Алтайдын Чолмоны

«Јӱгӱрӱк малдыҥ балазы јӱгӱрӱк…»

15.03.2022

Алтайыстыҥ баштапкы бичиичилериниҥ бирӱзи, 1951 јылдаҥ ала СССР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Чалчык Анчинович Чунижеков Горно-Алтайский автоном областьтыҥ алтай тилле чыккан газединде, ол «Кызыл Ойрот» деп адалган ӧйлӧрдӧҥ ала «Алтайдыҥ Чолмонына» јетире, текши алза, 40 јылдаҥ ажыра корреспондент болуп иштегенин билер улус бӱгӱн ас болор.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јарым чак мынаҥ озо чыккан газеттериниҥ эски бӱктерин ачып-кӧрӱп, Чалчык Чунижековтыҥ бичимелдери кандый арбын ла јӱзӱн-башка болгонына кайкаарыҥ. Ӱлгерлер, јетирӱлер, очерктер, куучындар, чӧрчӧктӧр… Бу кижи церквениҥ школында ӱч ле јыл ӱренгенине, литературалык кандый да ӱредӱ јок болгонына бӱдерге кӱч.
Чалчык Анчинович Чунижеков 1898 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 10-чы кӱнинде эмдиги Чамал аймактыҥ Куйум ӧзӧгинде чыккан. 1916 јылда Куйумда церквениҥ школыныҥ ӱч класс ӱредӱзин тӱгезип, кийим-тудумнаҥ, аш-тустаҥ тутакту ӧй болуп, оноҥ ары ӱренбеген. Адазыныҥ болушчызы болуп, иштеп баштаган.
Ол ӧйлӧрдӧ ӱч класс ӱредӱлӱ улус иштеер ӧмӧликтерди ле колхозторды башкарган, јондык ла башкарту керектердиҥ бажында турган је ле деген улус болгонын ајаралы. Чалчык Анчиновичти де алза, ол 1925 јылда совпартшколдыҥ ӱредӱзине кирип, је оорудаҥ улам ӱредӱзин божотпой, јанып келген ле тӧрӧл јуртында јуртсоветтиҥ качызы, колхозтыҥ чотободы болуп иштеген. Оноҥ, 1932 јылда, јуртсоветтиҥ качыларыныҥ курстарында ӱренген ле, облисполкомныҥ ийгениле, «Кызыл Ойрот» газетке иштеерге келген. Ол ло. Је кандый билгир ле бичикчи, арбын ла јайалталу иштӱ бичиичи ле журналист болгон. Эмдиги ӱч классты божоткон ач ӱренле тӱҥейлеп кӧрзӧгӧр. Кубулталу ӧйлӧр кижиниҥ санаа-сагыжыныҥ, кӧгӱзиниҥ ӱргӱлеген аргаларын ойгозып, толо јӱрер, јӱрӱмди кубултып иштеер ийде-кӱч берип турган болор бо…
Чалчык Чунижековтыҥ јарлалган «Кӧгӧлӱш» деп баштапкы ӱлгери «Кызыл Ойрот» газетте 1926 јылда чыккан. Ол Чамалда крестьяндардыҥ јаҥы тӧзӧлип турган ӧмӧлигине баштапкы трактор келгенине учурлалган. 1920-зинчи јылдардыҥ учынаҥ ала «Кызыл Ойрот» газетте Чалчык Чунижековтыҥ ӱлгерлери ле чӧрчӧктӧри јарлалып, ол газеттиҥ эрчимдӱ јурткоры, оноҥ корреспонденти боло берген.
