Алтайдын Чолмоны

Кышкы ӧрттӧр: сергелеҥ болугар!

10.12.2021

Быјылгы кыш Алтайыста јымжак башталган дезе, кӧп улус јӧпсинер. Ӧрӧги де аймактарда јаан кар бу јуукка јетире јок. Је андый да болзо, Себи-Бажыныҥ бери ле ары јанында кейдиҥ јылузыныҥ-соогыныҥ кеми он-јирме градуска аҥыланып, Кош-Агашта кейдиҥ соогы 38 градуска јеткенин билерис. Кыш кандый болорынаҥ ончо тынар-тындуныҥ јӱрӱми камаанду. Кары јаан кышта јерлик тындуларга кӱч, азыралга, одын-одыруга чыгымду.Сооктор келгени ӧрт ӧчӱреечилерге де кызу иштиҥ ӧйи деп айдарга јараар. Јайгыда кӧп учуралдарда агаш аразында чыккан ӧрттӧрлӧ тартыжып турган болзо, кышкыда олордыҥ ижи эл-јон јаткан јерлерге кӧчӧт — сооктордо анчада ла улустыҥ таҥынаҥ туралары ӧрт-јеткерге алдыртары кӧптӧйт.

Ишмекчи јол-јорукла Оҥдойдо болуп, ондо МЧС-тыҥ тоолу јыл кайра тудулган туразына барып келдибис. Бисти Россияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республика аайынча тӧс башкартузыныҥ Оҥдой ло Шабалин аймактарла шиҥжӱ ле профилактикалык иштиҥ јербойыныҥ бӧлӱгиниҥ инспекторы Айтана Максимовна Арыкпаева уткуп, ӧрт болдыртпазыныҥ некелтелериле, ӧрт ӧчӱреечилердиҥ ижиле, јаҥы туразыла таныштырды.
— Кыш келгениле колбой бытовой дейтен ӧрттӧр кӧптӧй берет. Оныҥ шылтактары керегинде айдар болзо, мында эл-јонныҥ керексинбези салтарын јетирет деп темдектеер керек.
Элдеҥ озо ол – айылда электроот барган эмиктерди, текши системаны ӧйинде солыбай турганы. Эскирген эмиктердеҥ от алыжып, ӧрт чыгат. Экинчи шылтак таҥынаҥ тураларда печкеле колбулу. Ӧчпӧгӧн косторлу кӱлди тышкары агашту кӱйгек јерге тӧгӱп ийгенинеҥ улам ӧрттӧр башталат. Ӱчинчи шылтак — турада печке, оныҥ эҥ ле тыҥ кызып турган тужы кӱйгек материалдарга ӧйинеҥ ӧткӱре јуук болгоны. Јаан сооктордо печкеге отты тыҥыда салып ийгенде, труба кызып, јанында агаш кӱйӱп баштайт. Ӧрт болдыртпазыныҥ ээжилериле, ыш чыгар труба ла кӱйгек материалдыҥ, агаштыҥ ортозында 30-50 сантиметрдеҥ ас эмес јер болор керек.
Ӧрттиҥ база бир шылтагы — ол оогош балдардыҥ баштактанып кылынганы. Оныҥ учун балдарды јаштаҥ ала сереҥкеле, ӧскӧ дӧ от камылгадый не-немеле ойнобозын, ајарыҥкай болзын деп таскадар, јаан улустыҥ ајарузы јогынаҥ таштабас керек.
Бистиҥ шиҥжӱбиске кирип турган јурттарда бытовой ӧрттӧр калганчы јылдардыҥ туркунына эҥ ле кӧп учуралдарда печкениҥ трубазын кӱйгек материалдарга ӧйинеҥ ӧткӱре јуук тургусканынаҥ улам болот.
Эмдиги ӧйдӧ эл-јон электрооттоҥ иштеп турган сӱрекей кӧп башка-башка јазалдарды тузаланып јат. Оныҥ шылтузында эски эмезе ийдези келишпей турган эмиктердеҥ улам ӧрт-јеткер болгодый чочыду кӧптӧйт.
Быјылгы одырынар ӧй башталганынаҥ ала Оҥдой аймакта 7 ӧрт болгон. Ол кӧргӱзӱ бийик деп чотолот, је былтыргызына кӧрӧ, бу јабыс.
