Алтайдын Чолмоны

«Ол телекейде ады Адандуус болгон…»

02.02.2022

Эре-Чуйдыҥ албаты-јоны Чагааны тудулу совет те ӧйлӧрдӧ темдектеген. Бӱгӱнги бистиҥ куучыныс ондый билелердиҥ бирӱзи, оныҥ јааны, јон ортодо алкышчы, кам ады јарлу болгон Ариман Куралбаевич КОНСТАНТИНОВ (Аланкунов) керегинде.

1993 јылда Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱ јуртында Чагаа байрам баштапкы ла катап эл-јон элбеде турушканыла ӧткӧн. Оны тӧзӧп ӧткӱрген ле јӧмӧлтӧлӱ јаан болужын јетирген улус ол ӧйдӧ јурттыҥ јааны болгон Ырыс Александрович Якпунов, јурттыҥ депутаттарыныҥ башкараачызы Марат Иванович Баданов, јурттыҥ музейиниҥ директоры Край Адарович Бидинов, Культура байзыҥыныҥ ишчилери Соня Краевна Емедекова, Динара Юрьевна Параева, Кӧкӧрӱниҥ школыныҥ директоры Антонида Михайловна Суразова, ӱредӱчи Клара Езенбеевна Енчинова ла о.ӧ. болгондор.
Чагааныҥ чӱмин-јаҥын албаты ортодо быйанду сӧстӱ, алкышчы ады чыккан тоомјылу ла јарлу улус баштаган. Эре-Чуйда озодоҥ бери мындый ӧрӧкӧндӧр ас эмес болгон, олордыҥ тоозында Тосток Акчинов, Кӧчкӱнбей Илюшев, Петр Чоюнов, Беези Темдекова, Јашпа Михайлова, Одуун Самунова, Беӱји Бойдоев… Олордыҥ айткан байлу-чуулу алкыштарын кийниндеги чыдап келген ӱйелер ундыбай, тузаланып јӱргени баалу.
Кӧкӧрӱде ӧткӧн баштапкы Чагаада алкыш айткан ӧрӧкӧндӧрдиҥ бирӱзи Ариман Куралбаевич Константинов болгон.
–Алтай бӧрӱк кийген кижини «националист» деп бурулаган, кыйра буулаарын јаратпай токтоткон ӧйлӧрдӧ дӧ бистиҥ биле Чагааны темдектеген – деп, Тамара Аримановна Яйтынова (кыс ӧбӧкӧзиле Константинова) эске алат. – Мениҥ адам-энем јажына мал ижинде иштеген улус болгон. Оогош тужымда, 1950-чи јылдарда, Кӧжӧлӱдеги турлубыста чагаалаганы санаама јакшы кирет. Биске јууктай турлуларда Кӧчкӱнбей Илюшев, Јыманака Майхиев деп јаан јашту улус иштеген. Олор айдыҥ јаҥырарын, Чагааныҥ башталарын кетешкилеп, улайын кӧрӱп туратан. Мен олорло кожо ло чыгарым. Бистиҥ кыштап јаткан турабыс шыбабаган тура болгон. Оныҥ стенезине былтыр Чагаа мында болгон, оноҥ озо мында, быјыл дезе мында деп, ойдык-темдектер эдип туратан.
– Чагаа байрамныҥ ӧдӧтӧн ӧйин Ӱкер јылдыстаҥ кӧрӧр – деп, Тамара Аримановнаныҥ эш-нӧкӧри Таукен Тазымаевич куучындайт. – Тамарала бис 1975 јылда тойлогоныс. Кайын адабыстыҥ алкыштарын мен олор Серлӱде, Карганайлуда, Кызыл-Шыҥда Кызыл Јар деп јерде малдап турарда бичип туратам. Ол кижиниҥ Чагаа качан болорын канай чоттоп билип турганын јазап угуп алар керек болгон не. Керексибеген де, ундылган. «Чыгаак – ла деер. – Ӱкер јылдысты кӧрӱп ийзеҥ». Ӱкер – ол чук, койу јылдыстар, Андромеда. Олор айла экӱ ӧдӱшсе, јылдыҥ солынганын, јаҥы јыл киргенин оноҥ кӧрӱп турган. «Ӱкер јылдыс мында туру. Удабас ла Чагаа байрам болор» – деп айдар. Санангажын, Чагааны темдектегени айдыҥ-кӱнниҥ, јылдыстардыҥ эбирӱзиле, теҥериле тудуш.
Тамара Аримановнаныҥ айтканыла, Чагаага јайдаҥ ала белетенетендер. «Эјегейди, сары сарјуны, аарчылу сарјуны карындарга урар. Курут эдер, быштак кадырар. Ол быштак коркышту кату болор, оны ойто јибидип туратан. Мӧӧнди јайгыда јунуп, кургадып алар. Кышкыда тӧрӧгӧн уйлардыҥ урагын, бисте оны уус деп айдар, мӧӧнгӧ уруп, тоҥырар. Чагаа ӧйинде уусту ол мӧӧнди кайнадала, кезип ийзе, чек ле кайнаткан јымыртканыҥ агындый болор. Энем бу канча јӱзӱн курсакты та качан белетеп, та кайда сугуп-корып туратан, эмди кайкайдым. Кӱскиде бир койды сойып, бӱткӱлинче ӱӱчелеп јат, бажын куйкалап, ичи-кардын арчыйла, јӧргӧмдӧп – ӱзе ле кожо. Оны Чагаа тужында кайнадар.
Бистиҥ чагаалап турганысты јуртта улус билер, јеткилеп келер. Саҥга салар курсакты белетеер. Бу база ӱзе учурлу-ээжилӱ. Бис оогошто саҥ салар јерди айылдыҥ јанында ла белетейтенис. Кийнинде тӧстӧк, бийик јерге чыгып, ондо саҥ салып турар болгон. Кӱн кырдыҥ бажына тийип ийгенде ле, јаҥдап баштап јат. Адам кайнаткан сӱттӱ чайла, актыҥ ажыла ӱрӱстеп, «Чӧӧк, Кайракан! Јыл бажы эбирилди, јылан бажы сойылды. Эски јылыс чыкты, Јаҥы јылыс кирди…» – деп алканып баштаар.
Бис тере тондорлу. Алканар ӧйдӧ кур курчатпас, бойлоры база кур курчанбас. Алтай-Кудайдаҥ, теҥеридеҥ кижиге не де келип турган болор бо, кандый. Саҥды эбирип, бисти мӱргӱдер. Эдегисти јайып, мӱргӱп турарыс. Меге каткымчылу болуп турар… Оноҥ айылга кирип, байагы табактагы тепшизинеҥ отко јаҥдап, алканып јат…».
Кайнаткан, белетеген курсагыла ажанып, јыл кандый болгонын куучындажып, кырдаҥ јыҥылап, тебек тееп чагаалайтанын Тамара Аримановна эске алып куучындаган.

АРИМАН Куралбаевич Константинов 1927 јылда чыккан, сӧӧги сары иркит. Оныҥ адазы, Куралбай Аланкунов, Тува јеринеҥ карындажыла кожо келген улус эмтир. Сойоҥ укту.
Кӧкӧрӱде јуртап, ӱч уулду болгон. Јаан уулы Ариман, оныҥ кийнинде Содон ло Чагандай чыккан. Ариман деген солун ат кайдаҥ келген дезе, Куралбай јиит тужында Ариман деп атту казах нӧкӧрлӱ болгон, ол ӧскӧ јерге кӧчӱп барадала, «уулду болзоҥ, оны Ариман деп ада» деп сураган эмтир.
Константинов деп ӧбӧкӧ Ариман Куралбаевичтиҥ ӧӧй адазыныҥ ӧбӧкӧзи. Адазы јада каларда, энези ӧскӧ кижиге барган ла ол кижиниҥ ӧбӧкӧзин бала-барказы аданып јӱрет. Бу кижи јуудаҥ озо божогон ошкош.
– Адамныҥ јаш тужы јууныҥ-чактыҥ шыралу ӧйлӧрине келишкен – деп, Тамара Аримановна куучындайт. – «Школдо бир неделе ӱренип ийеле, оноҥ Тӱнке деген јерге барып, ондо иштеген улуска бир неделе болужарым. Нени эт деп айдар, ӱзе ле эдерим – кемниҥ койын сойып берерим, кемге малын кӱдӱжерим, минген адын экелип берерим, одын-суу тажыырым. Бу ижим учун бир чара (јаан айак) арба ба, сула ба, комбикорм до болзо берер. Оны экелип, сууга кайнадып ичерис. Бу курсак божой берзе, ойто ло школдоҥ качып, иштеп барарым…» – деп, ол эске алатан. Мынайып Кӧкӧрӱде тӧрт классты божодып, оныҥ кийнинде ӱренбеген. Карындаштары оогош, олорды чыдадарга болужар керек. Кичинектеҥ ле ала оныҥ эдип билбес ижи јок болгон.
Јаанап келеле, Ариман ак кӧбӧк сӧӧктӱ Балданов Сандыҥ деген кижиниҥ Ајике деген балазыла јурт тӧзӧгӧн, олор сегис бала азырап чыдаткан – тӧрт уул ла тӧрт кыс. Ариман ла Ајике кожо јуртазын деп ары јанынаҥ јайалгандый улус болгон. Олордыҥ бой-бойына карузып јӱргени, тӧп кылык-јаҥы, билгири ле узы куучынга кирген. Турлузына иштеп келген јиит келиндер бу эки кижиниҥ иштенип, «Кай, мыныҥ тудужып ийзеҥ, нӧкӧр» эмезе «Мыны кӧрӱп ийзеҥ, кӧӧркий» деп, куучындашканын угуп-кӧрӱп, «Бу экӱде эмдиге ле јетире сӱӱш» – деп, кайкажатан дежет.
Ајике Сандыновна сӱрекей ус кижи болгон, отура ла тӱшсе, кӧктӧнӧ берер. Балдары ончозы энезиниҥ кӧктӧгӧн тере тондорын кийип ӧскӧн. Јаан улуска да канча тере тондорын эткен кижи: Эре-Чуй соок, салкындак јер, малда-койдо иштеген улус тере тон јок неме болбос. Курагандардыҥ ап-апагаш терелеринеҥ балдарына торкодый јыжмак јеҥјокторды курап чӱмдеп беретен, јыламаштарды-шаҥкыларды тизип јазайтан. Чӱм-јаҥды јаҥдаарга керектӱ канча кепти де кӧктӧгӧн. «Кызыл эҥир кире берди, кӧктӧнижиҥ токтот» – деп токтодыжып турарын балдары эске алат.

