Алтайдын Чолмоны

Виталий Уин: «Эртенги кӱн јиит ӱйенеҥ камаанду»

25.02.2022

Бистиҥ бӱгӱнги айылчыбыс – Виталий УИН. Ол Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ узы, Россияныҥ чемпионадыныҥ эки катап јеҥӱчили ле канча катап призеры, телекейдиҥ чемпионы, Телекейдиҥ кубогыныҥ ээзи, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи. Кичинек тужында Виталийде кӱрежер арга бербейтен оору болгон ло эмчилер оныҥ келер ӧйине јаан ижемјилер бербеген. Је бу диагноз-шӱӱлте јиит кижиге 2004 јылда самбо кӱрешле, 2005 јылда дзюдо кӱрешле Россияныҥ спортыныҥ узыныҥ, 2009 јылда спорттыҥ телекейлик классту узыныҥ нормативтерин бӱдӱрип саларга тутагын јетирбеген. Телекейдиҥ чемпионы деген титул-атты ол 2011 јылда Вильнюста ойноп алган. 2017 јылда ого бастыра једимдери учун «Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ узы» деп кӱндӱлӱ ат адалган. Ӧткӧн јылдарда кӱрешчи тергеениҥ политикалык керек-јарактарында эрчимдӱ турушкан ла бу керектерде алтай албаты республикага алтын јеҥӱлер экелген алып-баатыр уулын тооп ло баалап турганын база иле кӧргӱзип јӧмӧгӧн.
Ӱредӱ јанынаҥ алза, озо баштап ол Горно-Алтайсктыҥ педагогический колледжин, оноҥ государственный университедин ӱренип божоткон. Ӧткӧн јылдарда ол Алтай Республиканыҥ башкарузында, тазыктыраачыныҥ ижинде, јондык иштерде иштеген. Тургуза ӧйдӧ республикан спорткомитеттиҥ јааныныҥ ордынчызы болуп иштейт. Бис бӱгӱнги куучын-эрмегисти спорттыҥ, Алтай јеристиҥ ле албатыбыстыҥ јӱрӱминдеги сурактарга учурладыс.

