Алтайдын Чолмоны

Јаанныҥ сӧзин јанчыкка сал…

15.12.2021

Јадыны, ӧзӱми бийик ороондордыҥ чактарга чоҥ турган таш шибеелери, ӧргӧӧлӧри, калалары ӧйдиҥ ӧткӧнинеҥ, улустыҥ јорыктажынаҥ улам оодылып, јайрадылып јат. Бай ороондор тӱӱкилик кереестерин коруп аларына кӧп акча-манат чыгарат, оноҥ до ӧскӧ арга-чыдалдарын тузаланат. Је кезик кереестерди чеберлеп аларга, олор јорыкчы улустыҥ тоозын кезем астадылар, оноҥ до ӧскӧ кату, кезем јакарулар ла јасактар јӧптӧгилейт, эл-јонло иштейт.
Бу айалганы кӧрӱп, текши Арасей ичине ајару эткежин, уур ла кӱч санааларга алдыртарыҥ: Алтайыстыҥ ар-бӱткени кеен ле ийде-кӱчтӱ де болзо, је ол ок ӧйдӧ ар-бӱткенис кабайда јаткан јаш баладый бортык ла тын јогын оҥдобой бардыс. Алтайысты коруп, чеберлеп алардыҥ ордына, ӧй солынган деп, јаан калыкка биригип, Алтайысты быјартыдадыс. Алтайыста улус тыштанатан, соотойтон турлулар, туралар јааштыҥ кийнинде мешкелердий кӧптӧйт. Бу сурактыҥ јартын айткажын, туризмле колбулу, туризмди ле ар-бӱткенди тапташтыратан быжу јасактар, ээжилер Арасей ичинде јок. Оныҥ да учун ӧткӧн јайгы айларда Алтайыста јорыкчылар ла јербойыныҥ улузы ортодо удур-тедир, аайлашпас эрмек-куучындар, тартыжулар Интернеттиҥ бӱктеринде јеткилинче болды.
Јорыкчы улустыҥ кӧбизиниҥ культуразы, билгири, билери ас. Олор «мениҥ кийнимнеҥ ӧлӧҥ дӧ ӧспӧзин» деген санаала јӱргӱлейт. Бис бойлорыс та бу улуска биригип калдыс. Кир-торысты агын сууларыска таштайдыс, јунадыс. Тууразынаҥ келгендерге эрјине Алтайысты тепседип, быјартыдадыс. Колыныҥ сыртыла таштап берген копейкаларын јӧӧжӧдий кӧрӧдис. Калганчы ӧйлӧрдӧ улустыҥ ары-бери јорыктажынаҥ, тепсежинеҥ улам таштарда јуралган јебрентик јуруктар, бичиктер суру-чап јок јылыйып калгандарын билимчилер јетиредилер. Мындый айалга Калбак-Ташта, Јылаҥашта, Каракол ичинде, Кан аймакта илелелген. Текши Алтай кӱч айалгада.
Оогош јуртымныҥ јаан јаштуларыныҥ айтканыла, азыйда Кан-Каракол ӧзӧктӧ Мышлак јайзаҥныҥ айыл-јуртына јарлу јурукчы Григорий Чорос-Гуркин келип токтогон. Јурукчы кижи «Каракол бажы Ӱч-Эҥмекти јурукка салатам» деп айдыптыр. Јайзаҥ кижи «чеберлеп, бажырып јӱрген байлу туубыска кӧс тийер, баскын-тоскын келер, эл-јонныҥ, бала-барканыҥ курчу-куйагы чечилер» деп, јурукчыныҥ амадузын токтодып салган дежер. Јаан јаштулар бодоп, тӧгӱн эрмек айтпас, андый куучын болгон ло болор. Бу учуралды Чорос-Гуркинниҥ бойыныҥ колыла јураган ла бичиген јуругы керелегени бары. Ондо «Каракол 10, 23 август (понедельник) 1919 года. Юрта Мыжлака Бабанова. Г. Гуркин. Каракол Урсульский» деп бичилген. Кийнинде ӧйлӧрдӧ ады чыккан јурукчы Каракол ӧзӧгинде кӧп катап болор. Кӧп јуруктар јуралар, је ол ло бойы јайзаҥ кижиге берген черттин буспас. Јурукчыныҥ ол тушта «1930 јыл 29 август. Каракол. Пичиктӱ-Таш» деп бичигенине ајарып, оны ӱйдежип јӱрген уулчактарды, 17 јашту Нонуков Асанды ла 10 јашту Мышлаков Јаҥарды, эске алып ийели. Бу эки майман эрлер соҥында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга атангылап, јер јастангылаар. Јаҥар Мышлаков Карелияныҥ ӱлјӱ састарында, Асан Нонуков Улу Јеҥӱниҥ кӱнине ай ла кирези јетпей, Кӱнбадыш Пруссияда јалтанбастыҥ ӧлӱмиле короор.
Тӱӱкилик архив-кӧмзӧлӧрдӧ револю-циядаҥ озо Кан-Каракольская волость деп темдектеген јетирӱлер јеткилинче. Бу, байла, бу ӧзӧктӧ каандардыҥ мӧҥкӱлик корымдары бары учун анайда адалган. Билим казынты иштер јӱк ле Баш-Адардыҥ мӧҥкӱлик корымында болгон. Бу корымнаҥ чыккан эдимдер телекейди кайкаткан ла кайкадып јат. Тургуза ӧйдӧ Эрмитажта чеберлелет. Бу байлыктар баазы јок телекейлик энчи-јӧӧжӧниҥ тоозына кирет. Каракол ӧзӧктиҥ тӱӱки тазыл-тамыры бисти туку јебрен ӧйлӧргӧ апарар. Је бистиҥ сомдоп билип отурганыс јӱк ле Батлайдыҥ бери јаны. Мениҥ шӱӱлтемле, Батлайдыҥ ӧйи бодоштыра 1700-1800 јылдарга келижет. Батлайдыҥ јеезелӱ јурты Беспаскырдыҥ одожы. Тонокту, шакпыртту ӧйлӧрдӧ јол ичи јерге јадарын чаптыксынып, Батлай Каракол сууны ӧрӧ кӧчӱп, Кара Тууныҥ эдегине токтогон. Бу кӧчӱш соојын куучын болуп, бистиҥ ӧйгӧ јеткени де бар. Су-эмдик кара-килиҥ айгыр малга минип, јаш эмчек балазыныҥ тынын тонокчылардаҥ коруп аргаданган тодош келин Батлай кезегинеҥ болгон дежетен…
Тодош кыстар бӱдӱминде јалтанбас, шулмус, эмдик мал да минип ӱреткилейтен, согоон алып, ок-јаала да чечен аткырыла аҥыланатан деп, каргандар куучындайтан. Кийнинде ӧйлӧрдӧ ӧткӧн јолын кереестеп, эл-јонныҥ айдып берген канатту сӧстӧри де биске јеткени бар: «Батлай тушта — бай болгоныс, Кӧйӧ тушта — кӧп болгоныс»… Кӧйӧнӧҥ Согонок, Јыртаҥнаҥ Чӧбӧчӧк таркагандар.
Абалар јурты ӧскӱзиреп турбазын деп, 1992 јылдыҥ јаан изӱ айында улус Кара Тууныҥ эдегинде јуулыжып, казан азып, кыйралар буулаган, ойын-јыргалда оогош јуртыстаҥ он кире ӧрӧкӧ билелер турушкан. Бу јуулышты Танытпас акам баштаган. Кийнинде «чоҥ тыт агаштаҥ аттыҥ чакызын тургузып салатам» деп куучынданып јӱретен болгон. Акамныҥ бу амадузы оок-тобыр шылтактардаҥ улам ол ло тарый келишпей турган. Је ӱч-тӧрт јылдаҥ ага-карындаштар јуулыжып, 1996 јылдыҥ јаан изӱ айында кызыл чоҥ агаштардаҥ аттыҥ чакыларын эдип, Кара Тууныҥ эдегине јергелей тургускан.
Кийнинде ӧйлӧрдӧ Каракол ӧзӧккӧ ады чыккан майман сӧӧктӱ Солтонныҥ уулдары аказы Боорго баштадала кӧчӱп, ол ло Сетерлӱниҥ одожында јуртай берген. Јаандардыҥ айтканыла, Боор Тӧбӧт јерине јӱрӱп, кудайдыҥ ӱредӱзин алган кижи болгон. Онойдо ок бистиҥ јердеҥ Тӧбӧт јеринде кудайдыҥ ӱредӱзин алган кижи — Кӧкӱл јарлык. Ол билгирчи, не-немени сезип, билип отурар судурчы болгон. Бу кижиниҥ судуры јурттыҥ јуугындагы кайа-ташта чеберлелип јажырылган деп, каргандарыс куучындап отуратанын кижи канайып ундыыр?
Мениҥ тӧс таайым Карл Мышлаков колхозтыҥ јылкы малын кабырып јӱрген нӧкӧри Алака Куйруковло кожо болгобос јанынаҥ Кӧкӱлдиҥ судур бичигине де туштаган учурал болгон. Ол учурал совет ӧй тушта болгон. Таайымныҥ айдыжыла, ол кайа-таштыҥ кыбынаҥ сыгырганныҥ эм-тус ӧлӧҥин кӧрӱп јӱрген. Какпак таштыҥ алдында јара-аш торко бӧстӧ ороп салган неме јаткан, чечип кӧрӧр болзо, тере кадарлу бичик, је кычырып оҥдооры јок, чырбагалдап салган алфавит. Каргандардыҥ Кӧкӱлдиҥ судуры јуугында ла јажырылган деп айтканы кулагыма угулган деп куучындаган. Је ол ло тарый агару судурды аларынаҥ јалтанып, јаткан јерин, ташты јазаптыра чокумдап, темдектеп, эртенги кӱнде кыйра, болуштопко сӱт алып, экӱлеп келеле, кечеги темдектеп алган јерин чек таппай калган…
Ол судурды ӧнӧтийин бедиреген де улус болгон. Је агару Кӧкӱлдиҥ судуры ол ло бойы табылбаган. Байла, бистиҥ ортобыстаҥ судурда бичилгенин кычырары, аайлаары јок учун. Боор, кудайдыҥ ӱредӱзин Тӧбӧт јеринде алган кижи, база не-немени озолондыра сезип, белгелеп отуратан дешкен. Кара јаҥдулар (камдар) эл-јонго туза экелбей јат, эл-јонныҥ ӧрӧ ӧзӧрине јаҥыс ла тутак эткилеп јат деп, кӧҥдӧй мылтыкла табыш эдип, аткылап, кара јаҥду улусты Каракол ӧзӧгинеҥ јайладып, Урсул сууны кечирип салган дежер. Ол ӧйлӧрдӧҥ бери Каракол ӧзӧк аруталып, курчуланып чыныкталган. Кан-Каракол бажы Ӱч-Эҥмекке учурлалып кожоҥдор чӱмделген, агару судурлар кычырылып, јаан мӱргӱӱлдер ӧткӱрилип башталган. Ӱч-Эҥмектиҥ эдектей турган аҥ-кужына миистӱ, оосту не-неме (бычак, мылтык) уулабайтан. Аҥ-кушла урушкан, агаш-тажын быјарткан кижиниҥ ук-тӧзине чыгым-чамылта ла келишпестер болор дежетен.