ООРЫГАН-јобогон, јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларына кирген улуска болужар ары јанынаҥ јайалталу улус кандый ла калыкта бӱдӱп јат. Олор озодо до болгон, эмди де бар. Алтайларда мындый улусты кам, јарлыкчы, эмчи, алкышчы, тудуучы, белгечи, јарын кӧрӧӧчи ле о. ӧ. деп адап туратан. Је бу ылгаштыруны кӧбизинде билимчилер эдип јат. Јӱрӱмде бир ле кижи арчын да кӧрӧр, томдоор до, албаты эмдежиниҥ ӧскӧ дӧ аргаларын јаба-кожо тузаланар аргалу.
Совет ӧйинде мындый улус кӧдӱрези истежӱге кирип, айдадып, кӧбизи катуныҥ јеринде корогон. Јӱк ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарынаҥ бери бу керегинде ачык айдар, јаҥын тудунар арга ачылган. Је билимде эмдиге јетире кижиде мындый јайалта кайдаҥ, канайда бӱдӱп турганы јарталбаганын айдар керек. Албатыда оны «ары јанынаҥ», «јайааннаҥ», «кудайдаҥ» деп айдары јаҥжыккан.
Ариман Куралбаевич оогоштоҥ ала кӧрӱнбести кӧрӱп турар бала болгон. Кичинек тужында бир катап койлоп јӱреле, аттыҥ ӱстине ле уйуктай берген. «Кандый да кара улус ол атты, бистиҥ ат деп, ары тартып туру, мен дезе, бу колхозтыҥ ады деп, бери тартып турум. Билинип ле келзем, кайаныҥ чек кырында эмтирим. Ойто кайра келип јатсам, эки кой ӧлӱп калган јадыры. Адымныҥ-бойымныҥ ордына кой барган…» – деп, ол куучындап туратан.
«Казахтыҥ камы маҥтадып келетсе, тоозын-тобрагы булут чылап курчаган, буркураган келедер, јолыныҥ бажында мӱркӱт учуп келедер. Мен оны кӧрӱп турзам, ӧскӧ улус кӧрбӧй турар…» – деп, айтканы арткан.
Кижиге тӱшкен мындый јайалта сӱрекей кӱч јӱк болгоны керегинде экстрасенстер-эштер јанынаҥ эмдиги кӧӧрӧм-кайкал бичимелдерде нениҥ де учун айдылбай јат. Јайалган јайалтазыныҥ, јакылган ижиниҥ каруузына оору-јоболыла, кыйын-шыразыла каруузына турарын, келген кижиниҥ јоболтозын бойыныҥ ӧзӧк-бууры ажыра ӧткӱрип, «јаандарынаҥ» болуш сурап јалынарын…
Ариман ӧрӧкӧн тайга-таштӧӧн канча кӱндерге «јаҥыс артыш јип, кара суудаҥ ичип» јӱре беретен болгон, айылына оны минген ады, ийди ээчидип экелетен.
Орто јажы киреде сӧӧктӧрдиҥ чемет оорузыла, туруп-базып болбос болуп, коркышту оорыган. Оны атка арта салып, Кадын-Бажыныҥ аржанына, эмдиги «Рахмановские ключи» деген аржанга апарган эмтир. Кӧкӧрӱдеҥ ого јетире алты конокко једер јер. Бу јорыктаҥ келеле, эмеш оҥдолгон. Ээчий јылда ого, јол баштап барзын деп, карган јаанак келген. Јаҥдаар кажы ла јерге тӱжер, токтогон-конгон јерге адын откорор, кожо јӱргендерди кичеер коркышту кӱч јорык болгон деп, Ариман Куралбаевич айдатан.
