты айдарга да кӱч…
– Педиатр кандый кижи болор учурлу?
– Педиатр кажы ла пациентине јӱк ле врачы эмес, је кайда да ада-энези де, најызы да, ӱредӱчизи де болор учурлу. «Јааназам, врач болорым!» – баланыҥ мынайда айтканын угарга сӱреен јакшы ла баалу. Балдардыҥ кажы ла врачы бойыныҥ профессиязыла тӱни-тӱжи јӱрер учурлу, качан да колын бош салбас керек, балдарыс качан да божобозын деген эҥ јаан амадузына бӱдер учурлу!

Россияныҥ Минсу-кадыгыныҥ Н.М. Пироговтыҥ адыла адалган РНИМУ-зыныҥ пресс-службазы