Кезик улустыҥ айтканыла, туку Батлай тушта Ӱч-Эҥмекти ыйыктап, байлап, эрјинелӱ тайгабыс деп, тодоштор энчиленип, кӧдӱрип салган. Ӧрӧ айдылган тудууны, токтодуны, абалардыҥ айтканын бир аай укпаган кижи ады чыккан колхозтыҥ башкараачызы болгон. Артканы-калганы ол кижиниҥ кылыгын јарадып, оны ээчий баргандар. Ол совет ӧйдӧ болгон. Бис абалар байлыгын бир эмештеҥ, бир кичинектеҥ, алтам ла сайын ычкынып јылыйтканыс…
Кӧп калыктардыҥ јадын-јӱрӱминде аттыҥ чакызы чӱмдӱ јаҥду, байлу јазал, эдим. Анчада ла бистиҥ, эр јажына ада-ӧбӧкӧлӧрис атту јӱрген улустыҥ јадын-јӱрӱминде. Чакыларга учурлалган кожоҥдор чӱмделген, канатту сӧстӧр јеткилинче айдылган. Тургузып салган ат чакыны кодорып, ӧскӧ јерге тургуспайтан, тыш бӱдӱмин ӧскӧртип, солыбайтан. Тонокту, шакпыртту ӧйлӧрдӧ ӧштӱлер де чакыларла урушпайтан. Чакыны кодоргоны базыныш, уйат ла јаан кинчек дежетен, абалардыҥ айтканын ӧштӱлер де оҥдогон. Чакы ол ук-јурттыҥ тӧзӧлгӧзи, кин тазылы. Ук-сӧӧктиҥ ӧзӧри, улалары чакыларла јазымы јогынаҥ тудуш. Бу айдылган укаа сӧстӧргӧ ууламјыланып, 1996 јылдыҥ јаан изӱ айында озогызын ойгортып, эскидезин эзедип, Батлайдыҥ јеезелӱ јурты деп, Кара Тууныҥ эдегине тодоштор јуулыжып, кереес чакылар тургускандары ол. Кӱрее куучында турушкан јаан јашту акалардыҥ айдыжыла, чакылар кызыл тыт агаштыҥ ӧзӧгине јетире чабып белетелген ле Батлайдыҥ канадыныҥ алдында јӱрген карындаш сӧӧктӧргӧ (каалдарга, оочыларга ла чаптыларга) учурлалып тургузылган. Эртезинде кӱнде текши республикадаҥ јуулышкан тодоштордыҥ экинчи курултайы ижин баштаган.
Курултайдыҥ ижинде јаан јашту акабыс, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Донской Кыдыевич Тарбанаев, бай ады Таадак, сӧс алып, тодоштордыҥ јайзаҥына Григорий Барзынович Чекурашевти кӧстӧп, ады Момый јайзаҥ болзын деп айткан. Эл-тӧрӧӧндӧрдиҥ, бала-барканыҥ алдына јарлап айткан учурлу сӧстӧри бар. Алдында республиканыҥ аймактарынаҥ келген тодош элчилер экинчи курултайды ӧткӱретен јерди чокумдап, темдектеп салган. Кийнинде бу јер текши эл-јонныҥ турлу јери болзын деп јарлалган.
Ӱч-тӧрт јыл кайра акалардыҥ тургускан чакыларына бардым. Чакылардыҥ јанында ойын-соот болотон сцена, отургыштар ла база кандый да тудумдар тургузылыптыр. Бу ла ортозында ар-бӱткенниҥ «Ӱч-Эҥмек» деп паркыныҥ јааны Д.И. Мамыев туштап калды. Јакшыны, эзенди угужып, «… бу не јазалдар, кемдер мыны эткен?» деген сурагыма «каргандардыҥ, кенектердиҥ Каракол оозында туразыныҥ башкартузы сураган» деп каруу алдым. «Байрам, соот ӧтсӧ, бу јазалдарды јайлаткар. Бу јаан јурт јер, јӱзӱн-базын тал-табыш болотон, баскын-тоскын јуулатан јер эмес» дедим.