«Јаҥын јаҥдаар тӱҥӱр тудар арга јок. Оныҥ ордына ат, сӱрлер јуралган, јыламаштар-коҥколор таккан байрыларлу ак бӧсти тудунган. Турлубыста ийт ӱрӱп, кӧлӱк келип јатса ла, адам ол тудунган немелерин јажыра сугуп турар – деп, Тамара Аримановна куучындайт. – Мен ол ӧйлӧрдӧ кичинек, 3-чи класста ӱренип тургам. Адам јети чалулу болгон. Кажызын ла алкаар, сӱтле ӱрӱстеер. Олорго ээлери тӱжӱп јат. Чалулардыҥ ээлери эр де улус, эпши де улус болор. Ӱндери башка-башка угулып турар, кезиги кожоҥдоп то турар. Суракту келген улус олор нени айдып турганын оҥдоор эмес. Энем кожо угуп, онойдо айтты, мынайда айтты деп јартап отурар. Ол ээлерле адам каҥзалажып та турар. Бу меге сӱрекей јарайтан. Каҥзазын азала, кӧҥкӧрӧ базыра салып койзо, кем де тартып тургандый, ӧрӧ кӧдӱрилип, ӧрӧ кӧдӱрилип, кӱйӱп јадар. «Кайда, мен база…» – деп суранарым…».
Јаҥын ачык јаҥдаар арга јок шыралап јӱреле, ол 1963 јыл киреде Ортолыкта јаткан Јаан эје деп кижиге барып, камдаарын јети јылга токтодып салган. Удурумга «олјоп койгон» деп айдар. Бу керек ундылып та калган болгон, је јети јылдыҥ бажында ол ойто јӱӱлип-оорып баштаган. Ойто ордына кийдирип, баштандырган кижи Баданов Кӧчкӱн деген ӧрӧкӧн.
– Суракту, јоболду улус бистиҥ турлуга, тӱн-тӱш дебей, улайын ла келетен. Камдап баштаза, чалуларын алкап, бойын сары иркит сӧӧктӱ Адандуус деп кижи келди деп айдар болгон. Албатыныҥ адаанын алатан Адаанду кижи дегени болбой. «Ууры этпедим, тӧгӱндеп неме айтпадым, болуш сурап келдим…» – деп, чалуларыныҥ кажызына ла баштанар, кажызын ла алкаар. Бу чӱм-јаҥды кӧрӱп, камдаарда айдылган сӧстӧргӧ арка-сыны јимиреп туратан. Тӱштиҥ тӧрт саадынаҥ ала эртенги кӱнниҥ тӧрт саадына јетире камдаар арга-чыдал ого та кайдаҥ келетен – деп, Тамара Аримановна эске алат. – «Кудургак та болзом, быйаным албатыга тӱҥей ле једип јат» – деп айдар. Эмди «Алтай баатырларды» кычырзаҥ, Эрлик Бийге барып келер ийделӱ камдар ас болуп јат. Јаан, тӧс камдар мыны эдип турган деп сананадым. Бу јолды ӧдӱп-чыдап болбозы кудургак кам туру. «Бойымныҥ оорумды сананбай, бойымныҥ јӱрӱмимди кысканбай, албаданып, јӱрӱмеерди аргадап койдым» – деп, адамныҥ кезик улуска айтканын угуп туратам.
Ариман Куралбаевич улустыҥ сурагыла, туку кайда ыраакта јаткан кижи нени эдип отурганын кӧрӱп-билетени кайкамчылу. Бир катап турлузында камдап турарда, бу јердеҥ 500 беристе кире јерде, Горно-Алтайскта, јаткан кӱйӱзи кандый отурганын кӧрӱп берзин деп, эжи сураган эмтир. Тӱн ортозы болуп калган ӧй. «От деген немениҥ кӧбизи де коркышту, эжиктериниҥ кӧбизи де коркышту эмтир, уйуктабаган, нӧкӧрлӧри келген, амзап, куучындажып отуры» – деп, «болушчылары» ол ло тарыйын кӧрӱп-айдып келген. Кийнинде угар болзо, чын да, беш кат таш турада јаткан Таукен Тазымаевичке ол кӱн нӧкӧрлӧри келген, тӱниле отурган-куучындашкан болтыр. Казахстандӧӧн кӧчӧ берген орто карындажыныҥ кӱйӱзинеҥ бери, тӧрӧӧн-туугандарын ончозын сурап угатан. .Јылыйган малды, документти, ӧскӧ дӧ керектӱ не-немени, табылар-табылбазын јастырбай, чике айдатан.
Бала јок билелерге балалу болорго Ариман Куралбаевичтиҥ јетирген болужы ас эмес. Бу чӱм-јаҥ керегинде Тамара Аримановна мынайда куучындаган. Кийис айыл тутканда, артып калган, кыска болгон унуларды улус таштабай, алдына кыстап койот. Ариман Куралбаевич ол унулардаҥ кичинек айыл тудуп, јаан ӱч таштаҥ очок эдип, јаҥы баскан кийисле оны јабып, кой ыйыктаар чӱм-јаҥ ӧткӱргенин Тамара Аримановна куучындаган. Койдыҥ кайчылаган тӱгинеҥ кийисти олордыҥ билези јайыла базатан. Ада-энези, балдары ончозы кожо тӱкти сабаар, атла терепчилеп толгоор. Байа ыйыктаган койдыҥ белине сӱттӱ айакты тургузып салза, кой кыймыктанза да, айак ол ло бойы, тургускан јеринде турар. Айак кӧҥкӧрӧ тӱшсе, коомой белге дежер. Ыйыктаган кой – јаламанаҥ буулап, артышла аластаган кой. Оны чеберлеп, колхозтыҥ текши койына кошпой, бойында ла чеберлеп, кичееп јӱрер мал болгон.
Ариман Куралбаевич улустыҥ јастыккан јулазын јандырар арга-чыдалду кижи болгон. Кижи коркышту коркыза, соктыртза, јеткер-тӱбекке учураза, оныҥ јулазы качып, азып, јӱре берер эмтир. Јула дегени сӱнеге бодол, кижиниҥ корузы болгон неме ошкош. Јулазы јастыккан кижи тыны-кӱчи чыгып, кӧзи бӧктӧлип, эки будына таш буулап койгондый, једер јерине једип болбой јӱрер. «Мениҥ јулам эки катап јастыккан. Бир катап јолдо эзирик улустыҥ кӧлӱгине табартып, арайдаҥ калгам. Адам аргадап алган» – деп, Тамара Аримановна айдат.
Бир катап олордыҥ айылына Тува јеринеҥ суракту улус келген. Ариман Куралбаевичтиҥ тува тилиле камдаганын ол тушта айылчылар да, билезиниҥ де улузы кайкаган. Оныҥ чӱм-јаҥдарда айткан алкыштарын кӱйӱзи Таукен Яйтынов угуп-бичип, кезигин «Кејегелӱ кеен Алтай, јайалталу Чуй кабай» деген бичигинде (Горно-Алтайск, 2019) кепке базып чыгарган ла олор чӱмдӱ сӧзиниҥ байлыгыла, ӱлгерлеген кеениле, тереҥ учурыла аҥыланат.
Ариман Куралбаевич 75 јаш јажаган. Божоордо, тудунган-кабынган эдимдерин балдары ла јуук улузы тайга-ташка, улус баспас јерлерге апарып, сугуп салган.

«АДА-ЭНЕНИҤ јӱрӱмин кӧргӧн чилеп кем јӱрер…» деп, алтай јаҥарлардыҥ бирӱзинде айдылган. Чын да, бистиҥ эмдиги шакпыртту, кириш-чыгыш јӱрӱмисте озодоозын билерис те ас, јаҥжыгуларысты таштабай јаҥдап јӱргендерис оноҥ ас. Таукен Тазымаевич ле Тамара Аримановна Яйтыновтор тӧрӧл аймагында да, эмдиги јуртаган Горно-Алтайск калада да тоомјылу ла јарлу билелердиҥ бирӱзи.
Олор јаандары јазап берген јайыкты тӧртӧн јылдаҥ ажыра тудунуп јӱргени кайкамчылу. Јиит ӧйлӧринде Новосибирсктеҥ бери кӧчӱп јӱрерде де таштабаган, кӱчсинбеген.
«Ай јаҥырган ла сайын оны јаҥдап јӱрерге јаан дисциплина керек болбой?» – деп сураарымда, Тамара Аримановна калада, таш турада јадары ого јарабайтанын куучындаган. «Тӱнӱкке бодоп, кӧзнӧгимди ачып, ӱрӱстейтем. Эмди јерде турага кӧчӧристе, саҥ салар јеристи бу ла айлыбыстыҥ јанына јазайдыс. Јайык керегинде айдар болзо, кыш ӧйинде айдыҥ јаҥырган тоозына ла уйдыҥ сӱдин табары кӱч деп айдардаҥ башка. Оныҥ учун мен сӱтти тоҥырып алып тургам…».
Ол јаан энезиниҥ учурлап эткен, тудунган калбагын кӧргӱзип, тӧрт тогус чачу эдип турганын куучындаган. Тазылдаҥ јонып эткен бу калбак тогус ӱйттӱ эмтир – бир ле катап чачу эткени тогус катап эткенине бодолду, тӧрт катап эткенде, тӧрт тогус болуп јат. Бала-барказын аластап, сӱттеҥ амзадар, јайыгына мӱргӱп, айыл-јуртына алкыш-быйан сураар чӱмдӱ јаҥды билезинде Тамара Аримановна эдип турган эмтир.
Ак Сӱмер тайгалу,
Ак Сӱт кӧлдӱ,
Ак кӧбӧҥ чачту
Ак Эје ӧрӧкӧн,
Јайаан болгон ӧрӧкӧн,
Јайык болгон ӧрӧкӧн,
Курчу болгон ӧрӧкӧн,
Куйак болгон ӧрӧкӧн,
Јайык јанын бектегер,
Курчулагар, корыгар…
Кӧп немени билер, алкышчы, тӧзӧӧндӱ бу кижиниҥ јайыгына алкыжыла бичимелимди тӱгезип, јыл солынып, јаҥы јыл киргениле, Чагаала бу јурттыҥ улузын, «Алтайдыҥ Чолмоны» газедистиҥ кычыраачыларын уткуп, айыл-јуртыгар амыр турзын, су-кадык јӱрӱгер деп кӱӱнзейдим.

Светлана КЫДЫЕВА

Саҥныҥ алкыжы

Эрте чыккан Кӱн-Буркан
(Кӱн Јайаачы),
Эҥир чыккан Ай Буркан
(Ай Јайаачы),
Айы-Кӱним!
Ӧрӧги турган Ӱч-Курбустан кудай!
Јыл бажы чыкты деп,
Јылан бажы сойылды деп,
Эски јылыс чыкты деп,
Јаҥы јылыс једип келди деп
Алкап турус, Алтайыс!

Корум айда козыраган,
Корголјыл бажы мызылдаган
Ээлӱ-туулу Алтайым,
Эрјинелӱ Алтайым!
Ары кӧргӧн аҥкылдарым,
Бери кӧргӧн мӧҥкӱлерим,
Ада баалу ыйыктарым,
Аланчык айылду Алтайым!
Чӧӧк Кайракоон!

Эне баалу тайгаларым,
Эдек башту сӱмерлерим,
Ӱзӱлбес ӱлӱш береер,
Тозулбас конок береер,
Чӧккӧ чӧҥгӧн,
Мееге меҥген,
Чӧӧк Кайракоон!

Алтай ээзи бай терек,
Агаш ээзи кан тазыл,
Јӱлӱн болгон тайгалар,
Јӱрек болгон јӱлӱндер,
Ары кӧргӧн аҥкылдар,
Бери кӧргӧн мӧҥкӱлер,
Тал јакалу ыйыктар,
Таш эдектӱ сӱрӱлер,
Артыш сынду тайгалар,
Арыскан сынду ажулар,
Айу баспас арташтар,
Бӧрӱ јетпес бӧлчӧктӧр,
Сары айу базып кирбес,
Чагар јылан кирип болбос
Сары телкем чӧлдӧрлӱ,
Сарын ойын-јыргалду
Эрјинелӱ Алтайым!

Алтай ээзи бай ӧргӧӧ,
Агаш-тажы бай тазыл,
Колтыгында кондырган,
Койнына сыгындырган!
Былтам јерге јуртаткан,
Былын суузын ичирген,
Балтырганла тойындырган
Байыҥ кӱреҥ бай Алтай!

Агаш-тажы куйак болгон,
Аккан суузы аржан болгон,
Ар-јӧӧжӧзи арјанынаҥ
Алтын болгон Алтайым!

Балтырыска эт ӧскӱрген,
Бажыска чач ӧскӱрген,
Байлап слерди турубыс,
Баш ла болзын, Алтайыс!

Эрте чыккан Кӱн-Буркан!
Эҥир чыккан Ай-Буркан!
Тоҥкойып мӱргӱп турус!
Тостойып кӧрӱп турус!
Чӧӧк Кайракоон!

От-Энени алкаганы

Чык-чык!
Сургулынду От-Эне!
Судазынду ар-јалын!
Таш очогын тайанган,
Талкан-кӱлин тӧжӧнгӧн
Кабыл башту От-Эне!
Теҥериде киндиктӱ,
Темир очок курчулу,
Кирбиктӱди бӱдӱрген,
Киндиктӱди јайаган
Кабыл башту От-Эне!
Кайракоон!

Карачкылу эжигиҥе мал турзын,
Кабайлу бала јайкалзын!
Калык тӱшкен эжиги
Кутту-кумду јайал турзын!
Талкан-кӱлиҥ чачылбазын,
Таш очогыҥ тайкылбазын!
Ӱч јебеелӱ очогыҥнаҥ
Изӱ казан айрылбазын!

Очок бажын байлап тӱшкен
Одус башту От-Эне!
Корбон-чечек Кыс-Эне!
Кабар-кубал тӧжӧктӱ,
Теҥериде киндиктӱ,
Темир очок курлу,
Кызыл-марал чырайлу,
Кылчас эткен кӧстӧрлӱ,
Кара кӱреҥ чырайлу,
Карас эткен бӱдӱштӱ
От-Эне, Кайракоон!
Ариман Куралбаевич Константиновтыҥ (Аланкунов) айткан алкыштары

Чагааныҥ алкыжы

Ак мӧҥкӱ бӧрӱктӱ,
Кара кӧчкӧ эдектӱ
Алтайыма баш болзын!
Ары кӧргӧн аҥкылдар,
Бери кӧргӧн мӧҥкӱлер!
Јылан бажы сойылды,
Јыл бажы эбирилди,
Эски јылыс элес этти,
Јаҥы јылыс јанып келди.
Јайа баспас јайлуларыс,
Кыйа баспас кыштуларыс,
Эбире турган арказы
Эмил сайлу кузукту,
Айландыра турган тайгазы
Алтын-мӧҥӱн јӧӧжӧлӱ
Алтай јерим!
Чӧӧк, Кайракан!
Колтыгарга коргодыгар,
Койныгарга сыгындырар!
Тыму јолын туураладаар,
Јаман келзе, јайладаар,
Кыйын келзе, кыйладаар.
Чӧӧк, Кайракан!
Алтай јерим, Кайракан!
Ару саҥыс,
Ак чачылгабыс!
Обоо јаны слердиҥ болзын,
Омок јӱрӱм бистиҥ болзын,
Чӧӧк, чӧӧк, Кайракан!
Таш очогыс маты болзын,
Талкан-кӱлис обоо болзын,
Тапкан-јӧӧгӧнис тайга болзын.
Балкажыла байыткан
Бай Алтайым!
Тобрагыла тойдырган
Торко кептӱ Алтайым!
Тозылбайтан конок берер,
Торолобос азык берер,
Чӧӧк, чӧӧк, Кайракан!
Алтай јерис!
Јайдак атка токум болгон,
Јаш балдарыска куйак болгон
Эбире турган ыйыктарым!
Айландыра турган Алтайым!
Айланайын Алтайым!
Ардак јӱрер јӱрӱм береер.
Айланайын Алтайым!
«Ме – дедим, меенер,
Чӧӧк – дедим, чӧӧнӧр!»
Ыйда Саадаковна Баданованыҥ (кыс ӧбӧкӧзи Чукова) айткан алкыжы

От-Энени алкаганы

Киндиктӱни бӱдӱрген,
Кирбиктӱни јайаган
От-Эне, Кайракан!
Тоҥуп келгенди јылыткан,
Аштап келгенди тойдырган
От-Эне, Кайракан!
Талкан кӱлиҥ обоо болзын,
Ӱч ӱйеге сообозын,
Таш очогыҥ тайкылбазын,
От-Эне, Кайракан!
От бажында отурган
Одус јайзаҥ,
Тӧр бажында отурган
Тӧртӧн јайзаҥ,
Карачкыдаҥ караган
Камык јайзаҥ,
Ӱч ӱйеге ӱзӱлбес ӱлеш бер,
Тогус ӱйеге тозылбас
Конок бер,
От-Эне, Кайракан!
Алексей Самунов (адазы Саму) деген эмчи-нама кижиниҥ айткан алкыжы