Алтайдын Чолмоны

Ӧчпӧс «Амаду»

16.02.2022

Алтай эстраданыҥ тӱӱкизинде јажына баштапкы болуп арткан «Амаду» деп кӱӱлик ӧмӧликтиҥ ойын-концерти кочкор айдыҥ 19-чы кӱнинде республикан Эл театрда ӧдӧри темдектелет.

Ыраак сегизенинчи јылдарда тӧзӧлгӧн ӧмӧликтиҥ кожоҥдоры тургуза ӧйгӧ јетире эл-јон ортодо јарлу. «Кару кыс», «Мызылдуш тошту кӧзнӧк јанында», «Эзен болзын», «Тынчу ресторан», «Афганистан», «Алтынай», «Кара башту уулчагаш», «Эркелей» ле оноҥ до ӧскӧ кожоҥдорды јаан јаштулар да, јииттер де бӱгӱнги ӧйгӧ јетире оос бажына кожоҥдожып јӱргилейт. Јиит уулдар баштап ла кӱӱлик ӧмӧлик тӧзӧп турарда, Туулу Алтайдыҥ культуралык тӱӱкизинде тереҥ ис артырарын олор билген бе?..
1985 јылда Улаган аймактыҥ Чибит јуртында Артур (Виктор) Степанович Каишев јӱзӱн-башка кӱӱлик ойноткыларла ойноп турган уулдарды јууган. Колхоз акча-манат чыгарып, Культура байзыҥына баалу-чуулу аппаратура алып берген эди. «Эрте таҥнаҥ ала эҥирдиҥ сегис саадына јетире колхозтыҥ ижин бӱдӱрерис. Айылга кирип, бир айак чайды ичип, оноҥ клуб јаар јӱгӱрерис. Тӱнниҥ 12 эмезе бир саадына јетире бис кӱӱлик ойноткыларла ойноп, кожоҥдоорыс. Бистиҥ јӱрӱм кӱнӱҥ ле сайын андый болгон. Айылда бир иш эдилбес… Ол ӧйлӧрдӧ балдардыҥ энези мындый јӱрӱмге канайып чыдажып турганын билер арга јок. Бистиҥ эш-бараандарыс ол ӧйлӧрдӧ эҥ ле турумкай ӱй улус болгон» — деп, Л.Т. Тойлонов эске алынат.
Ӧмӧликтиҥ баштапкы ла туружаачылары Константин Николаевич Калкин, Леонид Тимофеевич Тойлонов, Борис (ӧбӧкӧзи ундылган) Соурчаков, башкараачызы Артур Степанович Каишев болгон. Олор советский эстраданыҥ кожоҥдорын кожоҥдоп, јуугындагы јурттардыҥ эл-јонына бир-эки ле кожоҥноҥ сыйлап јӱретендер. Бу кожоҥчылардыҥ ортозында ӱредӱчи де кижи, колхозтыҥ тегин де ишчилери болгон. Л.Т. Тойлонов автоклубтыҥ тискинчизи болуп иштеген. Айдарда, јол-јорыкка јӱретен кӧлӱк бар.
«Школдогы ӱредӱниҥ кийнинде мен клубтыҥ кочегарказында иштегем. От салып келеле, уулдардыҥ гитарала ойноп, кожоҥдоп турганын кӧзнӧктӧҥ карап, кӧрӱп туратам. Ол 1986 јыл болгон. Кӧзнӧк карап кӧрӱм турганым не дезе, уулдардыҥ кожоҥдоп турганы советский эстраданыҥ чаҥкыр экранда чыгып турган јарлу јылдыстарыныҥ кожоҥдоры болгон. Јетикӱндӱкте бир катап болотон «Утренняя почта» деп берилтени кожоҥдор угарга бис энчикпей сакыйтаныс. А мында, кӱнӱҥ ле сайын, бистиҥ уулдар кожоҥдоп јат. Эки јылдаҥ мен черӱге баргам. Канча-канча јылдардыҥ бажынаҥ мен бу ӧмӧликте кожоҥдоорым деп бир де сананбагам» — деп, А.Н. Тозыяков эске алып каткырат.