Бистиҥ биле «Алтайдыҥ Чолмонын јажына алдырган. Мен оогош тужымда газет келерин сӱрекей сакыйтаныс санаама кирет. Ондо јарлалган чӧрчӧктӧрди, табышкактарды, солун куучындарды бис, балдар, јаандарыска кычырарыс. «Акыр, мындый болгон јок по…», «Бу чӧрчӧк эмеш башка айдылган, чынынча мындый…» деп, јаан улус куучындажар. Анчада ла табышкактарды табары јарайтан. Оныҥ карууларын, келген кажы ла газетти ајыктап, энчикпей сакыырыс, јок болзо, ачынып та турарыс. Айла, ол табышкактарды газетке јаан да, јаш та улус ийетен болгон. Эмди сананзам, ол совет ӧйлӧрдӧ, анчада ла 1940-1970 јылдарда газеттиҥ ончого јуук бӱктери КПСС-тыҥ јӧптӧриле, ороонныҥ башчыларыныҥ тӱгенбес куучындарыла, партияныҥ башкартузыла ӧткӧн ишле толгон. Озочыл иштӱ улус керегинде бичимелдер де кижи керегинде эмес, иш керегинде болгон. Газет ол ӧйлӧрдӧ, В. И. Ленинниҥ айтканыла, јӱрӱмди јартаачы, ишти баштаачы ла тӧзӧӧчи арга болгон. Оныҥ учун бичиичилердиҥ ле кычыраачылардыҥ ӱлгерлери, албатыныҥ чӧрчӧктӧри ле кожоҥдоры, балдарга учурлалган табышкактар ла куучындар, телекейде болуп турган кайкамчылу учуралдар керегинде јетирӱлер јадын-јӱрӱмниҥ ӧскӧ јанына «кӧзнӧктий» болгон болор. Бу бичимелдерди редакцияда кӧп јылдарга Чалчык Анчинович белетеп туратан эмтир.
«1939 јылдаҥ ала 1941 јылдыҥ баштапкы јарымыныҥ учына јетире, оныҥ кийнинде 1948 — 1958 јылдарда Чалчык Анчинович Чунижековло кожо областной газеттердиҥ редакцияларында иштегенис. Јууныҥ алдындагы јылдарда Чалчык Анчинович бир канча јылдарга «Кызыл Ойрот» газеттиҥ редакциязында, 1940 јылда «Ойроттыҥ комсомолы» газетте ле 1942 јылдаҥ ала пенсияга чыгар ӧйгӧ јетире «Кызыл Ойротто», оноҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» областной газетте иштеген» – деп, «Алтайдыҥ Чомоны» газетте кӧп јылдарга иштеген, «Чолмонныҥ» редакторыныҥ ордынчызы ла редакторы болгон Иван Васильевич Шодоев эске алатан.
Оныҥ айтканыла, Чалчык Анчинович ак-чек санаалу ла сӱрекей иштеҥкей кижи болгон. «Канча јылдарга иштеп турала, оныҥ бурузыла иш тутаган эмезе ол кандый бир ишчиле арчашкан учурал болгонын мен укпагам. Ишти арбын ла чыҥдый эдер, нӧкӧрлӧрине буурзак ла јалакай ӧрӧкӧн болгон. Газеттиҥ келер номеринде кыйалта јогынаҥ чыгатан јаан учурлу материалдарды быжу эдетен иженчилӱ учун, бис нургулай ла Чалчык Анчиновичке беретенис. Тӧрӧл тилди јакшы билер, бичиирге де, орус тилдеҥ алтайга кӧчӱрерге де ус кижи болгон» – деп, И. В. Шодоев нӧкӧри керегинде айтканы арткан.
Газеттиҥ журналисттериниҥ бичимелдериниҥ ӧдӱҥизи, улуска јараганы-јарабаганы ого келген кычыраачылардыҥ самараларынаҥ кӧрӱнетен. Иван Васильевичтиҥ эске алганыла, редакцияга эҥ кӧп самаралар Чалчык Чунижековтыҥ бичимелдери аайынча келетен.
