Алтайдын Чолмоны

Улаган аймактыҥ куучындары — электрон бичикте

21.01.2022

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларын фольклорист-шиҥжӱчи Кӱзелеш Яданованыҥ бичимелиле таныштырадыс. Баштапкы ла катап электрон билим чыгартуда Улаган аймактыҥ кеп-куучындарыныҥ јуунтызы 2020 јылда кепке базылып чыккан. Бу бичикке Алтаистиканыҥ С.С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билимчилериниҥ (З.С. Казагачеваныҥ, К.Е. Укачинаныҥ, М.А. Демчинованыҥ, А.А. Конуновтыҥ, К.В. Яданованыҥ) 2008 јылда Улаган аймакла јоруктап јууган фольклорлык материалдары кирген. Автор бойы јуунтыны белетеп тургускан, кире сӧскӧ билим статья бичиген, ајаруларга јартамалдар берген, фольклорлык тексттерди расшифровка эткен ле телеҥит јарчаанаҥ (диалекттеҥ) орус тилге кӧчӱрген.

Јуунты академикалык билим чыгартулардыҥ некелтезине келиштире јазалган. Тексттерде Улаган аймактыҥ телеҥит јарчаазыныҥ аҥылузы кӧргӱзилген, фольклорлык бичимелдер ле куучындаган улус керегинде толо ло солун јартамалдар эдилген. Фольклорлык чӱмдемелдердиҥ вариант ла версия бӱдӱмдери керегинде јетирӱлер, јарт эмес сӧстӧргӧ оҥдомолдор берилген. Бичикке: јерлердиҥ, кӧлдӧрдиҥ аттары, таштар (арчымакту таш, јада таш), аспак агаш, аҥдар, сӧӧктӧр керегинде кеп-куучындар, кожоҥчы Калан ла јарлыкчы Содонок керегинде тизим куучындар, аҥчылардыҥ кеп-куучындары, кайчы ла Алтайдыҥ ээзи, тайганыҥ ээзи керегинде куучындар, алмыс керегинде кеп-куучындар ла чындык куучындар (былички), кижиниҥ салымы керегинде куучындар, коркымчылу куучындар (страшилки) ла кижи кандый бир јартап болбос айалгала эмезе кайкамчылу не-немеге (темдектезе, НЛО-го) јолукканы керегинде чындык куучындар, тӱӱнек (куйун) керегинде куучындар кирген.
Фольклорлык тексттерди куучынчы кижи канайда куучындап турганын фольклорист анайда ла ок бичиир јаҥду, бойынаҥ јарандырып, сӧс кожорго јарабас, литературалык тилдиҥ ээжилери аайынча эрмек-куучынды тӱзедип јазабас. Текстти бичип турган кижиниҥ кулагына сӧстӧр канайда угулар, анайда ла ок јазымы јогынаҥ бичиир керек. Бичилген фольклорлык тексттерде тилдиҥ, јарчааныҥ, јербойыныҥ эрмек-куучыныныҥ аҥылузын, ӧзӱмин ширтеп кӧрӧргӧ билимчилерге јарамыкту.
Јуунтыныҥ учында бир канча јерлердиҥ аттарыныҥ (топонимдердиҥ) јартамалдары, орус тилге кӧчӱрилбеген сӧстӧрдиҥ сӧзлиги, персонаж – сӱр-кеберлердиҥ аттарыныҥ кӧргӱзӱ-указатели, библиография ла кыскарта бичилген сӧстӧрдиҥ оҥдомолдоры берилген. «Улаган аймактыҥ кеп-куучындары» фольклористтерге, этнографтарга, лингвисттерге, краеведтерге, ӱредӱчилерге ле алтай калыктыҥ тӱӱкизиле, культуразыла, кӧгӱс байлыгыла јилбиркеп турган кычыраачыларга јилбилӱ ле тузалу болор деп иженедис. Электрон бичикти Интернеттеҥ кычырарга јараар.
Билим экспедицияныҥ ӧйинде билимчилерге болуш јетирген улуска јаан быйанысты айдадыс: Ф.П. Тандинага, Н.П. Койдышевага, А.А. Койдышевага, А. Кубешевке, О.А. Конуновко, Ю.А. Конуновко, Р.А. Мадрашевага, С.И. ле А.А. Темдековторго, С.М. Сартаковага, М.С. Тадышевага, М.С. Тонтушевага, Т.С. Тойдоновага. Анайда ок байлык билгириле ӱлешкен, алтай калыктыҥ оос чӱмдемелдерин су-алтай тилиле тӧкпӧй-чачпай айткан улуска, бистиҥ кару куучынчыларыска акту јӱрегистеҥ алкыш-быйанысты ла эзенисти јетиредис. Бичиктеҥ алынган бир канча куучынды кычыраачыларга кӧргӱзӱ эдип јарлайдыс. Олор улус канайда куучындаганы ла аайынча тӱзедӱ-кубултыш јогынаҥ бичилген.
Содоноктыҥ ташы
«Ол «Содонок таш» теп таш эм бу ла кӧлдӧн [Алтын-Кӧлгӧ] бараатсар, анда турјат не, сары таш. Ол киши тесе… Кашы ла јердиҥ бойыныҥ андый неси [кишиси] болтон эмтир не…, байа тил јетиреечи чи, ол телекейдеҥ бир телекейге. Эм бу кишиниҥ јери десе ол сары ташта… Ол сары ташка «Jаандарым алдырткан, алдыртуга бараадым» – деп барар неме дийт. Бу ла таайнам айлына киреле, чайлайла, калаштаҥ тутур персе, туралала: «Эм алдыртуга ла бараадырым јаандардыҥ, јаандардыҥ алдыртусына чыдабай, бараадым» – деп барар тийт. Ойндо ол таштыҥ тӧзине конор дийт ол кижи. Коноло, ойто кара ла јерди куучындап парјадар. Эмди ол кишидиҥ [баратан јери] байа Чуйдыҥ ашусы деерде, кайда ол Улаганнаҥ ары барааткан кандый да јерге јетире, анаҥ ары баса барбас.
Эм ол ло кишидиҥ айткан сӧстӧри на бу, анаҥ-мунаҥ угуп јӱргем: «Алтын-Кӧлди ӧрӧ ак бука бустап чыгар» – деп. Эм ол Кадын ичинде [јарлыкчы]: «Бее саамда, Петербургка једер» – деп, бойыныҥ јериниҥ улузы, база кажы ла јерде бойыныҥ јарлыкчылары болгон ушкуш не, је јарлыктайтан улустар на ол.
«Эм бара-бара, бастра ‹…› јоныҥ бир тӱҥей кийим кийер, бир тӱҥей курсак јиир, акалу-эјелӱ-сыйынду ылгашпас, акалу-карындашту ылгашпас» – деп ол ло айдып туран» (С.М. Сартакованаҥ (1950 ј. ч.) М.А. Демчинова, К.Е. Укачина, А.А. Конунов Улаган аймактыҥ Балыкчы јуртында 08.10.2008 ј. бичип алган; К.В. Яданова тексттиҥ расшифровказын эткен).

Салым
«Осоодо бир јокту уул ӧскӱс-јабыс, бир андый уул болгон, эне-адасы бошогон. Айып бас јӱрерде, неме билер киши айткан не: «Сен мыныйп бас јӱрериҥде, мынаҥ ары јӱрӱмиҥ кемјок, јакшы болор, киши аларыҥ… Мынаҥ ла баспараатсаҥ, бир альда, кабайда јаш балалу киши болор, ол кабайда балады сен аларыҥ» – деп. Эм бу кабайлу баладаҥ кайда да јирме јаш јаан болгон эмтир, бала јаш. Ойндо чын ла барса, бир чадыр альда, кабайда балалу киши. Энеси чыгараарда, тышкары чыгарда, ача-тартала кӧрсӧ, кыс пала. Мен эм ач тӱбинде барала, мындый немени алатан турум не дейле, ӧлсин дейле, ичин јара кеселе, јӱреерен.
Ойндо анаҥ байа немени…, ӧйлӧр ӧткӧн кийинде киши алган. Экӱ јакшы ла јуртап турала, бир кӱн кӧрийер болсо, баладыҥ ичин јара кеселе, прямой ло мынай кескӱйен, чике кескӱйен. Байа [уул] сураган: «А бу ичиҥ каныйткан?» – деп ӱй кишисинеҥ сураарда, «Кандый да бир баскын, бас јӱрен уул мениҥ… сен оны аларыҥ деерде, ичимди јара кескӱйен неме теди не» – деп. Ойндо ол андый легендага кирген ол» (Н.П. Койдышеванаҥ (1950 ј. ч.) М.А. Демчинова, К.Е. Укачина, К.В. Яданова Улаган аймактыҥ Саратан јуртында 27.09.2008 ј. бичип алган. Текстти расшифровка эткен кижи: К.В. Яданова).

Ээ – кыс бала аҥчыны бијелезин деп сурайт
«Бу Кысыл-Мааныда… алтында Кысыл-Мааны 50 јылда Саратанга бириккен не, мында калкос болгон «Кысыл-Мааны» деп. Анда Тадышеп Ласарь деп киши болгон. Ол мениҥ таайым болгон. Ол сегзен… канча да јаштуда, ол баса тӧӧлӧс, мен баса тӧӧлӧс. Ол кижи биске аныйп кӧп куучындабас, айлына улус та аныйп кӧп кирбес. А мен десе јеен кижи бололо, транспартап турарда, мен оныҥ айлына контурам…
Оныҥ ла туштабай туран кишиси јок. Јердиҥ ээсине туштап ла турам деер. А эм јердиҥ ээсине туштаган киши качан да кишиге айтпас учурлу тийт. Андый немеге туштадым, кӧрдим деп айтпас. Оны айтса, айдыйган ла кийинде ойто туштабас болкалар деп јат деп тур куучындайтан болгон. «Је эм мен карыкалан киши јеениме куучындап перейин» – деп аный куучындотуртан.
Бу Саратандон баратканында, мынаҥ ӧрӧ 15 км јердеҥ Башкушты кечергенде, анда Арыскан деп јер бар. Байа киши кӱскӱде ого тийиҥдеп барала, чанала тийиҥдеп туран. Ол бу декабрь айда тийиҥ ого уктакал туран, уйалап турар (?), барган уйадаҥ ла уйалап адатан на. Бир уйага кӧп тийиҥ келер, бештеҥ-алтыдаҥ киркалтуран да.
Анаҥ бир аркадыҥ ортосында чанала басотурсам, тегерик мындый айаҥ јер, кошту јараш тегерик јер јаткан деп айдар. Орто чыкпарсам, кошту јараш табыш угуларда, кӧрсӧм, тегерик јердиҥ кырында, таштыҥ башында бир кыс бала отуралан балалайка ойнотуру тийт. Байа балалайкады кошту јараш этире ойноп туран деп айдар.
Ойндо байа чанала јанына барала, «Јакшылар!» – дейле, јакшылажала, турарымда, айткан дийт: «Је мен балалайкады ойнойын, селер бийелегер јибе, ӧрӧкӧн?» – деген дийт. Ай айдарда, мен: «Јӱрӱмимде мен андый неме бийелеп кӧрбӧӧн кижи эдим, бийе деп немени мен адын да билбесим, ол кандый неме? Оны каный тепсе, оны «бийе» деп адап туран?» – деп сурайла, «Је албадан кӧрӧр лӧ, бийелеп кӧрӧр лӧ» – деген тийт.
Анаҥ ай айдарда, байа чанала «Је эбире басып кӧрӧйин јибе?» – деп айдарымда, «Је» – деген тийт. Ойндо чанала мынай эбире базала, ойндо билбесим деп туран не. Кӱн ашкалан эҥирде, оҥдон келсе, јаҥыс ла байа тегерик ак јерде чанала мнайта тепсекойон тийт. Арыганым да кошту тийт, теер-бур да кошту деп куучындар. Ойндо байа кыс баладыҥ отурган таштыҥ ӱстӱн барала, кӧрсӧм, ис те јок, не де јок. Оныҥ кийинде ол јерди барып, канча ла катап бедрейле, ол јерди таппаам деп айдар» (Л.В. Танзаевтеҥ (1929 ј.ч.) З.С. Казагачева, М.А. Демчинова, К.Е. Укачина, К.В. Яданова Улаган јуртта 24.09.2008 ј. бичип алган. Текстти расшифровка эткен кижи: К.В. Яданова).