База бир канча ӧйдӧҥ калада «Алтай» деп јайаандык ӧмӧликте иштеген А.В. Бебин кожоҥчыларга кожулган. Бу ӧйлӧрдӧ ӧмӧликтиҥ туружаачылары алтай ӱлгерчилердиҥ сӧстӧрине кӱӱлер чӱмдеерге чырмайып туратандар. База бир-эки јылдаҥ ӧмӧликке клавишалык ойноткыла ойноп С. Кеденова ла ойын-концерт ӧткӱреечи болуп Б.Б. Каятов кожулгандар. «Светлана Кеденова школдо ӱредӱчи болуп иштеп турган, база аҥылу кӱӱлик ӱредӱ јок кижи. Кичинек «Ямахала» ойноп туратан. Тургуза ӧйдӧ ол калада јадып јат» — деп, Леонид Тойлонов куучындайт.
Борис Каятов сӱрекей кокырчы, тили чечен јиит болгон. Узак та ӧй ӧтпӧгӧн — ол ӱлгерлер чӱмдеп баштаган. Ӱлгерлерге кӱӱлер чӱмделип, баштапкы ла алтай эстрадалык кожоҥдор ак-јарыкка чыгып баштаган. Черӱчил молјузын бӱдӱрип, Александр Тозыяков тӧрӧл јуртына јанып келген. Борис Бухтуевич барабандарла, гитарала ойноп турган уулды бойыныҥ ӧмӧлигине кычырган. «Мен школдогы ӱредӱни тӱгезип турарымда, барабандарла ойноп туратам. Је оноҥ уулдардыҥ јаҥы баштаҥкайыла јилбиркеп, кӧзнӧк карап турган ӧйим болгон. Ӧмӧликке келип, эҥирлер сайын клубта репетицияларда туружып баштагам. Белетениш тыҥ болгон, кожоҥдорды такыптаҥ-такыптаҥ кожоҥдоп, ойноп туратаныс. Тӱнниҥ ортозы јеткенин де сеспей каларыс. Эртен тура алты саатта ойто ло колхозтыҥ ижине барарыс. Је кандый да јеҥил, бийик кӱӱн-санаалу јӱрӱп туратаныс» — деп, А. Тозыяков эске алынат.
«Амадуныҥ» баштапкы ла таҥынаҥ ойын-концерти Горно-Алтайск каладагы ЗВТ-ныҥ актовый залында ӧткӧн. Ойын-концерт ӱч кӱнниҥ туркунына улалган. Кӧрӧӧчилер артисттерди ойын-концерт ӧткӱрзин деп катап ла катап сураган. Бу солун ла јайаандык эзин кӧп улустыҥ јӱректерин ала соккон. Баштапкы ла јайаандык эҥирдиҥ кийнинеҥ «Амаду» ӧмӧликтиҥ ады јарлу боло берген деп айдарга јараар. Нениҥ учун дезе ӧскӧ јаан калаларда ӱренип турган студенттер, кичинек јурттарда јадып турган албаты-јон ончозы јаҥыс ла «Амадуныҥ» кожоҥдоры керегинде куучындажар боло берген. Кожоҥдордыҥ кӧп лӧ сабазы кыстардыҥ аттарыла адалганы ол ӧйлӧрдӧ база бир куучынныҥ аҥылу ууламјызы болгон. Кожоҥчыныҥ баштапкы сӱӱжи бе, ол эмезе ајару јок арткан сӱӱжи бе – улус ортодо ол табышкак-јажыт болгон. Улус Эркелей, Алтынай, Сурайа деп аттарла јаҥы чыккан кыс балдарын адап туратандар.
1991 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ баштаҥкайыла јайаандык јайалталардыҥ республикан кеминде «Кӱмӱш кайырчак» деп баштапкы ла кӧрӱ-конкурсы ӧткӱрилген. «Амаду» ӧмӧлик кӧрӱ-конкурста турушсын деп кычырту база алган. Кӧрӱ-конкурста туружаачылар сӱрекей кӧп болгон. Олор республиканыҥ ончо аймактарынаҥ келгендер. «Амаду» ӧмӧликтиҥ кожоҥы кӧрӱ-конкурстыҥ программазында эҥ ле учында болгон. Онойып, бу ӧмӧлик тӱнниҥ 3-4 саадында сценага чыккан. Кӧрӧӧчилер бу артисттердиҥ кожоҥдорын угарга, кӧрӱ-конкурстыҥ учына јетире турушкандар. Онойып, уч-турулталарла «Амаду» ӧмӧлик баштапкы јерге чыгып, ол ӧйлӧрдӧ јаан сурууда болгон килиҥ бӧслӧ (бир рулон) кайралдаткан. Кийнинде ол бӧстӧҥ јӱк ле Борис Бухтуевич бойына сценага чыгып кожоҥдоп јӱрерге костюм кӧктӧдип алган эмтир. Ӧмӧликтиҥ арткан туружаачылары ол бӧсти тузаланбаган да. Бу ла ӧйдӧҥ ала тӱни-тӱжи јол-јорык, ойын-концерт, кожоҥдош…
Кажы ла аймакта, кажы ла јуртта «амадучылар» кӱндӱлӱ айылчылар болгон. Кандый јуртка ӧмӧлик ойын-концертиле барып јатканын улус ажындыра угужып, ол јуртта сакып алатан.
Республиканыҥ ичин ончо эбирип, 1992 јылда јайаандык ӧмӧлик коштой јаткан Монгол јерине ойын-концерт кӧргӱзип барган. «Мен ол ӧйлӧрдӧ кичинек бала, 6-7 јашту болгом. «Амаду» ӧмӧликле кожо ыраак Монгол јерине ойын-концерт кӧргӱзип јӱргенис. Гран-кыйуныҥ јанында јаткан јурттардаҥ ла баштаганыс. Анда јаткан улус ойын-концертке билет алып кирбес. Сценада артисттер кожоҥдожып турза, кӧрӧӧчилер чаазын акчаларын алакандарына јууй тудуп, сценадӧӧн чачар. Ойын-концерт тӱгенген кийнинде сценаныҥ ӱстин бӱркеген акчалар јадар. Мен баштапкы ла катап андый кӧп акчаны Монгол јеринеҥ кӧрӱп, сӱрекей тыҥ кайкагам. Нениҥ учун дезе, ол ӧйлӧрдӧ јаан улустыҥ иштеп турган иштеринде канча-канча айлардыҥ туркунына акча-манат тӧлӧлбӧй турган ӧй болгон. Онойып кажы ла јуртта, бис, артисттер, ол акчаны јууп, баянныҥ, гитараныҥ каптарына сугуп турарыс. Ол акчадаҥ јаан улус меге садудаҥ кийим-тудум садып бергени санаама кирет. «Монтана» фирманыҥ спортивный костюмы, кроссовкилер, футболка – мен эҥ ле бай кижи» — деп, ол ӧйлӧрдӧ ойын-концертле кожо јорыктаган Александр Тымыев эске алынып ӱлешти.
«Кызалаҥду 90-чы јылдар. Ороон ичинде кубулталар башталган. Чибит јурттыҥ Культура байзыҥы бу толкудаҥ туура артпаган. Автоклуб приватизацияла колбой айрылган, кайда барганы јарт јок. Аппаратура Улаган јурттыҥ Культура туразына берилген. Кийнинде ол турада ӧрт болуп, аппаратура кӱйӱп калган. Бис куру артып калдыс. Канайдар база, ӧмӧликтиҥ ижин токтодорго келишкен» — деп, Л. Тойлонов ӱшкӱрип куучындайт.
Јылдар ӧдӱп, ӧй солынат. Бир канча јылдардыҥ бажынаҥ Б. Каятов, А. Бебин ле Ю. Карабашев «Амаду-2» деп јайаандык ӧмӧлик тӧзӧп, кожоҥдоп баштагандар. Бу ӧмӧликте ӧскӧ дӧ јиит кожоҥчылар туружып туратан, је оныҥ тӧзӧгӧзи бу ӱч јайалта болгон. Олор баштапкы ойын-концертин 1998 јылда «Амаду» ӧмӧликтиҥ башкараачызы болгон А. Каишевтиҥ эземине учурлаган.
Ӧйдиҥ некелтезиле кожо культуралык ӧзӱм ийде алынып, орныгып баштаган. Кӧп јиит јайалталар ады јарлу кожоҥчылар, кӱӱ чӱмдеечилер болуп ӧзӱп чыккандар. Је «Амадуныҥ» кожоҥдорын албаты ундыбаган, сценага чыгып турган јайалталар олорды улалтып апарадылар. База бир канча ӧйдиҥ бажынаҥ «Амаду» ӧмӧликтиҥ туружаачылары бойлорыныҥ сӱӱген ӧмӧлигиниҥ 20 јылдык юбилейине учурлалган ойын-концерт ӧткӱрерге амадаган. Белетеништӱ иштер ӧдӱп ле турганча, кожоҥчы Борис Каятов адалардыҥ јерине кенетийин јӱре берген. Айдары јок јаан коромјы ла јылыйту…
«Амадучылар» ойын-концерттерин ады јарлу, јайалталу, аҥылу ӱндӱ кожоҥчы, ӱлгерчи Борис Бухтуевичтиҥ эземине учурлап ӧткӱргендер. Оныҥ чӱмдеген «Эзен болзын» деп кожоҥы ачык айдыныштый, бурылбас калганчы јолго барып јаткан кижиниҥ калганчы сӧстӧри болуп, албатыныҥ кӧксинде јажына артып калды.
Кӧп ӧйлӧр ӧткӧн, јӱрӱмниҥ чакпыны бойыныҥ кемиле ӧдӱп ле јат. Бӱгӱнги кӱнде «амадучылардаҥ» эзен јӱрген Леонид Тойлонов ло Александр Тозыяков 36 јылдыҥ бажынаҥ сценага чыгып, бойлорыныҥ кожоҥдорын кӧрӧӧчилерге такыптаҥ сыйлаар амадулу. Айса болзо, кем де јиит тужын эзедер, кем де јаш баладый сӱӱнчиге алдыртар. Анайда ок ойын-концертте Б. Каятовтыҥ уулы Чибит јурттыҥ Культура байзыҥыныҥ художественный башкараачызы, кожоҥчы Эрчим Каятов адазыныҥ кожоҥдорын эске алындырар. Тирӱ кӱӱни јайарга Алан Темеев клавиша, Мерген Тадыров гитара ойноткыларла јӧмӧжӧр, Л. Тойлонов бас-гитарала, А. Тозыяков гитарала ойноор. Ончо кожоҥдордыҥ кӱӱлери кӱӱлик ойноткылардыҥ бойлорыла (фонограмма эмес) ойнолоры бӱгӱнги кӱнде солун. Анайда ок бу ойын-концертте АР-дыҥ нерелӱ артисти Геннадий Асканаков, кожоҥчылар Айана Темеева ла А. Бебинниҥ кызы Любовь Бебина туружар. Ойын-концертте тогузон јылдардаҥ ала алтай эстрадада јарлу болуп калган кожоҥдор ло «Амадуныҥ» альбом-јуунтызына кирбеген кожоҥдор кӧрӧӧчилерге сакыбаган сый болор. Бу јилбилӱ ӱлекер пандемияла колбой ӧткӱрилбеген А. Тозыяковтыҥ (50 јаш), Б. Каятовтыҥ (60 јаш), Л. Тойлоновтыҥ (70 јаш) юбилейлик толо јаштарына учурлалат.

Хамида ТАДИНА
Фотојурукта: солдоҥ оҥ јаны јаар А. Тозыяков, Б. Каятов, А. Бебин, А. Каишев ле Л. Тойлонов