Чалчык Чунижеков редакцияныҥ башка-башка бӧлӱктеринде иштеген. Ол кӧчӱреечи, литературный ишчи, корреспондент болгон, культураныҥ, јурт ээлемниҥ ле ӧскӧ дӧ бӧлӱктерди башкарган. Корреспонденттиҥ кӱнӱҥ сайынгы ӱзӱлбес-токтобос ижиле коштой јондык иште эрчимдӱ турушкан ла редакцияныҥ профсоюз комитединиҥ, албаты јаргызыныҥ заседатели, Горно-Алтайск каланыҥ Соведине депутат болуп јаҥыс катап эмес тудулган.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында ла оныҥ кийниндеги јылдарда ак-чек ле нерелӱ ижи учун Ч. А. Чунижеков «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 г.г.», «За трудовую доблесть», «За освоение целинных земель», В.И. Ленинниҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгына учурлалган медальдарла кайралдаткан.
«Јӱгӱрӱк малдыҥ балазы јӱгӱрӱк» деп, калыгыстыҥ айткан сӧзи бар. Бодогондо, Чалчык Анчинович иштеҥкейиле, јилбиркегиле, јайалтазыла адазын тӧзӧгӧн. Оныҥ адазы Аҥчы Бектенекович Чунижеков бойыныҥ ӧйиниҥ јайалталу ла јаркынду кижизи болгон.
Аҥчы Бектенекович Чунижеков 1878 јылда Майма аймактыҥ Узнай деп јуртында чык-кан ла 1902 јылда билезиле Куйумга кӧчкӧн эмтир. Оогошто Александровка јуртта церкведе тӧзӧлгӧн школдыҥ эки клазын божодып, бичиирге, кычырарга, чотко ӱренип алган. Јаштаҥ ала аҥдап, јаанап келеле, эбире јаткан јаан тайгаларды јакшы билер кижи болгон. Агашла узанарга бойы ӱренип алып, билезине, улуска туралар туткан, эжиктер ле кӧнӧктӧр, кайырчактар ла айылда керектӱ ӧскӧ дӧ не-немени эдип билер болгон.
Совет ӧйлӧрдӧ (1920-1930 јылдарда) Аҥчы Бектенекович Ӱстиги Куйумда «Завет Ленина» колхозто јурт советтиҥ председатели, сӱттиҥ фермазыныҥ заведующийи, строительдердиҥ ӧмӧлигиниҥ бригадири, адаручы болуп иштеген.
Албатыныҥ кожоҥдорын, чӧрчӧктӧрин, кеп-куучындарын јууп, бичигенин Горно-Алтайскта тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ билим-шиҥжӱ институдына табыштырып туратан. Кайчылар Даниил Табачаковло (Урлу-Аспактыҥ), Кабак Тадыжековло (Сылгандуныҥ), Кӱзенле (Куйумныҥ) јуук таныш болгон. Аҥчы Бектенекович бойы да ас эмес кай чӧрчӧктӧр билетен, оныҥ «Боодой Мерген» деген чӧрчӧги 1960-чы јылдарда «Алтай баатырлардыҥ» тизӱ бичиктериниҥ бирӱзинде кепке базылган.
Аҥчы Бектенековичтиҥ база бир јаан јилбӱзи геология болгон. 1940 јылда ол, озочыл адаручы болуп, Москвада јарлу ВДНХ кӧрӱге барып јӱрген эмтир. Бу јорыкта ол телекейлик јарлу минералог Евгений Ферсманды та кайдаҥ табып, таныжып, айылында ӱч конгоны база бир кайкамчылу куучын. Оныҥ кийнинде кӧп јылдарга Аҥчы Бектенекович Алтайга келген геологтордыҥ јорыктарында јолбаштаачы болуп, јер алдыныҥ байлыктарлу кӧп јерлерин олорго кӧргӱскен.
