Алтайдын Чолмоны

Газетте јарлалган бичимелдер аайынча

01.12.2021

«Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» 77-чи номеринде (22.10.2021 јыл) чыккан «Шиҥделбеген тӱймеен» ле 79-чы номеринде (29.10.2021) чыккан «Јер, Суу, Кан Алтай: Амыр-Санааныҥ шибеези» деп адалган бичимелдер аайынча Кан-Оозы јурттаҥ Алтайдыҥ тӱӱкизиле јилбиркеген, алтайлардыҥ јаҥжыгуларын ла чӱм-јаҥдарын шиҥдеген, 1986 јылда Мӧндӱр-Соккон јуртта краевед музей тӧзӧп ачкан јаан јашту ӧрӧкӧн Николай Андреевич ШОДОЕВТЕҤ јартамалду самаралар келген. Бӱгӱн олорды јарлап турубыс.

«Калмак сӧӧги» деп јер бар
1916 јылда Алтайда болгон тӱймеен керегинде бичимелде алтайларды орус черӱге алар, Баштапкы телекейлик јууда фронтко јуук јерлерде иштедерге апарар деген каанныҥ јакарузына удурлажу болгоны айдылган. 1974 јылда мен музей тӧзӧӧргӧ, Мӧндӱр-Сокконныҥ ла Ойбоктыҥ тӱӱкизин бичиирге, каргандар озогы ӧйлӧр керегинде билерин, укканын куучындап берзин деп, школдо јаан класстардыҥ балдарын олордыҥ айылдарына ийгем. Каргандардыҥ бирӱзи Эштӱ Мендешева ӧрӧкӧн «Мениҥ кайын адам, ӧгӧӧним Јажу Мендешевтиҥ адазы (ол Уштук Мендешев деп кижи болгон), тӧжинде јаан сорбулу болгонын кӧрӱп, «бу слерде не сорбу» деп сураарымда, «бисти, алтайларды, 1916 јылда фронтко јуук јерлерде иштедерге каанныҥ јакарузы болгон. 200 кирези улусты эмдиги Кеҥирдӧӧн (совет ӧйдӧ Лениногорск, эмди Риддер) апаргандар. Ондо шахтада ӧҥӧр (руда) кастырткандар. 1917 јылдыҥ кочкор айында ондо иштеп турган улус «Долой царя!» деп кыйгырыжа берген. Бис «Долой царя!», «Домой надо!» деп база кыйгырышканыс. Бисти, алтайларды, черӱ курчап ийген, аткылап ӧлтӱрген. Алдында турган нӧкӧрим јыгылып барадарда, мен ала койоло, оныла коруланып ийгем. Оноҥ офицер ӧлгӧн улустыҥ ортозыла баскындап, ӧлбӧгӧндӧрди колмылтыктаҥ аткылаган. Мени база адып ийген, огы тӧжимди эмчек тужын ӧдӱп барган. Тӱн киргенче кыймыктанбай јаткам. База бир кижи Сугаштаҥ, экӱ тирӱ арткан эмтирис. Тӱнде оноҥ качып јанганыс» деп куучындаганын айткан.
1976 јылда Тарынчак эјебис (иркит сӧӧктӱ) ӧгӧӧни Атрат Боктинниҥ мӧҥӱндеп эдилген ээрин музейге сыйлап экелеле, «бу ээрди Атрат Лениногорсктӧӧн койлор айдап апарала, ондо казах кижинеҥ бир койго толып алган. Ол тушта казах кижи Атратка «мында «Калмак сӧӧги» деп јер бар. Ондо 1917 јылдыҥ кочкор айында слердиҥ 200 кире кижини черӱ адып ӧлтӱрген. Олорды јаҥыс ла ородӧӧн таштайла, кӧмӱп койгондор» деп куучындаганын айткан. Ол ӧйлӧрдӧ казахтар алтайларды «калмактар» деп адайтан, бистиҥ улус олорды «кыргындар» дежер болгон.

