Ајаруда — јадын-јӱрӱмниҥ чыҥдыйын бийиктедери

24.12.2021

Албаты-јон су-кадык јӱрӱм јӱрери тургуза ӧйдӧги эл политиканыҥ бӧлӱги болуп јат. Эл-јонныҥ су-кадыгын орныктырары аайынча профилактикалык иштер ӧткӱрери јадын-јӱрӱмнеҥ, ар-бӱркендик ле экономикалык айалгалар солынганынаҥ камаанду. «Демография» деп нацӱлекерге кирип турган «Эл-јонныҥ су-кадыгын орныктырары» деген талалык ла федерал ӱлекерлер иштейт.

Бистиҥ тергееде бу ууламјыла ишти Алтай Республиканыҥ јондык су-кадык ла медициналык профилактика аайынча тӧс јер апарат. Оныҥ тӧс амадузы – 2024 јылга јетире су-кадык јӱрӱм јӱрӱп турган улустыҥ тоозын кӧптӧдӧри.
Бу амадуга канайда једер?
Качан су-кадык јӱрӱм јӱрери аайынча профилактикалык иштерди эрчимдӱ ӧткӱргенде. Ол тоодо медициналык ла јартамал иштерди. Медициналык дегени – ол јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган диспансеризация ла профкӧрӱлер. Јартамал иш дегени – кижиниҥ су-кадыгына каршу эдилип турган шылтактарды астадарына ууламјылаган јартамалду иштерди ӧткӱрери. Мында су-кадыкты корыырыныҥ, ӱредӱниҥ ле билимниҥ, спорттыҥ ла культураныҥ министерстволоры туружат.
Интернеттиҥ соцсетьтерин ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларды тузаланып, эл-јон су-кадык јӱрӱм јӱрери аайынча иш-керектерди элбеде јарлап таркадары јаан учурлу. 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала бистиҥ тергееде Алтай Республиканыҥ јондык су-кадык ла медициналык профилактика аайынча тӧс јери иштейт. Тӧс јердиҥ ӧткӱрип турган иштериниҥ учурлузыныҥ бирӱзи — инфекциялык оорулардаҥ башка ооруларга алдырткан эл-јонныҥ тоозын астадары аайынча јӱзӱн-башка керек-јарактар ӧткӱрип иштеери ле эл-јонды су-кадык јӱрӱм јӱрерине тазыктырары. Ӧдӱп јаткан јылда бу иштерди ӧткӱрерине тергеебистиҥ бюджединеҥ 0,8 млн салковой ло федерал бюджеттеҥ 1,7 млн салковой акча чыгарылган.
Ӧткӱрилген иштердиҥ уч-турулталарын айдып ийели:
1. Јаҥы модель ачылып, Алтай Республиканыҥ јондык су-кадык ла медициналык профилактика аайынча тӧс јери тӧзӧлгӧн.
2. «Су-кадык аймак» деп адалган муниципал беш программа Чой, Турачак, Чамал, Оҥдой ло Кӧксуу-Оозы аймактарда ӧткӱрилген. Программаларды тургузардаҥ озо кажы ла аймакта јаткан эл-јонныҥ су-кадыгы шиҥделип, кандый оорулар кӧптӧп турганы ајаруга алынып, ол аайынча ӧткӱрилетен керек-јарактардыҥ иштери тургузылып јӧптӧлӧт. Ол аайынча керектӱ специалисттер кычырылып, программаларга кийдирилет.
3. Тергееде су-кадыкты корыыры аайынча министерствоныҥ ла оныҥ учреждениелериниҥ ишчилериниҥ су-кадыгын орныктырар «Су-кадыгыҥ бек болзын» деп адалган программа тургузылып, иштеп баштаган.
4. Эл-јон ортодо су-кадык јӱрӱм јӱрери аайынча иштер ӧткӱрерине јондык биригӱлерди ле волонтерлорды јилбиркедер иш ӧткӱрилген. Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозы НКО-лор ортодо јонјӱрӱмдик ӱлекерлердиҥ кӧрӱ-конкурсын јарлаган. Бойлорыныҥ ӱлекерлерин јеҥӱлӱ корып алгандар бу Јондык су-кадык ла медициналык профилактика аайынча тӧс јерле кожо ӧмӧ-јӧмӧ иштегендер. Ол тоодо спорттыҥ базыт бӱдӱминиҥ ле экологиялык јол-јорыктыҥ «Туулык јолдор» деп биригӱзи, «Албатылык аш-курсакты јиириниҥ чӱм-јаҥдары» деп јондык биригӱ, Алтай Республикадагы јондык тап-эриктердиҥ ле ӱредӱниҥ «ЛОГОС» деген тӧс јери, «АЛТЭС» деп јайаандык биригӱ. Олор ончозы эл-јон ортодо су-кадык јӱрӱм јӱрерин орныктырып, чыҥдыйы јакшы аш-курсак јип, јаман-балыр кылык-јаҥнаҥ айрылары аайынча ууламјыларлу иштер ӧткӱргендер.
5. Элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларла, Интернет ажыра кӧп тоолу јартамал иштер ӧткӱрилген. Темдектезе, «Эл Алтай», «Россия 1», «Россия 24» телекӧрӱлтелерде, «Маяк» ла тергеениҥ радиозында, «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» газеттерде. Јондык су-кадык ла медициналык профилактика аайынча иштеп тургандарга ла эл-јонго јетирӱлик буклеттер, тегерик столдор, конференциялар тӧзӧлип ӧткӱрилген. Ол тоодо 16 акция ла кӧрӱ-конкурстар, 4 тегерик стол. Instagram, Facebook, Youtube, Вконтакте деп мессенджерлерде јӱзӱн-башка кӧрӱроликтер ле кӧрӱбичимелдер чыккан.
«Демография» ла «Су-кадык» деп нацӱлекерлерге кирип турган «Су-кадык» автопоезд деп јондык ӱлекер тӧзӧлгӧн. Оныҥ тӧс амадузы – тергеебистиҥ эл-јоны ортодо, аҥылу баштапкы медициналык ла профилактикалык медицина аайынча болушты тузаланарын јеҥилтедери.
Ӧдӱп јаткан јылда пандемияныҥ айалгазы бир кичинек оҥдоло берерде, автопоезд ижин улалткан. Эки неделениҥ туркунына јондык ӱлекердиҥ туружаачылары тӧрт аймактыҥ он бир јуртында болдылар. Олор — Кош-Агаш, Оҥдой, Турачак ла Шабалин аймактар. Эҥ ле ыраак Кош-Агаш аймакта Јазатыр јурттаҥ баштайла, Шабалин аймакта Барагаш јуртка јетире јол-јорык болгон. Автопоездле кожо кардиолог, пульмонолог, гастроэнтеролог, офтальмолог, отоларинголог (ЛОР), уролог, терапевт, невролог, стоматолог, акушер-гинеколог, травматолог, УЗИ-ниҥ эмчизи јӱрдилер. Бу эмчи-специалисттердеҥ башка автопоездтиҥ ижинде јербойыныҥ медишчилери база турушкандар.
Текши тооло 6810 медициналык болуш јетирилген, ол тоодо 4094 кижини эмчи-специалисттер кӧргӧндӧр, 2716 кижиге шиҥжӱ ӧткӱрилген, 27 кижиге тӱрген болуш јетирилген. Су-кадыгы кенейте коомойтып, јӱрӱмине каршу једер айалга тӧзӧлгӧн тогус кижиге болуш јетирилген, ол тоодо беш кижи аймактыҥ эмчилигине, тӧрт кижи республикан эмчиликке јетирилген. Јирме кижиге јаан эмес операциялар эдилген, 84 кижиге республикан эмчиликке јадып эмденер эдип јӧп-сӱме чыгарылган, ол тоодо пульмонология бӧлӱкке 34 кижиге, кардиологияга — 18, офтальмологияга — 9, урологияга — 18, гинекологияга – 5. 48 кижи аймактардыҥ эмчиликтеринде јадып, су-кадыгын шиҥдезин деп аткарылган.
COVID 19-таҥ профилактикалык иштерге јаан ајару эдилген. Эл-јон ортодо вакцина тургустырары аайынча јаантайын јартамалду иштер ӧткӱрилет. Эл театрдыҥ, каладагы јетинчи таҥмалу школдыҥ, ГАГУ-ныҥ, калан јуур службаныҥ, Эл Курултайдыҥ, почтаныҥ ле казначействоныҥ ӧмӧликтерине лекциялар кычырылган. Вакцина тургузып турган эмчиликтерге ле мобильный тӧс јерлерге методикалык болуштар јетирилген. Чой, Турачак, Чамал, Оҥдой, Шабалин, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактарда медициналык профилактика аайынча кыптардыҥ ишчилерине диспансеризацияныҥ профилактикалык шиҥжӱ-кӧрӱлерин ӧткӱрери аайынча семинарлар ӧткӱрилген. Бу ок аймактарда јаҥы чыккан балдар, эл-јонныҥ оору-јоболдоҥ корогоны јанынаҥ ширтӱ иш аайынча јаан јетирӱ белетелген.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина