Алтайдын Чолмоны

Јайаан ижи «јайым алтазын»!

18.01.2022

Кажы ла сӧстӧ бойыныҥ ийдези, тереҥ учуры бар деп айдарга јараар. Темдектезе, «јайалта» деген сӧс «јайым алтам» деген кычыруга эмезе алкаган алкышка бодолду. Эмезе «Јайаачы јайалталу јайап, ичкери јайым алта» дегендий.

Кажы ла кижиге ак-јарыкка келгенинеҥ ала јайалта, иштеер арга берилет. Јайааннаҥ тӱшкен јайалта оныҥ ээзине ончо јанынаҥ болужат. Улуска да болужар, алкы бойына да тузалу. Темдектезе, бистиҥ алтай улусты да алза, колы ус кӧкчини бир кӧрзӧҥ — коо ӱндӱ јаҥарчы, эмезе агаш-ташла узанар ус кеен кӧгӱстӱ кайчы болуп, јолына чыккан турар.
Шак ондый улустыҥ бирӱзи бичинер-чӱмдеер узы кӧндӱгип калган ла бу јуукта јуранатан јайалтазы, мары чечилген Мӧҥӱн-Сай Конышева деп айдар эдим. Бу кеберкек, керсӱ, јалакай, јылу кӱлӱмјилӱ келин эрке-торко, јаражай беш кыстыҥ кару энези ле тӧрт барказыныҥ сӱӱген тайназы. Бичиичи, јурукчы келинниҥ угы-тӧзи Улаган аймактыҥ Кара-Кујур деген каймкачылу јуртынаҥ. Ол «Куулгазынду Кара-Кујур», «Таштар кожоҥдойт», «Быйаным айдайын», «Талкан-Ай ла Талкан-Туу», «Кичинек кудайым», «Исаныҥ кайкалы» ла о. ӧ. јуунтылардыҥ авторы. Мӧҥӱн-Сай кеендиктиҥ теле-кейинде учурлу, јӱрӱмдик кӧп сурактарды тургузып, олордыҥ јолду, чындык карууларын бедиреп, кӧп иштеген, казынган, ченеген. Онойып, јаҥы кӧрӱмине тайанып, јуранатан јайалтазын ачкан.
Интернет-колбу ажыра Мӧҥӱн-Сай Конышеваныҥ јураган јуруктарыныҥ «Сӱӱн» деп адалган баштапкы таныштырузы ӧткӧн. Солун видеодо автордыҥ кӱӱле кееркедилген сӱрекей јараш он тогус јуругы кӧргӱзилген. Јайаандык иштиҥ кажызын ла ајарулу кӧрӱп, санаттыҥ литература ла живопись деген эки бӱдӱми автордыҥ кӧксинде, кӧрӱминде бириккенин темдектеер керек.
Јуруктарды баштап ла кӧрзӧҥ, оогош болчом јураган деп санаа келер. Је оноҥ тереҥжиде, ајарулу кӧргӧн кийнинеҥ иштиҥ, јуруктардыҥ чыҥдыйы кайкадат. Баштапкызында, јуруктардыҥ ӧҥдӧри сӱрекей јылу, јарык, јымжак. Байа болчомдордыҥ бичигештерине тӱҥей. Экинчизинде, ол иштердиҥ кӧбизинде кайкамчылу таштар јуралган. Мында, чокумдап айтса, ӱч-тӧрт лӧ јурукта ӧскӧ сюжет. Арткандарында — таштар, кай-алар. Ӱчинчизинде, база бир аҥылузы — јуруктарда соок кыштыҥ ӧйи јок. Мында ончо чечектер јайылган, јиилек-каттыҥ бышкан, бир сӧслӧ, ар-бӱткенниҥ јайым ла байлык ӧйи. Тӧртинчизинде, јуруктардыҥ кӧп јаны Агару бичиктиҥ (Библияныҥ) ӱзӱктерине келиштире бичилген. Олордыҥ ады-јолдорынаҥ ла оҥдоп ийериҥ. Јуруктардыҥ тӧс темазы — чыккан-ӧскӧн јер, ар-бӱткен, Кудай јаҥы, натюрморт.
Автордыҥ чӱмдеген ӱлгерлеринде де, јуруктарында да таштардыҥ, туу-кайалардыҥ сӱр-кеберлери кӧп. Темдектезе, атту-чуулу бичиичилердиҥ, јурукчылар-дыҥ јайаандыгында таштар база учурайт: А. Пушкинниҥ «Каменный гость», «Медный всадник», М. Лермонтовтыҥ «Нищий» деген ӱлгери, Кавказтыҥ кырлары, А. Ахматованыҥ «Реквием» деп туујызы, «Песенка», «Царскосельская» ла ӧскӧ дӧ ӱлгерлери, О. Мандельштамныҥ «Камень» деген јуунтызы ла о. ӧ. Онойдо ок И. Шишкинниҥ, Н. Рерихтиҥ, А. Саврасовтыҥ, Ван Гогтыҥ јайаан иштеринде агаш-ташту ар-бӱткен, кереес таштар јуралган.
Јаҥжыкканы аайынча ташты коруланышла, быжулап бектегениле колбоп јат. Онойып «таш калалар», «таш шибеелер», таш болуп кубулган сӱр-кеберлер ончо архисюжеттерде учурайт. Мениҥ таштар кере-гинде сурагыма Мӧҥӱн-Сай Владимировна каруузын мынайда јандырды: «Таштардыҥ, кайа-таштардыҥ сӱр-кеберлери мениҥ јайаан ижимде бажынаҥ ала болгон. Мен олордыҥ учурын бойыма чокумдап, јартап аларга, кӧп соојыҥдарды, кеп-куучындарды, чӧрчӧктӧрди кыракы јууп ла кычыргам. Ар-бӱткендеги таштарды, кайаларды, тууларды, кырларды ајыктап, олордыҥ сомдорын кеберкек кыска, алып-баатырларга, аҥ-куштарга тӱҥейлеп кӧрӧтӧм.
Таштар бӱткениле кату да болзо, је олорды Јайаачы тӱҥей ле јердиҥ ӱстинде болзын деп јайаган ине. Оогош болорымда, адамныҥ айтканы сагыжыма кирет: «Кандый да кичинек таш болзо, је ол сениҥ Тӧрӧлиҥ». Јердиҥ ӱстинде ончо бар не-немеге ајарыҥкай болор керек. Нениҥ учун дезе оны биске Јайаачы сыйлаган. Алтын да, сууныҥ тӱбинде де јаткан таш болзын, олор ончозы учурлу. Оныҥ учун мен Алтайымда бар ончо јарашты, байлыкты, куулгазынды баалайдым. Таштар керегинде куучынды улалтса, олор јааштыҥ кийнинде эмезе кар јаскыда кайылып турза, бойыныҥ јолын ачып баргылайт. Олордыҥ јебреннеҥ бери оҥбогон-кубулбаган бӱдӱми, јер-Алтайысты кӱреелей туруп корулап јатканы мени оморкодот. Таштар ӱргӱлјик јажыт-ты биске айдып тургандый, олорды јӱк ле оҥдоор ло угар керек».
Ады јарлу алтай бичиичи Паслей Самык бир канча јыл кайра Мӧҥӱн-Сай Конышеваныҥ куучындарын кычырган ла бойыныҥ кӱӱн-санаазын айткан: «…Меге бу бичиктеҥ эҥ ле тыҥ таштар керегинде куучындар јараган. Олор бистиҥ кажы ла јуртыста бар. Кырды кыр ла деп бодоорыҥ. Је олор керегинде кеп-куучындарды Мӧҥӱн-Сай чогуп, кепке базып чыгарган. Улус оны кычырып, бойлорыныҥ тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизи керегинде бичигилеер. Бат, оноҥ јилбилӱ ле тузалу, калыкка керектӱ краевед иш болор».
Ол куучындардагы таштар эмди јуруктарда бар. Кажы ла јурукты алза, оныҥ јартамалы бӱткӱл куучын болор аргазы бар. Шак ол куучынды угарга, Мӧҥӱн-Сай Владимировнаныҥ јайаан иштериниҥ кӧрӱзин эл музейде ӧткӱрген болзо деген амаду меге амыр бербейт. Ол куучындар таҥынаҥ база бир јуунты болорында алаҥзу јок.
Јайаан јайалтазы јаан јерлежис мынаҥ да ары мынайда ла чӱмдезин, јуранзын. Је бу чӱмдеерине, јуранарына ӧй кӧп тӧ керек болзо, тӱҥей ле «јайым алтазын», јаҥы иштериле бисти сӱӱндирзин.

Алтынай САНАА