Ӧрттӧрди болдыртпаска, кажы ла кижиге каруулу, сергелеҥ болор керек. Анчада ла бойыныҥ айыл-јуртында. Ӧрт болгон кийнинде кижи бир ле кӱнге, тоолу ла саатка јаткан туразы, канча јылдарга јӧӧгӧн јӧӧжӧзи, мал-ажы јок артып калар аргалу. Ада-энези канча кӱчин салып эдип алган ӧлӧҥин балдары баштактанып турала, ӧртӧп салган учуралдар тергеебисте база болот. Јай-кӱсте кузукчылардыҥ керексинбей, таҥкызын ӧчӱрбей чачканынаҥ, одуланган одын ӧчӱрбегенинеҥ улам агаш аразы кӱйӱп турганы кӧптӧйт. Јуук улузы короп калза, ол недеҥ де јаан јылыйту. Улустыҥ керексинбезинеҥ андый да учуралдар болуп јат.
Бистиҥ ишчилер ӧрт болдыртпазы аайынча эл-јонло башка-башка иштер ӧткӱрет. Онойып, ӧрт ӧчӱреечилер школдорго барып, балдарла јартамалдарлу куучындар, ойын кептӱ ӱредӱ ӧткӱрет, керектӱ јетирӱлерлӱ чаазындар ӱлейт.
Эмдиги ӧйдӧ јаан јаштуларга ла кенектерге ӧрт чыкканы керегинде тӱрген јетирӱ эдер аҥылу јазалдар берилет. Аймактыҥ башкартузы акча чыгарып, бу бӧлӱк улусты андый јазалдарла јеткилдеп јат.
Быјыл «Ӱч-Эҥмек» ар-бӱткендик парктыҥ јуундар ӧткӱрип турган залы кӱйген (кеми 200 квадратный метр). Шылтагы — электрикадаҥ улам. Эмдиги ӧйдӧ туралар јарандырар материалдар сӱрекей кӱйгек. Башка-башка панельдер, јылулаар не-немелер, пластмасс ла оноҥ до ӧскӧзи сӱрекей кӱйгек. Ӧрт башталганын јарлаар јазал ол ӧйдӧ токтодылып калган болгон.
Не-не болуп, ӧрт башталган кийнинде, элдеҥ ле озо ӧрт ӧчӱреечилерге телефон согуп, угузу эдер керек. Кӧп учуралдарда улус ӧртти бойы ӧчӱрерге албаданып, кайран баалу ӧйди калас јылыйтып јат. Оныҥ учун база катап темдектейдим, эҥ ле озо 101, 112, стационар телефонноҥ 01 номерлерле телефондоп, ӧрт ӧчӱреечилерди айттыртар керек.
Кажы ла кижиде эҥ ле баалузы — ол јӱрӱми. Оныҥ учун кӱйӱп јаткан турадаҥ чыгып барар керек. Арга болзо, јӱк документтерди ле ала согуп.
Керексинбезинеҥ улам эмезе туура кижиниҥ баазы 250 муҥ салковойго турар ла оноҥ баалу ар-јӧӧжӧзин ӧнӧтийин ӧртӧгӧн кижиге уголовный керек ачылар. Ӧрт болдыртпазыныҥ некелтелерин бускан таҥынаҥ кижиге, ас ла дезе, 2 муҥ салковой, јамылу кижиге — 6 муҥ, юридический лицого 70 муҥ салковойго кезедӱ-штрафтар салылар аргалу.
Айыл-јурты турган јерде ачык от салганы (сӱрее-чӧп, ӧлӧҥ ӧртӧп) учун 2 муҥ салковой штраф салылар аргалу.

***

Оҥдой аймактыҥ тӧс јуртында ӧрт ӧчӱреечи-аргадаачы бӧлӱктиҥ былтыр ачылган јаҥы туразы ӧйдиҥ калганчы некелтелери аайынча тудулган ла јепселген. Мында аргадаачыларга керектӱ ончо айалгалар тӧзӧлгӧн. Техника да јанынаҥ ончо јакшы ла јеткил. Текши Россияда јаҥыс ла Крымда мындый ок бийик кеминде јеткилделген бӧлӱк бар. Ӧрт ӧчӱреечилер, аргадаачылар кажы ла секундта болушка барарга белен. Је андый да болзо, сергелеҥ болугар!

Эмина КУДАЧИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы