Алтайдын Чолмоны

«Кӧкин-Эркей» – кӧӧрӧтти, кайкатты

10.12.2021

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда јаҥар айдыҥ баштапкы кӱнинде режиссер Николай Паштаковтыҥ кайчы Н. Улагашевтиҥ кай чӧрчӧгиле инсценировказын бойы јазаган ла јиит улуска учурлалган «Кӧкин-Эркей» деген ойын-кӧргӱзӱзиниҥ премьеразы ӧтти.

Быјыл СССР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы (1963 ј.), «Знак Почета» орден тагынган атту-чуулу кайчы Николай Улагашевтиҥ чыкканынаҥ ала 160 јылдыгы темдектелет. Улу јаан кайчыныҥ ады-јолын кереестеп, Алтай Республиканыҥ нерелӱ санатчызы Николай Паштаков бойыныҥ јаҥы јайаандык ижин ого учурлады. Режиссер мынаҥ да озо балдарга «Сары тайгыл», «Танайак» деген чӧрчӧктӧрин тургускан. Јииттерге учурлалган «Кӧкин-Эркей» деген чӧрчӧги ӱчинчизи болуп јат. Бу учуралда ол јииттерге учурлалган теманы талдап, јап-јакшынак чӧрчӧклӧ солун ойын-кӧргӱзӱни тургузып, кӧрӧӧчилерге јетирди. Улагашев албатыныҥ чактар тӱбинеҥ келген ӱргӱлјикке ойгор сӧзин келер ӱйелерге энчилеп артыргыскан. Режиссер дезе оны бӱгӱнги ӧйгӧ келиштире јазап тургузала, јииттерге тил байлыгын база катап кӧргӱсти.
Павел Кучияк Н. Улагашевтеҥ «Кӧкин-Эркей» деген кай чӧрчӧкти 1940 јылда бичип алган ла ол «Алтай баатырлар» тизӱде кепке базылып чыккан.
Бу кай чӧрчӧккӧ тайанып тургузылган ойын-кӧргӱзӱде театральный эп-аргалар арбынду, темдектезе, куулгазын ла кайкал кептӱ учуралдар, кай чӧрчӧктиҥ байлык ла су-алтай тилле ӱлгерлеп айдылган чечен эрмек-куучын, сӱрлӱ ле јаркынду сценический сӱр-кеберлер, геройлордыҥ јаҥары-партиялары, ӱредӱ кептӱ јурамалдары. Баатыр бӱткен јииттердиҥ, тӧс сӱр-кеберлердиҥ, јӱрӱмдик јолдоры, кижилик кӱӱн-санаазы толо ло чындык кӧргӱзилет.
Ойын-кӧргӱзӱде, сценада – ӧскӱс арткан Кӧкин-Эркей ле Эрке-Коо деген акалу-сыйынду эки јииттиҥ јӱрӱми. Аказы сыйнына ајару этпей, јаантайын тайга-ташта аҥдап-куштап, бойыныҥ ла санаазыла јайым, салдым јӱрет. Сыйны айылда артып, айылдыҥ ижин бӱдӱрип, санааркаган јӱрет. Кӧкин-Эркей эр кемине једип, айыл-јурт тудатан ӧйи јеткен. Сыйны Эрке-Коого јуртка-јатка баратан ӧйи. Је аказында бош јок, ол ӧрӧ-тӧмӧн, ондо-мында јол-јорыкта. Бу мындый айалганы баатыр уулдыҥ ай-канатту Темир-Чоокыр ады ајарып, јииттиҥ кылыгын јаратпай, ого ајару эдет. Је јиит чын сӧсти угарынаҥ мойноп, кедерлеп ӧчӧжӧт, тескерлейт. Режиссердыҥ бойыныҥ айтканыла, бу чӱмдемелде тӧс јерде эрјине мал, «тӱште болзо, канады, тӱнде болзо, нӧкӧри» Темир-Чоокыр ат турат. Јииттиҥ аргымагы керексинбес, айткан сӧсти аай укпас, бойыныҥ ла алдына јӱрген геройды таскадып, јӱзӱн-башка айалгага кийдирет. Мынайып ол баатырды ӱредет.
Онойып, бир катап Кӧкин-Эркей айлына арыган-чылаган јанып келзе, сок јаҥыс сыйнын Јелбис-Сокор јер алдында караҥуй каандыгына албан-кӱчле уурдай берген. Кӧкин-Эркейге болушка Темир-Чоокыр ады ла баатыр болуп бӱткен Аҥчы-Мерген деп јиит келдилер. Јалтанбас, јана базып билбес эки баатыр Јелбис-Сокорды ӧмӧ-јӧмӧ јеҥип, айлу-кӱндӱ Алтайына амыр-энчӱ јанып келет. Кӧкин-Эркейдиҥ сыйны Эрке-Коо кӱӱни јеткен, сӧс айткан Аҥчы-Мергенге барат. Аказы бойыныҥ јӧбин берген. Кӧкин-Эркей бойы Ак-Каанныҥ кызы Алтынчыла биригип, той-јыргалына белетенет. Ойын-кӧргӱзӱ су-алтай јаҥар кожоҥло, јарык, јылу куучын-эрмекле, каткы-ойынла тӱгенет.
«Режиссерлор калганчы ӧйдӧ кай чӧрчӧкти бистиҥ де сценада, онойдо ок ӧскӧ дӧ калыктардыҥ театрларында једимдӱ тургузат. Оныҥ учун јаҥы тургузуда јаҥжыккан јаҥжыгулардаҥ тууралап, кай чӧрчӧктиҥ ич-бӱдӱмине, тӧзӧгӧзине тӧс ајару эдилгенин темдектеер эдим» – деп, Н. Паштаковтыҥ айтканын кӧрӧӧчилер, кычыраачылар, байла, ундыбаган болор.
Ойын-кӧргӱзӱде эл театрдыҥ јиит ле ченемелдӱ актерлоры бирлик ууламјыла бийик кеминде ле чындык ойнодылар: кайчыны Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Николай Багыров, Кӧкин-Эркейди Вадим Деев, Эрке-Кооны Арунай Тазранова, Аҥчы-Мергенди Ашина Торломоев, Темир-Чоокыр атты Тимур Кыдыков, Кӧк Чоокыр атты Сергей Майнаков, Ак-Каанды Россия Федерацияныҥ нерелӱ артисти Александр Майманов, Ак-Каанныҥ кызы Алтынчыны Алина Попошева.
Кӧргӱзӱниҥ јурукчы-тургузаачызы Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы Валерий Тебековтыҥ, кӱӱле кееркедеечизи Азулай Тадиновтыҥ ижи тыҥытту болды. Кӧргӱзӱниҥ бойына сӱрекей келишти.
Режиссер Николай Паштаковтыҥ кӧп јылдардыҥ туркунына улалган јайаандык ижинде тургускан кажы ла кӧргӱзӱзи театрдыҥ тӧс учурлу алтай репертуары болуп јат деп айдарга јараар. Ол, темдектезе, М. Чевалковко, Б. Укачинге, Л. Кокышевке, Э. Палкинге, Б. Бедюровко баштанып, кӧргӱзӱлерин тургускан. Бӱгӱнги јашӧскӱримге «Аза Јалаҥды», «Солтонныҥ уулдарын», «Аланды», «Ӧлтӱрген болзом тороны» ла о. ӧ. такып ойто кӧргӱссе, тузазы, турултазы иле болор эди. Режиссердыҥ тургускан кажы ла кӧргӱзӱзи јаан јилбӱде болгон ло болот.
Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ санатчызы Николай Паштаковты јетен јажыла, онойдо ок јаҥы кӧргӱзӱзиниҥ премьеразыла Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ советниги, АР-да ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча комитеттиҥ председатели, АР-дыҥ эл бичиичизи Иван Белеков, АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ молјузын бӱдӱреечи Александр Сыркашев, культура аайынча министрдиҥ ордынчызы Елена Шатина, АР-дыҥ нерелӱ санатчызы Светлана Тарбанакова уткудылар.