— Виталий Юрьевич, Слер алтай алба-тыныҥ тоомјылу улузыныҥ тоозында адалып јадыгар. Бу кире јашта спортто, политикада, текшијондык иштерде јаан једимге једетени – ол кылык-јаҥ, амадузына јединер деген јана баспас кӱӱн. Јиит ӱйе ортодо кӱчтӱ ле ичкери кӧрӱмдӱ уулдар ла кыстар бар болгоны эртенги кӱнге ижемји берет деп, албатыда айдыжат. Алтай јеристиҥ, алтай бойыстыҥ сурактарыс керегинде санаалар јӱрегерди ӧйкӧгӧн лӧ болор деп сананып јадыс.
— Тӧрӧлиниҥ, тӧрӧл улузыныҥ салымы керегинде санаалар кажы ла кижиде болуп турган болбой. Анчада ла кандый да јаан керектер эдип јатсаҥ, тӧрӧл јериҥ учун бойыҥ каруулу болзоҥ, бу сурактар сӱрекей каруулу болорын некейт. Мында јаҥыс ла тӧрӧл Алтайыҥ эмес, је анайда ок бӱткӱл ороон учун јӱрегиҥ «оорыыр» аргалу. Анчада ла спортчыларда, ол тоодо кӱрешчилерде мындый кӱӱн некелте кеминде турат деп айдарга јараар. Сен Тӧрӧлиҥ, орооныҥ учун кӱрежедиҥ. Айдарда, јастырар, јеҥдиртер јаҥыҥ јок. Бойыныҥ ӧйинде мени, бистиҥ ӱйе спортчыларды тазыктыраачыларыс анайда ӱреткен. Бистиҥ кийнисте тӧрӧл јерис, тӧрӧл улузыс турган деп. Бӱгӱнги мениле кураа кӱрешчилер бойлоры оогош ӱйе ӱренчиктерин онойдо ок ӱредип, тазыктырып јадылар.
Спорт јаҥыс ла балтырлары бек, кӱчтӱ спортчыларды ӱредер, тазыктырар арга эмес, мында ич-кӱӱндик таскаду, тӧрӧлчи кӱӱн, кижилик кӧрӱм болоры, тоомјы деген сӧсти оҥдооры бастырајандай таскадылып јат. Бойым да кичинек тужымнаҥ ала мындый ӱредӱни ӧдӱп келгем. Эмди бу ӧткӧн јылдарда эткен ижим спортло, јашӧскӱримле колбулу болордо, бу ок кӱӱн-тапты улалтып апарып јадым. Јиит ӱйениҥ јӱрӱминде су-кадыкка, тӧрӧлчи кӱӱн-санаалу болорына таскадары јанынаҥ иштерге, профессионал ижине чокум кӧрӱмдер, амадулар болзын деп санаа-кӱӱнимди чыгара айдадым. ГТО-ныҥ Алтай Республикада элчизи (посол ГТО) болуп јети јылга чыгара иштеп тура, эл-јонды, јашӧскӱримди, балдарды спортко, су-кадык јӱрӱмге јилбиркедип, спорттыҥ бастыра бӱдӱмдериниҥ тергеедеги иштеп турган бӧлӱктерине, чике бойымныҥ бӱдӱмиме — самбо кӱрештиҥ школына — јӧмӧжӧдим.
Былтыргы јылдыҥ учынаҥ ала республикан спорткомитеттиҥ јааныныҥ ордынчызы болуп иштеп баштагам. Алтай јеристиҥ, алтай албатыбыстыҥ эҥ ле курч сурактарыныҥ бир јаан бӧлӱги су-кадык, ӱредӱзи ле ич-кӱӱндик байлыгы бийик јиит ӱйе ӧскӱрип алары деген сурак деп сананып јадым. Ӱредӱчилер, тазыктыраачылар, таскадаачылар бу ууламјы-ишти бӱдӱрип, сӱрекей каруулу ла учурлу ӱлӱзин кӱннеҥ кӱнге улалтып апарып јат деп темдектеер эдим.
— Эмди кӧрӱп турзаас, јиит ӱйе јаан ӱйени солыыр деген аксиома-ээжи јӱрӱмисте араайынаҥ бӱдӱп баштады. Тергееде кажы ла сфера-бӧлӱктерди алып ийзебис, јаан јаштуларды јииттер солып, башкараачы да, политикалык да аренага јиит улус чыгары кӧптӧди. Слер сананзагар, бу јаҥы ӱйе јаан ӱйениҥ кандый энчизин улалтып апарар?
— Мындый солынталар болуп турганы чын. Ӱредӱлӱ, иштеп ийгедий, ченемели де бар јиит улус башкараачы да иштерге кӧп келип баштаганы сӱӱндирет. Ӱйелер солынар учурлу деген ээжилер јӱрӱмде бӱдӱп турганы ол болбой. Јаҥыс ла алтай улус ортодо эмес, орус та улус ортодо ӱредӱлӱ, иштегедий, санаа-укаалу јииттер арбындай кӧрӱнип келгени јакшы. Је кажы ла ишти, ууламјыны алзабыс, јылдарла салынып калган энчи, јаҥжыгулар улалып баратанын база ундыбас керек. Јиит улус јаан ӱйениҥ јылдарла тӧзӧп койгон ченемелине, байлыктарына ла тӧзӧлгӧлӧрине тайанып иштеер, олордыҥ ижин улалтар. Бистиҥ ӱредӱчилеристиҥ некелтелӱ ӱредӱзи бастыра јӱрӱмиске болушту болуп артар деп сананып јадым.
Чике бойыма Сергей Юракаевич Аткунов ӱредӱчим болуп јажына артып калар. Ол меге экинчи ададый болгон. Ол кӧп кӱрешчилерге, улуска болушкан. Кӧп јииттерди јолында јӧмӧп, тайкылбазын деп ууламјылаган, чын јолго баштаган. Некеген, јастыралардаҥ туураладып апарган. Сергей Юракаевич бистеҥ сӱрекей эрте јӱре бергени ачу…
Онойдо ок Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачылары Роман Романович Чичинов, Сергей Николаевич Грушин, Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачылары Виктор Саввич Иващенко, Валерий Глебович Стенников – мени ӱреткен, таскаткан улус. Олордыҥ ижи, бӱдӱмјизи, некелтези, таскадузы, тазыктырузы јогынаҥ јаан једимдер, јеҥӱлер кайдаҥ келетен эди. Мен ӱредӱчилериме бастыразына быйанду јӱредим. Мында колледжте ле университетте ӱреткен ӱредӱчи-преподавательдер керегинде база айдып ийер эдим.