Кей-кебисин сарлык
«Бир алтында тӱкӱ Эседӱ деп јерге јадарда, мен коомой болгом. Байа дедушкем тийиҥдейле, деремнедӧн 7 ноябрьдыҥ байрамына чыгыйарда, мен эм байа малды, ийнек…, бежен ийнекти кашалакойом, тоолоп [куучынчы каткырат].
Эм тегин, теен ле ӧйдӧҥ чыгара, турадаҥ чыгара барсам, кошту јаан [куучынчы ӱнин јоонодот], јелбер, теен кӧс деп неме мныйкалан неме «албас-сулбас» кел ле јаткан кара неме…, кел јат. Байа мен торт кайкадым: «Эм, бу неме болот не?» – деп. Кӧстӧп сал турум ла турум. Турарымда, баш-терем јаҥыс ла «быјыр-быјыр» эделе, кӧдӱрилерген чилеп јӱрегим мыный ла келерде, капшай ла јӱгӱрӱк ле келеле, турага киркалдым. Турага киркалала, байа јамандра-јумандра буула буулайла, кӧсӧнӧкти кел пуладым ла, кел бӧктӧйлӧ, эм угуп јадым. Келеле ле, ӱстӱ[ги] толыктыҥ алтындон сӧйкӧн туру, алты толыктыҥ ӱстӱнде толыкка сӧйкӧн јат. Байа кӧрмӧс на. Байа мени чыгарарга туран. Мен чыкпадым.
Эм кар јаакуйен, эм мындый ла кар. Эм байа чыгаалала, сӧйкӧнгӧн јерин чык кӧрсӧм, ис те јок, чорт то јок. Ойндо дедушкама… айткам: «Мен мындый неме кӧргӧм, эм качан да барбасым, ары бойыҥ бар!» – деп <…>. Малыҥа бар ла дегем. Јӱре ле берген колхостыҥ малына. Эм байа неме: «Ойт, ондый неме кӧргӧн бол, менеҥ ле айт турбай а» – деп. «Э, мекелеп неме айтпай турам» – деп.
Ойндо ол бойы баса ла анаҥ андый неме келерде, баса ла јӱреги јарылала, кел кирбей а, турадон. Ол неме ай јӱрер неме не. Сарлык тийт ол осоо[гы], тӱкӱ осоо чакта. Энемдий иште улус јок тушында неме ушкуш ол. Байа анда ла јуртап јадала, сӱнесин болып артыкалан сарлык. Бу јайгыда ӧлӧҥдӧп јӱрен иште улусты ӧрӧ-тӧмӧн сӱр турар тийт. Кей ле кебисин неме не. Эм кошту ла кайы ла кире маҥтатса, бу ла једишкелер тийт. Кей-кебисин неме једишкелбей. Андый ла неме кӧрӱп, угуп турам» (Р.А. Мадрашеванаҥ (1935 ј.ч.) М.А. Демчинова, К.Е. Укачина, А.А. Конунов, К.В. Яданова Улаган аймактыҥ Јазулу јуртында 26.09.2008 ј. бичип алган. Текстти расшифровка эткен кижи: К.В. Яданова).

ФОТОЈУРУКТА: фольклорлык экспедицияныҥ билимчилери Р.А. Мадрашевала кожо. Сол јанынаҥ оҥ јаны јаар: К.Е. Укачина, Р.А. Мадрашеваныҥ барказы, Р.А. Мадрашева, М.А. Демчинова, К.В. Яданова. 2008 ј., Јазулу јурт.