1939 јылда Сарыкокшо сууныҥ ӧзӧгинде ол кара-кӧк флюорит деген баалу-чуулу таштардыҥ байлык јерин таҥынаҥ јорыгында тапкан, бу минерал металлургияда, химический промышленностьто, оптикада элбеде тузаланылат. Бу јерди кийнинде геологтор шиҥдеп, 1939 јылда Кӱнбадыш Сибирьдеги геологиялык башкарту Аҥчы Чунижековты 300 салковой акчала кайралдаган. Аҥчы Бектенековичтиҥ Алтайдыҥ јер алдыныҥ байлыктарын шиҥдеер ишке эткен јаан јӧмӧлтӧзи – база бир башка куучын. Бу јорыктар ӧйинде 30 јылга јууган јӱзӱн-башка минералдарлу кайырчак ондо болгон ло областьтыҥ краеведческий музейине, школдордыҥ музейлерине ле кружокторына оноҥ таштарды сыйлап туратанын оныҥ барказы тӱӱки билимдердиҥ кандидады Эмилия Белекова 2016 јылда Горно-Алтайскта кепке базылган «Мундустар» деп бичикте бичиген.
1953 јылда амыралтага чыгып, Аҥчы Бектенекович монгол, кыдат, казах тилдерди таҥынаҥ бойы ӱренип баштаган ла сӧзликтер тургузып туратан эмтир. Чыккан-јӱрген ӧйи, јакшы ӱредӱ алар арга јок болгоны оныҥ билимде, јайаандыкта ӧзӧр јолын буудактаган да болзо, эткен ижиниҥ изи калыгыныҥ тӱӱкизинде арткан.
Аҥчы Бектенекович эки катап кижи алган ла текши тооло 16 балалу болгон. 5 балазы эрте јашта оорудаҥ божогон. Баштапкы ӱйи Сыргала ол 3 уулду ла 6 кысту болгон, эҥ јаан уулы – баштапкы алтай бичиичилердиҥ ле журналисттердиҥ бирӱзи Чалчык Анчинович Чунижеков.
Экинчи ӱйи Баланкала 7 балалу болгон. Уулдарыныҥ бирӱзи Федор Ада-Тӧрӧл учун јууда јеҥ јастанып јыгылган. База бир уулы Григорий Алексеевич Чунижеков анайда ок јууда турушкан ла јанып келеле, Оҥдой аймакта Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозты 20 јылдаҥ ажыра башкарып, Ленинниҥ ордениле, Иштиҥ Кызыл Маанызы орденле кайралдаткан.
Чалчык Чунижековтыҥ «Мундузак» деген повези бойыныҥ јӱрӱмине тӧзӧлгӧлӧнгӧн чӱмдемел. Документ кептӱ бу повестьте чын јӱрген улусла, темдектезе, П. В. Кучиякла, туштажулар бичилген. «Алтайдыҥ Чолмонында» кӧп јылдарга иштеген журналист Борис Кортин «Мундузакта» Чочогойдыҥ уулы Эргегеш оныҥ таадазы болгонын бир ӧйдӧ бичиген эди. Оныҥ айтканыла, Мундузак – Чалчык Чунижеков бойы болордо, Аҥчыбай – оныҥ адазы. Сапыр, Титанаков Михаил , Кӱреш – ол јерде чын јаткан улус.
Мен «Алтайдыҥ Чолмонына» 1980-чи јылдарда иштеп келеримде, бистиҥ редакцияда бир ӧйдӧ Чалчык Анчинович Чунижековтыҥ кызы Роза Чалчиковна иштегени санаама кирет. Ол ады јарлу алтай бичиичиниҥ кызы деп билип те турзабыс, оныла куучындажарын, адазы керегинде сурап угарын кемзинип туратаныс.
«Мен билердеҥ ала адам сӱрекей јалакай ла керсӱ кижи болгон. Оныҥ теп-тегин отурганын качан да кӧрбӧгӧм: јаантайын бичинип эмезе нени-нени эдип отурар – деп, Роза Чалчиковна эске алатан. – Отпуск ӧйинде ол айылда отурбас кижи болгон: балыктап, аҥдап јӱретен. Јаштаҥ ала ар-бӱткенди сӱӱри учун ба кандый, амыралта ӧйинде чыккан-ӧскӧн јери Куйумга баратан. Колы-буды кенек учун аҥдаганы тийиҥ эмезе кӱртӱк, чай, сымда болгон.
Је бир катап база ла Куйумга аҥдап јӱреле, мынайда куучындаган эди:
– Тийиҥ кӧп. Мында «чат-чат» эдип, анда да «чат-чат» эдип, агаш ӧрӧ чыгар. Кезикте тен катап мылтык та октоорго јетпезиҥ, катап ла «чат-чат» эдип турар. Анайда-анайда та кандый јерге једе берген болбойым, база ла кӧрзӧм, ондый караҥуй, оҥкок јерде эмтирим. Акыр, бозом киргелекте деп, јоон-јоон јадыктарды ажып, јеҥес базып салган колоско-кӧҥдӧйлӱ јерле барып ла јатсам – ме бу ине – айу! Эйе, чып ла чын, бу ла јеп-јелмер «ӧрӧкӧнниҥ» бойы туру. Кажы барар?! Кайра барайын дезем, ӧйинеҥ ӧткӱре јуук базып келгем – бу ла јоон јерсӱ јадыкты ажыра, огура салып, бут бажына туруп келгенде. Айла, андый јеткерге јуук болгон кижи оноҥ јалтанбай баратан ба кандый – коркып, јалтанып турган кирем билбедим. Байагы трап мылтыгымла кӱп туда ла бер – качсын деп турбай база, оны трапла адып ийерге турган деп пе?
Јок, айу ол ло јеринде, огурыш, казырланыш байагызынаҥ тыҥ, кижиниҥ куйка-бажы јимиреер. Барзын деп, экинчи катап база ла уулай тудуп, «кӱп» берип ий. Је кайдаҥ, айуум ол ло јеринде… Бу ла тушта, карын, сагыш алынып, болчок окло октоп алган патронымды октойло, тӧш јапшыра туда ла бер. Јаҥыс анда «кӱч» эдип калды ошкош. Јууктаарга јалтанып, эмеш ыраагыла айландыра бастым. Анаҥ база эмеш јууктай базып, бир јоон јадыкка чыгала, лаптап ла кӧрзӧм, кӱлӱк тын-тырс јок ло јадыры. Акыр, быжу болзын деп, база бир болчок огымла кӧкси јаар кӱч берип ийдим. Јок, кыймыктаар кирези јок эмтир. Анай-анай, мылтыгым белетеп алып, јанына базып келзем, «ӧрӧкӧн» туку кажы јерде «ол алтайдӧӧн» јана берген эмтир. Анаҥ аҥдандырып кӧрӧр болзом, чакпыга соктырган кӱлӱк болтыр…
Ол айуныҥ терези бистиҥ айылда туулак болуп јадатан».
Чалчык Анчинович Чунижеков 75 јажында 1973 јылда уур оорудаҥ јада калган.
Бичиичиниҥ журналист ижиниҥ кӧмзӧзи јаан ла ол качан бирде базылар ба, јок по – айдарга кӱч. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдык юбилейиле колбой бис совет ӧйлӧрдӧ газетте иштеген јайалталу кӧп алтай журналисттерди эзедедис. Олордыҥ бичимелдери – јӱрген ӧйиниҥ јаркынду керелери болуп јат. Чалчык Чунижековтыҥ, Евгений Чапыевтиҥ, Гаврил Калкинниҥ, Иван Шодоевтиҥ, Василий Тоеновтыҥ, Борис Укачинниҥ ле оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ газетте чыккан бичимелдери эмдиги кычыраачыларга јилбилӱ болор эди.