Јыл ӧткӧн соҥында тӧрӧл јуртыма барып, ол ло јерге ойто ло Д.И. Мамыевле јолугыжып калдыс. Былтыргы јабынчы јазал ол ло бойы артып калтыр. Бу ортозына Д.И. Мамыев «бу чакыларга Толойдыҥ тогус уулына учурлап, беш чакы кожотом» деп унчукты. «Слердиҥ санаа-шӱӱлтегерди оҥдодым. Бу чакыларды тургускан уулдардыҥ кӧп сабазы јок. Мыныҥ ӱстине чакыларды тодоштордыҥ карындаш сӧӧктӧри адалып тургузылган, Толой деп куучын болбогон. Бойоордыҥ угаарды кереестерге турган болзоор, Сетерлӱниҥ јалаҥы јум јадыры, је бу чакыларла беришпегер» — деп, эрмекти токтотконыс. Бу ӧдӱп јаткан јылдыҥ јазында бу куучын ойтодоҥ ло чыккан. Бу учуралда куучын Караколдогы јурт јеезениҥ јааны К.Д. Маиков ло Д.И. Мамыев ортодо ӧткӧн. Бу сурак токтодылган деп сананганыс. Је бистиҥ айтканысты Д.И. Мамыев аай укпай, баш билинип, тӧрт чакыга беш чакыны кожуп салтыр. Тоҥ јерди чукчуп, база беш темир чакы тургузып салган. Бу кылыктыҥ тӧс учуры бу кӱски айларда јартала берди. Ол кереестеген јурт јерге туристтердиҥ узак ӧйгӧ туратан, јайы-кыжы иштейтен турлузы болотоны јарталды. Јер тууразынаҥ таҥынаҥ кижиге берилер ле турлу «Ӱч-Эҥмек» парктыҥ јилбӱлерине јарамыкту болор учурлу болгон. Је јурттыҥ уулдары јастырып турган кижиниҥ кийнинеҥ барбай, турист экелип соотодор деген келишпес кылык-јаҥды токтодып салганы јакшы.
Бистиҥ тыш бӱдӱжис јӱс те катап солынза, је бис ӧскӧ калыктардаҥ, канайтсаас та, башка болорыс. Бисти Алтай-Кудайыс јайаган. Бистиҥ кин тазылыс Јер-Энеле, Ада-Алтайысла тудуш.
Каракол ичи амыр ла тыш турган ӧзӧк болгон. Је калганчы ӧйлӧрдӧ ӧҥдӧйӧрдиҥ ордына јер тайаныжыс кӧптӧй берди. Аракы ичип, каршулу, кату керектер эдилет. Алтайысты тообой, чеберлебей бардыс. Ууры, шок эдери кажы ла кӱн кӧптӧйт. Бойыстыйын энчиленип мензинердиҥ ордына, ӧскӧ калыктардыҥ биске келишпес кылык-јаҥына, культуразына јайылып барадыс.
Каракол ӧзӧктӧ кажы ла јебрентик кереестиҥ паспорттын, каталогын чокумдап, илелеп темдектейтенин бу бичимелдиҥ авторыныҥ кийнинеҥ кем де улалтып апарбаган. Турист улустыҥ тепсежине кайа-таштарда кӧп јуруктар, бичимелдер јылыйып калды. Ол ло туристтердеҥ арткан-калган сӱрее-чӧпти парк арутап, аҥылу полигонго апаратан эмес пе? Туристтерле иштеп турган болзо, ол улуска тыштанатан, туура базатан јерлерди тӧзӧп, ару-чегинде тудатаны учун парк каруулу. Тӧс газеттиҥ бӱгинде Николай Витовцевтиҥ кӧдӱрген курч сурагы, «4,5 миллион туристке канча туалет керек» дегени элдеҥ ле озо бисти санааркадар учурлу. Бу ончо келишпес, тутакту сӧстӧрди эл-јон бойы ла шӱӱп, аайлу-башту болзын деп аайлап ийгедий. Је бис текши Алтайысты сананбай, јӱк бир ле кӱнле јӱргендерге тӱҥей.
Ӧткӧн тоолу ла ӧйдиҥ туркунына агаш-тажыс сӱрее-чӧпкӧ базылып баратканына мал-ажын ӧскӱрип, кабырып јӱрген уулдардыҥ ачынары да јолду. Јердиҥ аҥы-кужы кӱс, јас ӧйдӧ ӧрӧ-тӧмӧн кӧчӧтӧн јолыла 90 јылдыҥ туркунына јӱретен јаҥду деп, билимчилерис айдып берди. Айыл-јурттыҥ мал-ажы јӱс јылдыктарга турган, ӧскӧн јеринеҥ туура ӧскӧ јерге баратанына канча кире ӧй лӧ ӱйе керек? Бу ортозында јас айларда телчип јаткан јаш малыска кӧс тийбезе кайдат деп байланатанысты канайдатаныс?

Александр УРБАНОВ