Алтайдын Чолмоны

Ӧзӧгисти ойгозып, тӧзӧлгӧ берген ӱредӱчибис

26.11.2021

Ӱредӱчи кижи ӱренчигиниҥ экинчи энези, јаан телекейге јол берген јарыткыш, јаҥы телкемдерле таныштыраачы, баланыҥ кылык-јаҥы, кӧрӱм-шӱӱлтелери, керек дезе текши салым-јӱрӱми де кандый болорына камаанын јетирген учурлу кижи деп кӧп катап айдылган. Бу ончо сӧстӧр Горно-Алтайск каланыҥ орто текши ӱредӱлӱ 7-чи таҥмалу школыныҥ баштапкы директоры болгон Юлия Григорьевна Сакашевага јолду келижип јат. Алтайыстыҥ кеен ӧзӧктӱ эпшизи ак-јарыктаҥ јӱре бергенинеҥ туй ла бир јыл ӧдӧ берди. Тоомјылу ӱредӱчи, оныҥ ӧткӧн јолы, ижи керегинде газедистиҥ бӱктеринде кӧп бичилген эди.
Бӱгӱнги кӱнде сӱӱген ӱредӱчизи керегинде эске алыныштарыла 7-чи таҥмалу школды божоткон оныҥ ӱренчиктери ӱлежет.

Эмиль ТОЛКОЧЕКОВ:
— Юлия Григорьевна Сакашева јаҥыс ла директорыс эмес, ол онойдо ок баштапкы ла класстаҥ ала бистиҥ сӱӱген ӱредӱчибис болгон. Оныҥ ӧткӱрген «Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи» деген предмеди меге эҥ ле тыҥ јарап туратан. Оныҥ куучындаганын јилбиркеп ӱренетем. Юлия Григорьевнаны балдар да, ӱредӱчилердиҥ ӧмӧлиги де тооп, баалап јӱргени билдирлӱ болгон. Ол бисти јакшы билгирлер аларынаҥ ӱзеери јайалталарыс, јилбӱлерис јанынаҥ јӧмӧгӧн.
Мениҥ де салымымда, эмди мен сценала бек колбуда иштеп турганымда бу кижиниҥ јаан камааны бар деп чотойдым. Ол директор болуп турган ӧйлӧрдӧ кӧп алтай балдардыҥ јайаан јайалталары ачылган деп айдарга јараар. Юлия Григорьевна баштаган ӱредӱчилерис бисте ол јайалтаны ӧчӱрбей, ӧскӱрген. Керек дезе, колыстаҥ јединип те, кандый бир кружокторго экелген, мекелеген, јилбиркеткен. Бодозоор до, 7-чи школды Владимир Попошев, Азулай Тадинов, Андрей Модоров, Добрыня Сатин, Арутай Адаров, Эдуард Согоноков, Михаил Кулунаков, Эрелдей Бештинов ло јӱрӱмин кеендикле колбогон ӧскӧ дӧ улус божоткон.
Ӱредӱбисти божодып, школыска кайра тартылып, јаантайын айылдап, ого, ӱредӱчилериске карузып, быйанду јӱргенис база тегиндӱ эмес. Канча јылдар ӧткӧн соҥында 7-чи школ ол ло Юлия Григорьевна тушта чылап ок јакшылыкту, јылу јер болуп артат. Ондо ижине каруулу, чындык, балдарга јалакай, билгирлери, ченемели бийик ӱредӱчилер иштейт. Оныҥ да учун бойыстыҥ балдарысты бис база тӧрӧл школыбыста ӱредедис. Юлия Григорьевна биске јаҥыс ла ӱредӱчи, школдыҥ директоры эмес, ол биске нӧкӧр дӧ болгон деп айдар аргам бар.

Есения БАЛИНА:
— 2001 јылда баштапкы класска мен Горно-Алтайсктыҥ 7-чи таҥмалу школына ӱренип баргам. Ондо ло 11-чи классты божоткончо ӱренгем. Бу ӧйгӧ ӧскӧ школго барар деп бир де санаа болбогон.
Ол тушта директор болуп Юлия Григорьевна Сакашева иштеген. Ол ок ӧйдӧ бисти «Алтай чӱм-јаҥ» деген предметле ӱреткен. Алтай школдо бу солун эмес урок деп билдирер. Је Юлия Григорьевна оны тегин эмес, аҥылу, сӱрекей јилбилӱ эдип ӧткӱретен. Оныла кожо бис алтай калыгыстыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥдарын, олор канайда табылганын, кеп-кийимисти, оныҥ учурын, ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ алдынаҥ бери тудунган-кабынганын ӱренгенис.
Ол не-немени чын оҥдоп, сезип, керек дезе кату да болгон. Бир де балдарды ылгабаган, ончобысты теҥ-тай сӱӱген. Канча да јыл ӧдӱп калганда, ады-јолдорысты ундыбайтан.
Юлия Григорьевна школдоҥ амыралтага чыгып барарда, бис класстыҥ балдарыла оныҥ айылына барып, бор-кар иштеринде болужып, айылдап турар болгоныс. Ол бисти јаантайын јалакай кӱлӱмјилӱ уткуйтан.
Бойым јаанап, университетти божодып, Горно-Алтайскта иштеп баштайла, сӱӱген ӱредӱчимниҥ айылыныҥ јанынаҥ кӧп катап ӧдӧр болгом. Оныҥ балконы шак ла мениҥ јолыма чыгатан. Јылу кӱнде Юлия Григорьевна ондо турар, экӱ јаантайын јакшылажып, куучындажып туратаныс. «Акыр, бир кӱн айылдап барар» деп сананып ла тургам. Ондый санаа келерде ле, барар керек болгон…
Эмди ол тураныҥ јанынаҥ ӧдӱп јадала, ӱренгенимле Юлия Григорьевнаныҥ балконына кӧрӱп, санаамда оныла јакшылажып саладым…