Иван Белеков Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ адынаҥ јакшынак кӧргӱзӱ-сый, байрам учун режиссер Н. Паштаковко ло јайаан ӧмӧликке јаан алкыш-быйанын айтты. Оныҥ айтканыла, «бӱгӱн, анчада ла мындый кӱч ӧйдӧ, алтай театрдыҥ сценазында су-алтай куучын-эрмек чыкканы оморкодулу. Бисте, калыкта, атту-чуулу баатырлар Н. Улагашев, П. Кучияк, Г. И. Чорос-Гуркин бар. Режиссер оны ончозын такып ойгортып орныктырганы јарамыкту.
Тилисти ундып салзас, байа јелбис-сокорлор кӧмӧ базып та айабас. Эртенги кӱнде бистиҥ, алтай албатыныҥ, салымы кандый болоры јанынаҥ сананар керек. Кӧргӱзӱде кӧп јӱрӱмдик учурлу сурактар тургузылган».
Ол онойдо ок каланыҥ школдорыныҥ залда отурган ӱренчиктерине, ӱренеечилерине алтай тилин, чӧрчӧктӧрин јаантайын бийик кӧдӱрип јӱрзин деп баштанды.
Кӧргӱзӱ јаш, јиит улуска сӱрекей учурлу сый.
Президент В. Путин «алтай тил јебрен тилдердиҥ бирӱзи ле онойдо ок ол ончо тӱрк тилдердиҥ тӧзӧгӧзи» деп айтканын И. Белеков база эзетти.
А. Сыркашев бу ойын-кӧргӱзӱ тергеениҥ санаттар кӧмзӧзине кыйалтазы јогынаҥ кирери јанынаҥ айтты. Алтай Республиканыҥ башкарузы, ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы алтай тилди чеберлеери ле ичкери ӧзӱми аайынча программага јаан ајару эдет. Бӱгӱнги кӱнде балдарга башка-башка ууламјыларла ӧткӱрилип турган иш јанынаҥ ол база куучындады. Ол талдама, јакшынак кӧргӱзӱле режиссерды, актерлорды, кӧрӧӧчилерди уткуды.
Е. Шатина солун кӧргӱзӱ учун режиссерго, ойногон актерлорго јаан быйанын айтты. Оныҥ темдектегениле, бу сӱрекей солун премьерный кӧргӱзӱ аайынча јаан иш былтыргы јылдаҥ ала ӧткӧн. Јаан чӧрчӧкти кӧргӱзӱ эдип, ӱзеери балдарга тургузары режиссердыҥ ченемелинеҥ, кӧрӱминеҥ камаанду. Балдарга јакшы сый. Јаан да улуска јилбилӱ болорында алаҥзу јок.
Кӧргӱзӱниҥ декорациязы, кӱӱзи, кӧргӱзӱ бойы бирлик, бӱткӱл јайаандык иш болуп, сценага чыкканы јаан једим.
Елена Шатина режиссер Н. Паштаковты јетен јажыла, јаҥы ойын-кӧргӱзӱзиле уткуп, ого тергеениҥ культура аайынча министерствозыныҥ Быйанду самаразын табыштырды.
Режиссер Николай Паштаковтыҥ тургускан кӧргӱзӱзин Светлана Тарбанакова бийик баалады. Кай чӧрчӧкти сценага чыгарары, тургузары каруулу ла кӱч иш. Је режиссердыҥ тургускан јайаандык ижи, јайалталу актерлордыҥ ойногоны дезе чындык ла тереҥ учурлу.
Светлана Николаевна кӧрӧӧчилерге ченемелдӱ, кӧрӱми аҥылу, танылу Н. Паштаковтыҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолы јанынаҥ элбеде айтты. Оныҥ темдектегениле, режиссердыҥ бу кӧргӱзӱзи кайкамчылу. Декорациязы тыҥ. Кӱӱзи де јакшы. Ойын-кӧргӱзӱде Эрке-Кооныҥ, Алтынчыныҥ кожоҥдоры-ариялары јаркынду, чындык, кӧргӱзӱге келижип, эптӱ угулды. Кожоҥ-арияларды баатырлар база кожоҥдогон болзо. Јада-тура бу кӧргӱзӱниҥ кӱӱлик те эмезе мюзикл де болор аргазы јаан. Эл театрдыҥ актерлоры кожоҥго, кӱӱге јайалталу ине.

К. ПИЯНТИНОВА