Кажы ла јиит башкараачыны, јайалталу јиит ишчини алза, олорды мынайда ок баштаган-башкарган ӱредӱчилери бар. Олорды качан да ундыбай јӱрер керек. Јиит улус јаан ӱйениҥ байлык јолын улалтып апарар, олордыҥ ченемели ле јӧмӧлтӧзи јаантайын болужын јетирер деп бодойдым.
— Туулу Алтай сӱрекей ийде-кӱчтӱ јер. Ары јанынаҥ ла байлу, курчуулу. Оныҥ да учун бисте јайалталу спортчылар кӧп. Је тергеелик кеминеҥ «ӧзӱп» чыккан једимдӱ бӧкӧлӧр, анчада ла кӱрешчилер, оноҥ ары ӧскӧ јаан тергеелерде тазыктырынып, јеҥӱлериле ӧскӧ талалардыҥ кӧмзӧлӧрин «толтырадылар». 2022 јылдыҥ алдында Слер бистиҥ тергеениҥ башчызы Олег Хорохординге туштап, республикада Олимпий резервтиҥ училищезин тӧзӧӧри јанынаҥ куучын ӧткӱргенер…
— Чын. Бу сӱрекей јаан сурак. Бистиҥ кӱрешчилер ороон кемине јетсе ле, олорго оноҥ ары тазыктырынарга, ӧзӧргӧ ӧскӧ јаан тергеелердӧӧн јӱре берерге келижип јат. Оноҥ олордыҥ јеҥӱлери ӧскӧ областьтарга, крайларга келижет. Нениҥ учун дезе бисте јаан кеминде спортчылар белетейтен база-тӧзӧмӧлдӧр, керектӱ јӧмӧлтӧ јок. Мен бойым да Тюменьде Олимпий белетеништиҥ тӧс јеринде тазыктырынгам ла бу область учун кӱрешкем. Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачылары Виктор Саввич Иващенкодо ло Валерий Глебович Стенниковто тазыктырынгам. Телекейди јеҥип алган ӧйим болгон. Тюменьде артып каларга, оноҥ ары кӱрежерге, иштеерге аргалар болгон, кычыртулар Кемероводоҥ база болгон. Је мен јанып келгем. Алтай кижи Алтайынаҥ ыраак јӱрӱп болбос деген кӱӱн айлымга тарткан. Мынайда ок бистиҥ кӱчтӱ, једимге јеткен, јеткедий спортчылар ӧскӧ јаан калаларда, олимпий тӧс јерлерде тазыктырынат.
Мен сананзам, бисте бойыста Олимпий резервтиҥ училищези болгон болзо, спорттыҥ бастыра бӱдӱмдерине једимдӱ иштеерге јаан аргалар ачылар, олимпий чемпиондорды да тазыктырып алар эдис. Эмди тургуза бу сурак ӱлекер кеминде туруп јат. Акча-манат јанынаҥ иштер Москвала ӧткӱрилер. Је тергеениҥ башчызы бисти оҥдоп-јӧмӧгӧни ижемји берет. Бу сурак кыйалтазы јогынаҥ ичкери јылар деп, мен база иженедим.
— Виталий Юрьевич, Слер политикада база једимдӱ туружып келдигер. Ол керегинде канча катап болгон праймеризтердиҥ кӧргӱзӱлеринеҥ кӧрӧр арга бар. Горно-Алтайсктыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ депутадына да тудулганаар. Бу керегинде шӱӱлтегерди тоолу сӧслӧ айдып ийзеер?
— Политикалык керектерде турушканы, уч-турултазы кандый да болзо, ченемел берип јат деп айдар эдим. Канча ла кире јажыҥ кичинек болзо, сен ончо ло кире эрте бу сурактарды оҥдоп баштап јадыҥ. Качан албаты сени јӧмӧзӧ, уч-турулталар болор. Оныҥ учун мен болгон талдаштарда туружала, јастырдым, ол эмезе чӧкӧдим деп бир де айтпазым. Мениҥ јажымда улустаҥ бу кире јӧмӧлтӧ алганы – ол јаан алтам. Сананзам, ончозы келер ӧйдӧ. Иштеер керек, албаты учун керектерди бӱдӱрер керек. Је текши эткедий бир шӱӱлте база бар. Улуска болужайын, улус учун иштейин деген кижиге депутаттыҥ мандады да, јаан јамы да керек јок. Курч, керектӱ сурактарга ајару эдерге, оны тӱзедерге кӱӱнзеген кижи бу да јамы јогынаҥ иштеер, керектерди бӱдӱрер.
— Келер ӧй јиит ӱйениҥ колында деп јаантайын айдыжып јадыс. Јиит ӱйеге нени кӱӱнзеер эдигер? Слердиҥ ӧдӱп келген јолоорды ајаруга алза, кижиниҥ ӧдӱп болбос уур-кӱчтери јок, бу уур-кӱчтер су-кадыкла да, арткан да шылтактарла колбулу болзо до…
— Ончозы кижиниҥ бойынаҥ камаанду. Мен кӧрӱп турзам, шыралап ӧскӧн, јаш ла туштаҥ ала уур-кӱчтерди ӧдӱп келген балдар, улус карын да јаан једимдерге једип јат. Ого кӧрӧ, јеткилде јӱргендер та нениҥ де учун бойыныҥ алдына јаан амадулар тургуспайт. Байла, ончозы бар болгонынаҥ улам. Меге кичинек тушта кӱрежерге, спортко барарга јарабас деп айдышкан болгон. Је эмчилердиҥ тургускан диагноз-шӱӱлтезине удура болор арга барын, бастыразы кижиниҥ бойынаҥ камаанду болгонын кӧрӱп јадыгар.
Келер јӱрӱм јиит улустыҥ колында дегени база чын. Ичкери јӱткӱп, тӧрӧли, албатызы учун јаан амадулар тургузып турган јашӧскӱримди мен јӧмӧйдим. Бӱгӱнги кӱнде кажы ла ууламјы ишти алзабыс, једимге јеткедий аргалар бар. Јаҥыс ла чокум сананып, амадаган јолды улалтар керек. Ӱредӱлӱ, кӱӱнзеген иштӱ, акча-манатту, јеткил јӱрӱмдӱ болорго амадаар керек. Ол тужында арткан да сурактарды бӱдӱрерге јеҥил болор.
— Виталий Юрьевич, куучын-эрмегер учун јаан быйан. Бис Слерге су-кадык, ижигерде једимдер кӱӱнзейдис. Тургускан амадуларар кыйалтазы јогынаҥ бӱтсин.

Айгуль МАЙМАНОВА куучындашкан