Алтынай ТЫСОВА:
— Мен 7-чи школдо 1994 јылдаҥ ала 2005 јылга јетире ӱренгем. Ол ӧйдиҥ туркунына бисте директор болуп Юлия Григорьевна Сакашева иштеген. Ол сӱрекей некелтелӱ, ижине каруулу, кылыгы кату кижи болгон. Је ол ок ӧйдӧ Юлия Григорьевна сӱрекей јалакай, буурзак, кажы ла балага ајарулу болгоныла аҥыланган. Кандый бир учуралда алаҥзып турзаҥ, ол сӱмелӱ сӧзиле, јӧбиле болужып, кижини ичкери јӱткидип ийетен.
Юлия Григорьевна мениҥ карган энемле ӱӱре-јелелер болгон. Ӱзеери бис айылдаштар болгоныс. Јолыкканда, јаантайын јылу уткуп, бар-јогымды, керектеримди сурап, куучындажатан. Ол меге јӱк ле школдыҥ директоры эмес, је онойдо ок кару, јуук кижи болгон…

Айсура ТАХАНОВА:
— 7-чи школго мен 7-чи класста ӱренип келгем. 1999 јылда школды божоткон бистиҥ эки класс оныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала баштапкы выпускы болгоныс. «Горно-Алтайск-та баштапкы национальный, алтай тилин, албатыныҥ чӱм-јаҥын, культуразын ӱредип јаткан баштапкы школдыҥ баштапкы выпускы» деп, биске јаантайын јаан ајару, некелтелер ле ижемји болотон. Кийнисте келип јаткан балдар бистеҥ тем алар деген каруулу молју салылган.
Мен бу школдӧӧн баштап ла ӱренип келеримде, ондо аҥылу алтай дресс-код болгоны санаама кирет: кыс балдардыҥ кийими кыйалтазы јогынаҥ алтай јакалу, јеҥи уштуктарлу, уулчактарда база алтай кеп-кийимниҥ танылу та кандый да эдими болгон. Јаан байрамдар тужында кызычактар чачтарыска шаҥкылар тагып туратаныс.
Школдо алтай байрамдар: Јылгайак, Чага байрам, сӧӧктӧрдиҥ байрамы ла ӧскӧзи де ӧткӱрилетен. Бис ого јараш кеп-кийим кӧктӧп кийип, башка-башка кӧрӱ-маргаандарда эрчимдӱ туружатаныс.
«Алтай чӱм-јаҥ» деп урок мениҥ эҥ сӱӱген ле сакыган урогым болгон. Ол урокты Юлия Григорьевна алтай балдар бойыныҥ тилин, албатыныҥ јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын билип, улалтып апарзын деген амадула школдыҥ программазына окылу кийдирген. Бу уроктордо биске, ӱренчиктерге, «Алтайым», «чӱм-јаҥдарыс», «тӧрӧл тилим» дегенин недеҥ де бийик баалап јӱрер «ӱрен салылган» деп айдарга јараар. Бис ол уроктордо алган билгирлерисле текши јӱрӱмисте эмди де кӱнӱҥ ле тузаланадыс.
9-чы класста болорымда, анчада ла алтай чӱм-јаҥдарла јилбиркегенимди кӧрӱп, Юлия Григорьевна мени НОУ-да туружарга баштандырган. Ого баштадып бичиген билим ижим «Алты ӱйелӱ алтын чакы» деп адалган эди. Оныла каланыҥ олимпиадазында јеҥӱлӱ туружып, кийнинде республикан бӧлӱкте де турушкам. Ол јыл бистиҥ балдар НОУ-ларда баштапкы катап турушкан. Једимдерис текши школго јаан сӱӱнчи, байрамдый болгон. Юлия Григорьевна ла ӱредӱчилерис ижисти бийик баалап, билим кычырыштарда турушкандарга јаан ајару эдип, мактаган. Школдо кажы ла ӱренчиктиҥ једимине сӱӱнип, оны кӧдӱриҥилӱ линейкаларда темдектейтен јакшынак јаҥжыгу болгон. Онойып Юлия Григорьевна балдардыҥ кӱӱн-санаазын бийик кӧдӱретен. Оноҥ арыгы јолын ачып, кӧндӱктирип, јӧмӧжип болужатан. Текши ӱренчиктердиҥ ӧзӧк-буурына «бис ончобыс калада алтай албатыныҥ сок јаҥыс школыныҥ, айдарда, калыгыстыҥ да јӱзи» деп оҥдомолды саларга кичеенген.
Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ урокторы сӱрекей јилбилӱ, «тирӱ» ӧдӱп туратан. Текши таскамал да аайынча ӱредӱчилерис бисти «алтай улус кемзинчек, аайлу-башту болор», «оныҥ учун кыстарга тыҥ будунарга јарабас» деп ӱредетен. Анчада ла јаан класстарда јаранар кӱӱнис келип те турган болзо, «Юлия Григорьевна арбанар» деп, токтодынып туратаныс. Эмди сананза, ол до шӱӱлтеде бойыныҥ укаазы, биске тузалузы болгон.
Мен ГАГУ-да филология факультеттиҥ алтай бӧлӱгин божотком. Канча јылдар ӧткӧн кийнинде бойымныҥ јолымды табып, ӱлекерлерле иштеп, Пазырыктаҥ табылган ла эмди Санкт-Петербургта Эрмитажта тудулган кебисти орныктырган эдибис. Бу иштиҥ уч-турултазы аайынча 2018 јылда таныштыру-туштажуга Юлия Григорьевна келип, јылу сӧстӧрин, оморкогонын айдып, келер јолдорыска алкаганы меге сӱрекей јаан сӱӱнчи, учурлу болгон.
Ол тушта Юлия Григорьевна меге «бу ижиҥди таштаба, оноҥ ары улалтып, Пазырыктыҥ бу кебизи, эткен ижиҥ керегинде бичик чыгар» деп јакыган, кӱӱнземелин айткан.
Эрмитажта јаткан Пазырыктыҥ эдимдерин тудуп кӧргӧн улус — ол Валерий Иванович Чаптынов ло Иван Итулович Белеков. Туку канча чактар кайра эдилген эдимдерди, тере-кийистерди тудары олордыҥ кийнинде јӱк ле оны орныктырарга турган биске јарадылган. «Айдарда, ол слерге кандый јаан аҥылу арга берилген, кандый баалу билгирлер слер алганар, оны тӧкпӧй-чачпай, кепке базып чыгарып салар керек» — деп, ӱредӱчим јакыган.
Ол бистиҥ калганчы куучыныс болгон. Сӱӱген ӱредӱчим кенейте јада каларда, коркышту карыгып кунукканыс. Оныҥ айтканын эмди кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер керек. Ижис улалып, керектӱ материалдар јуулып ла јат…
Эмди дезе «Алтай чӱм-јаҥ» деген урок ӱредӱлӱ программадаҥ чыгарылганын јастыра деп кӧрӧдим. Нениҥ учун дезе балдарыс тилин де ундып барат, культуразын, чӱм-јаҥдарын да јазап билбес. Ол урокты орныктырган болзо, балдарга сӱрекей тузалу ла јилбилӱ болор эди деп сананадым. Балдарды оогоштоҥ ала ӱретсе, ол бастыра јӱрӱмине санаазында артып калар ине. Бойым ол уроктордо алган билгирлеримле эмдиге јетире тузаланып јадым, ол меге текши тӧзӧлгӧ берген.
Юлия Григорьевна ол ок ӧйдӧ сӱрекей некелтелӱ кижи болгон. Школго кирип келген кажы ла кижиле јакшылажар, алтайлап куучындажар, алтай кебин кийер, чӱм-јаҥдардаҥ тудунар деп бисти ӱреткен.
Ондый ӱредӱчилер болгон учун, эмди тӧрӧл школыбыска кирип келзем, меге јылу, јакшы санаалар, эске алыныштар эбелет…
Школдо кыптарыс тапчы, јаан спортзал да јок, линейка тужында чичке коридордо бой-бойыска јапшынып калган туратаныс. Оноҥ ол ӧйдӧ «јаанап келзес, тӧрӧл школыска јаҥы јаан тура тударга болужарыс» деп амадайтаныс. Эмди канча јылдар ӧткӧн кийнинде ороонныҥ президенти бистиҥ школго јаҥы тура тудар сӧзин берди. Юлия Григорьевна бу јакшынак солунды бир эмеш ле сакып болбой, ак-јарыктаҥ јӱре бергени карыкчалду.
Бу кижи, чындап та, калада алтай школ болзын, оныҥ ӱренчиктери, ӱредӱчилери тергееде тоомјылу јерде турзын, бийик ажулар ашсын, једимдерге јетсин деп бастыра ийде-кӱчин берген. Оныҥ учун јаҥы школ тудулза, оны Юлия Григорьевна Сакашеваныҥ адыла адаган болзо, ол сӱрекей чын болор эди деп бодойдым.

Э. КУДАЧИНА белетеген