Светлана Кыдыева

Чалчык Чунижеков

Озогы тушта јайзаҥныҥ јаргызы

Озогы каанныҥ јаҥы тушта, качан ишкӱчиле јаткан алтай албатыны јайзаҥдар, бийлер, байлар базынып турган тушта, јаргыны јайзаҥдар эдетен болгон. Јайзаҥ јаргыны чике этпейтен, кем кӧп акчала карын берген болзо, јаргыны ого тузалу эдип јаргылап туратан. Јайзаҥ јаантайын байларга болужып, јоктуларды, бурузы јок акту да болзо, байдыҥ кӱӱнин кӧрӱп, байга тузалу эдип бурулап јаргылайтан. Оныҥ керегинде карыган алтай улустардыҥ мындый куучыны јарт керелеп туру.
1927 јылда карыган ӧбӧгӧн Боробашев Кӱндӱзек озогы шыралу јӱрӱмди эске алып, мынайда куучындаган:
– Бир катап моколо (Микола) байрам кӱн Баштыгаш деп кижиниҥ айылына келгем. Ол тушта Баштыгаш Куйум ӧзӧктиҥ бажында, Туткуш деп јерде јуртап јаткан. Баштыгаш јарык сӧӧктӱ улустыҥ темичизи болгон. Он саар уйлу болгон. Моколо байрам тушта уйлар сӱттенген, айран-чеген кӧптӧгӧн, аракы кӧптӧгӧн ӧй болуп јат.
Мен Баштыгаштыҥ айылына келзем, чакыда кӧп аттар турды. Айылда эзирик кижиниҥ табыжы угулат. Айылга кирип келзем, Капчы јайзаҥ тӧрдӧ Баштыгашла коштой эзирик отуры, оныҥ кӧдӧчилери беш-алты кижи отурылар. Отто азып койгон какпак-чорголу казан туру. Мен ойто чыгарга арга тапай отурдым, бӧрӱгимди колтыгыма кыстап ийеле, ичкеери базып: «Јакшы ба, ака јайзаҥым!» – деп, Капчы јайзаҥга колым бердим.
Капчы јайзаҥ мен јаар эзирик кӧзиле кӧрӱп, колымнаҥ тудар-тутпас болуп тудала айтты:
– А-а-а! Кӱзенниҥ јеени, тоҥжоонныҥ уулы, бажыҥ майма, балтырыҥ туба, Карадаштыҥ кара маймазы боо кайдаҥ келгеҥ? – деп, кизиреген аайлу айтты. Мен айдар каруумды да таппай, бажымды тырманып, чӧӧдӧктӧп отурган бойынча учында айттым:
– Бу Моколо јаан байрам кӱнде, байрамдаган бойынча ла једип келген болбойым…
– Је, ондый болзо, јеен бол, бу байрам кӱнде таайыҥ слердиҥ айылга барза, бир чӧӧчӧй аракы ичер бе? – деп сурады.
– Чӧкӧнбӧс болзо, айылдаза, байла, табылар болбой – деп айттым.
– Је болуп калтыр, јаҥыс уйыҥныҥ сӱди айылга толтура балдарыҥ ичерге јетпей турганда, эмди таайыҥды аракыла кӱндӱлейтен туруҥ – деп, јайзаҥым эринин бӱртейтип айткан.
Ол мени нениҥ учун «јеен бол» деп айдып турган дезе, Капчы јайзаҥныҥ сӧӧги кӱзен, мениҥ энемниҥ сӧӧги база кӱзен, оныҥ учун ол мени јееним деп айдып турганы ол.
Мен ойто базып, эжиктиҥ јанына отурала, эмди јайзаҥга таҥкы азып берейин деп, кончымнаҥ калта-каҥзамды чупчуп алала, каҥзама таҥкы азып тургамча, эпши јанында отурган Кабык деп ӱй кижи калаҥы эзирик кожоҥдой берди:
Кара аракы тӱгензе,
База кайдаҥ табатан?
Капчы јайзаҥ эзирди,
Јаргыны кем эдетен?
Капчы јайзаҥ бу кожоҥды угала, Баштыгаш јаар јаан кӧрӱп, бойы оҥ колын Кабык јаар уулап, кышкырып айдат:
– Бу каанга берер каланы јок, карга баскан изи јок кул кадыт нени кожоҥдогонын уктыҥ ба? «Капчы јайзаҥ эзирди, јаргыны кем эдетен» деп кожоҥдоп отуры. Јаргы эдетен кижи јок болзо, мен, эзирик те болзом, јаргызын эдип берейин, уктыгар ба! – деп, ондогы отурган кӧдӧчилери јаар колын кӧдӱрип айтты. – Барып чыбык кезип экелигер, бу чечен кааттыҥ јаргызын эдип берейин…
Улус ончозы јердеҥ нени де бедиреп тургандый, јер јаар кӧргӱлеп, эрмек айтпай отурдылар.
– Сабат! Барып чыбык кезип экел! – деп, кизирт эдерде, Сабат ӧбӧгӧн туруп, эжиктеҥ оҥдонбой чыкты.
Кабык бойы чечен, јайзаҥнаҥ, байдаҥ коркыбас, керишкен кижиле керижер, согушкан кижиле согужар, кӱркет ӱй кижи. Јайзаҥ оны чыбыктаарга турганын билеле, темир каҥзазын турунга кагып ийеле, кончына сугуп турала, ыйлап, эки кӧзиниҥ јажы тумчугыныҥ эки јанынча јолдоп агып та турза, јайзаҥ јаар кӧрӱп айдат:
– Бу јуукта мениҥ каным ичпеген болгоҥ, Ыжы бажынаҥ бого келериҥде, мениҥ канымды јалап аларга келген туруҥ. Сениҥ колыҥды курт качан-качан јиир та јок!..
Јайзаҥ бут бажына туруп келеле, улус јаар колын уулап, там ла калјуурып, кыйгырып айткан:
– Уктыгар ба? Мениҥ каным јалаарга келгеҥ деп, мени шоодып туру. Мен Кабыктый каатка шоотыратан болгом бо? Мен оныҥ ӱлӱӱн берерим. Бу каатты тудуп алып, тышкары алып чыгыгар! – деп, кӧдӧчилерин јакыды.
Айылдаҥ ырак јок, јажыл торкодый јайылган јаш ӧлӧҥниҥ ӱстӱне экелип, Кабыктыҥ кийимин чечип, јылаҥаштай бердилер.
Кабык дезе Баштыгаштыҥ эјези. Оныҥ учун Баштыгаш эјезин бу кыйыннаҥ айрып аларга, јайзаҥныҥ алдына чӧӧдӧп, бажырып, јайнап айдат:
– Ака јайзаҥым, баштаҥ-баш болзын! Бу јорыкта оны чыбыктабай ӧткӱрип ийзегер… – деп јайнады.
Капчы, эрлик кебин кийинген, бир де эмеш укпай, кӧк јалаҥга барып отурала айдат:
– Мениҥ алдыма Кабыкты экелип, тӧрт санын кере тартыгар!
Бу тушта Бойлу ӧбӧгӧн, беш салковой алтын акчаны алаканыла тудунганча, јайзаҥныҥ алдына базып келеле, чӧӧдӧп, колын јайзаҥга берип айткан:
– Ака јайзаҥ, баштаҥ-баш болзын! Кабыктыҥ кылык-јаҥын слер јакшы билеригер, ол эзирикте качан да ондый тили узун кижи. Ол эмди барлу кижи, отурар айы-кӱни јууктап келген болгодый. Слер оны бу јорукта чыбыктабай артырып салзагар? – деп, јайнап сурады.
Капчы јайзаҥ дезе, оныҥ колында бир тегелик алтын акчаны кӧрӧлӧ, колын тӱрген сунуп, алтын акчаны алала, карманынаҥ колпладын алала, чимирип турган кижи болуп, тумчугын арчып ийеле, карманына салып алала, Бойлуды «ары отур» деп ийде салып ийеле, бойы кӧдӧчилери јаар кӧрӱп айткан:
– Барлу кижи болзо, хомут экелигер, хомутка кӧҥкӧрӧ салып алза, балазына коомой болбос.
Јайзаҥныҥ айтканынаҥ мойноор јаҥ бар эмес. Хомутты экелген. Кабыкты хомутка ичин кептей јатырала, тӧрт санынаҥ тӧрт кижи кере тартып туткандар.
– Је, јирме беш катап чыбык согорго кем јалтанбас, чыбыкты алып, Кабыкты сойзын – деп айтты.
Бир де кижи унчыкпаста, јайзаҥ туруп келеле, чыбыкты бойы алды. Кабык дезе, ыйлап та турза, јайзаҥды јӱзӱн-јӱӱрлеп, шоодып турганча болгон.
Јайзаҥ эки јеҥин кайра шыманып ийеле: «Слердиҥ колыгар кӧдӱрилбей турган болзо, мениҥ колым ого тыгынар» – деп айдала, кижиниҥ баш јанына туруп алала, сын сыртына согордо, кижиниҥ эдинеҥ элдеҥ озо тоозын буркурап тургандый кӧрӱнген, оноҥ ары јолдолып кӧгӧрӧлӧ, јарылып, кан агып ийерде, кижиниҥ калак-сыгыды алмыстана берген. Качан чыбыктап божоордо, кижи талып калган јаткан. Терлеп калган јайзаҥ дезе айыл јаар базып бараадала, арбанып айткан:
– Менле ченежип, бӧкӧркӧп турган болзо, мыныла кожо ӱчӱнчи катап сурултаҥды береримде, кандый ошкош – деп.
Шак ондый јӱрӱм озогы јайзаҥ, каан тужунда јокту алтай улустыҥ јӱрӱми болгон. Ондый уур ла кыйынду јӱрӱмнеҥ алтай албатыны јаҥыс ла Ленинниҥ ле Сталинниҥ баштаган Октябрьский революция айрып, јаҥы јыргалду ла сӱӱмјилӱ јолго бисти экелген деп, Кӱндӱзек ӧбӧгӧн куучындаган.