Амыр-Санааныҥ кӱреези
Амыр-Санааныҥ шибеези керегинде кычырала, билеримди бичиир керек эмтир деп санандым. Улуска бу сурак јилбилӱ болуптыр.
Эҥ ле озо «Амыр-Санааныҥ шибеези» дегенин айдайын. Оны мен јаҥыс катап эмес кӧргӧм, бойымныҥ ӧйимде билер улустыҥ айтканын уккам ла. Баштапкызында, шибее (крепость) дегени кажагалап, тура кеберлӱ бектеп, быжулап эдилген туткун болор керек. А бу сӱрекей меҥдеп, чӧйилте чого таштаган таштар. Узуны 250 кирези алтамнаҥ ажар, бийиги орто сынду кижиниҥ кӧгӱзи кире, бут бажына туруп адыжарга чогулган. Таштарды јелтелеп чоккон. Аткан октор тийбезин деп. Бу туткунды кӧп улус чокымынча «Амыр-Санааныҥ кӱреези» деп адайдылар. Ойбоктыҥ улузы «Амыр-Санаа Јайлуныҥ бажында корум-ташла кӱрееленип ийеле, кайа кӧрӱп туруп ийген» деп айдыжатан.
Экинчизинде. Амыр-Санаа кем? Кан-Чараска моҥол черӱлӱ не келген? Ойбоктыҥ каргандарыныҥ айтканыла, ол тоодо карган энем Темештиҥ айтканыла: «Туйук кара сагалду, тудуш кара кабакту, ӧдӱрме кижи. Ӱч муҥ кирези моҥол черӱлӱ, бого эҥиргери једип келген. Сары-Кобыда токтогон. Омбо јайзаҥ Јабаганда јаткан. Ага-бий Тӧдӧкӧгӧ Амыр-Санаа «мен албатымды моҥолло бириктиреле, ийделӱ эдетем, каан болорым» деп айткан. Тӧдӧккӧ ого: «Сен биске керек јок. Моҥолзырап калгаҥ. Бисте бойыстыҥ кааныс Калдан-Ойрот бар», деп айткан. Тӧдӧкӧниҥ уулы Салайман, Салайманныҥ уулы Тумчугаш. Јарлыкчы болгон Тумчугаш Шодойдыҥ ла Бакрастыҥ карган адазы. Бичиичи И.В. Шодоевтиҥ литературада, журналистикада псевдоними Салайман болгон эди.
Амыр-Санаа Тӧдӧкӧгӧ јолуккан кийнинеҥ кобыда конорго одуланган. Тӧдӧкӧниҥ кайанчы (полиция деп айдарга келишкедий) јуучылдары олорды тӱнде курчайла аткылаган. Он тогус кижизин ӧлтӱре адып ийгилеген. Ол ло кобыда божогон улустыҥ мӧҥкӱлерин соҥында јууп койгондор, Сӧӧктӱ-Кобы деп адап салгандар. Амыр-Санаа курчуны ӱзе согуп чыккан. Мӧндӱр-Соккондӧӧн маҥла ууланган. Оноҥ Темир-Тайганыҥ эдегинде јуу-јепсел эдип турган темирчилерге келген. Амыр-Санаага анчада ла кастактар, јыдалар керек болгон. Једип баргажын, узангышта не де, кем де јок. Јажынгылап калгандар. Амыр-Санаа айылдарында отурган тоолу каргандарды Чарас сууныҥ јарадына, оок чабааларлу јерге айдап экелип, јӱс чабааны адыныҥ торсугына теҥдей кезип, «бу чабаалар аттыҥ курлаазына јетире ӧскӧндӧ, мен ойто келерим. Мындагы иркиттердеҥ, кыпчактардаҥ, тодоштордоҥ кажызынаҥ ла јӱс кижинеҥ мойындарын кезерис» деп айткан дежер. Ол јер Јӱс тыт деп, кечӱзи Јӱс тыттыҥ кечӱзи деп адалган.
Оноҥ ойто Јаан-Оозыдӧӧн (бӱгӱнги Кан-Оозы) келген. Согуштар Оошкы, Кадыр-Кабак, Јаан-Каскак, Кичинек-Каскак, Ыргайлу тууларды эдектей ӱч кӱнге улалган. Анчада ла Ӧткӱште ле Јаан-Каскактыҥ јиткезинде Коргобы деген боочыда согуштар тыҥ болгон. Јелеҥит-алтайлар узун јыдаларыла ат ӱстине ӱкӱстеп келген моҥолдорды јыга јыдалаган, база ыраактаҥ ташла шылјалап, тӧнсӱӱрлеп те кыргандар. Бодоштыра сананза, бу согуш 1744 јыл киреде болгон деп элтертилет.
Амыр-Санаа алтын, мӧҥӱн кайылтып турган Јыландудӧӧн барарга ченешкен. Амыр-Санааныҥ черӱзи тыҥ корогон. Ас артканын Кӧдӱргенди ӧрӧ барзын деп, јелеҥит-алтайлар ӧткӱрип ийгендер. Ол улузыла Амыр-Санаа Јайлу тууныҥ бажына једеле, корум-ташла кӱрееленип ийген, кайра кӧрӱп тура берген. Олорды сӱрӱжип келген Тӧдӧкӧ јуучылдарыла болгооп тура берген, согушка јӱткӱбей. «Булар мында 4-5 кӱннеҥ узак туруп болбос, јабылак јок. Бойлоры јӱре берер, база кан тӧгӱшпейли» — деп айткан. Чын ла ондый ла болуп калган.
Амыр-Санаа керегинде мениҥ бичигеним – Ойбоктыҥ каргандарыныҥ айтканы. Олор до бойлорыныҥ каргандарынаҥ уккан кеп-куучындар эмдиги ӧйдӧ кезик улустыҥ айтканынаҥ башкаланары јарт. Је оныҥ шылтагын, шылтуузын, ачаанын кычыраачы бойы шӱӱгей.

Редакциядаҥ: Јаан јашту ӧрӧкӧнниҥ бичигенин јарлап, Ойрот каандык, Амыр-Санаа керегинде бичимелдерис албаты-јонго јилбилӱ болгонын јетиредис. 265 јыл кайра калганчы каандыгыс оодыларда, кара башту, кайыш курлу алтай кулун албаты Бала-каанныҥ тергеезине киргени керегинде албаты-јоныстыҥ кеп-куучындарын да, тӱӱкичилеристиҥ окылу шиҥдегендерин де эмди де јарлаарыс.