(1951 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 9-чы кӱнинде чыккан «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте јарлалган)

Мустаҥ бӱткен мундустар

Чалчык Анчинович Чунижеков мундус сӧӧктӱ кижи болгон.

Мундустар – алтай калыктыҥ эҥ јебрен сӧӧктӧриниҥ бирӱзи.
Олордыҥ «мустаҥ бӱткен мундус» деген чолозы муҥјылдыктар ӧдӱп, бистиҥ ӧйгӧ јеткени кайкамчылу. Онойдо, јебрен гунндардыҥ бир кааныныҥ балазы, кижиге барбай, барлу болуп калган. Канай, кайдаҥ баланы тапканын сураарда, мус јийле кӧчӧлӧнип калгам деп, ол актанып айдыптыр. Ол ӧйлӧрдӧ гунндар эмдиги Китайдыҥ Ич Монголия деген автоном аймагында јатканын бичиичи Бронтой Бедюров бойыныҥ ӧйинде бичиген.

***

Ойрот ӧйлӧр керегинде кеп-куучындарда бир айылга јууп ӧртӧгӧн сегис јаан алтай камныҥ ортозында мундустардыҥ «кӱнге кӱйбес кӱреҥ таш, айга кӱйбес алтын таш» деп адаган атту-чуулу Калпас камы болгон. Бир кезек јетирӱлерле, Калпас Пупыйлан камныҥ адазы болгон.
Ойрот каандык јайрадылып турар ӧйлӧрдӧ алтайлардыҥ јери-јуртын тоногон казахтардыҥ башчызы Кочкорбайды мундус сӧӧктӱ Эрелдей баатыр адып ӧлтӱрген.
Аҥчы Бектенекович Чунижеков бойыныҥ угы-тӧзин тоологон бичимелинде Эрелдей јайзаҥ мундустардыҥ Манчак деп јайзаҥыныҥ эҥ кичӱ, алтынчы уулы болгонын бичиген. Манчактыҥ адазы Тадыжок,Тадыжоктыҥ адазы – Мундузак деп темдектеген.

***

Алтайлар Орус каандыктыҥ эл тергеезине кирген ӧйлӧрдӧ Туулу Алтайдыҥ јери-јоны тӧчиндерге (дючина) бӧлилген. 19-чы чактыҥ башталарында јети тӧчинниҥ јӱк бирӱзи, 1-кы тӧчин, тӱндӱктей јаткан ла ого эмдиги Майма, Чамал, Чой, кезектей Шабалин аймактардыҥ јерлери кирген. 1-кы тӧчинди мундус сӧӧктӱ јайзаҥдар башкарган.

***

Эмдиги Майма аймакта Александровка јурт мундустардыҥ Барабаш јайзаҥыныҥ адыла адалганы солун.
Эмери јурт 1868 јылда тӧзӧлгӧн. Барабаш јайзаҥ јаҥы јаҥныҥ некелтелериле кобы-јиктерде јаткан улусты чук јадарга бир јерге тӱжӱрген. Ол арга-чакту, тоомјылу јайзаҥ ла којойым болгон, јаҥыс та элбек саду-толыжу ӧткӱрген эмес, је губернияныҥ Томсктогы башкартузыла таныш кижи болгон.
1871 јылда Барабаш јайзаҥ крестке тӱжӱп, Александр деп адаткан. 1872 јылда ол Эмериде Александр Невскийдиҥ адына серкпе тудуп баштаган ла јурт Александровское деп кубулта адалган.
Јербойыныҥ улузын крестке тӱжӱрери кӧнӱ башталарда, мӱргӱӱл јаҥын солыбаска турган кӧп алтайлар ӧрӧлӧй аймактардыҥ јерлерине кӧчкӧн.

***

«Теҥериде јылдыс кӧп, телекейде мундус кӧп» – деп, мундустар бойы керегинде айдат.
Мундустар тургуза ӧйдӧ Киргизияда (328 муҥ кире), Китайда (12 муҥ кире), Узбекистанда (300 муҥ кире), Венгрияда, Монголияда јуртап јат. Мундустардыҥ јайзаҥы Эдуард Бабрашевтиҥ айтканыла, Алтай Республикада мундус сӧӧктӱ улустыҥ тоозы 3 муҥ кире.

***

Баштапкы алтай бичиичилер Михаил Васильевич Чевалков ло Мирон Васильевич Мундус-Эдоков, бичиичилер Јыбаш Бӧрӱкович Каинчин ле Эзендей Кудачинович Тоюшев, јурукчылар Николай Иванович Чевалков ло Мирослав Павлович Чевалков, баштапкы алтай актрисалардыҥ бирӱзи Анна Петровна Алтарыкова, баштапкы искусствовед билимчи Владимир Иванович Эдоков, билимчилер Василий Николаевич Тадыкин, Ефросинья Николаевна Чунижекова ла Алтайыста ады јарлу кӧп ӧскӧ дӧ улус мундус сӧӧктӧҥ.

Кӧмӱрчи Петешева