Jол ими jылдыстар имдежи

15.03.2022

(«Алтай» ансамбльдыҥ гастроль-jорыгы. Јетире бичилбеген тизӱ)

Быјыл кӱчӱрген айда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала јӱс јылдыгы толор деп бистиҥ кычыраачыларыс јакшы билер. Мынча кире ӧйгӧ ас эмес ӱйелер солунып, редакцияда кӧп улус иштеген, олор башка-башка јылдарда јилбилӱ ле солун јол-јорыктарда турушкан. Бӱгӱн газеттиҥ јӱс јылдыгына учурлай «Алтай» ансамбльдыҥ туй ла одус јыл мынаҥ кайра Монгол јерине јӱрген јол-јорыгы керегинде бичимелди јарлап турубыс.

Чыгыш гран-кыйу. Кандык ай. Тожоҥты jурт. Алтайга база бир jас айланып jат. Анартынаҥ да, бери де jанынаҥ чӧркӧлгӧн jорыкчылар ӧткӱште кӧп болуптыр. Кӱн тодына таптаткан толун-кӱреҥ чырайлар, jарс-марс jаакташ, чур-чуманак табыш. Тожоҥтыда бу кӱнӱҥги jӱрӱм, кӱнӱҥги чӧркӧлиш. Мында Арасей ле Моҥол тергеелердиҥ гран-кыйузы ӧдӧт.
Бис база jол-jорыкта. «Алтай» ансамбльдыҥ артисттери, республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ чыгартулу ишчилери, аргачылар ла газетчилер. Одуска шыку кижи. Кӧстӧгӧн тала — Моҥол jериниҥ Комды аймагы. Бу озодоҥ бери ойрот-ураҥкайлар jуртаган алтай. Jол баштаган билимчи Бронтой Бедюров тӧрӧгӧн-тӧстӱ jон болор, олор бисти сакып јат, тӱрген-тӱкей атаналы деп такып-такып jаактайт.
Jолдо артисттердиҥ ижине аjыкту jӱрдим. Каа-jаазын jаҥыдаҥ ачтым. Августа Актелова энедий буурзак кижи. Алена Челтуева былча айдатаныла аҥылу. Григорий Товаровло бис экӱниҥ гран ары jанына бу экинчи jорыгыс. Койонокко кол чабынган Бельгияны ол ундытпай ла jӱрген болбой. Эмди мен jаҥыс журналист иште. Григорий «Алтай» ансамбльда — артист. Фольклор ӧмӧликтиҥ jааны Владимир Кончев кылык-jаҥыла кезем, кӱӱн-табыла некелтелӱ кижи деп кӧрӱнди.
Чындап, Тожоҥтыдаҥ атанып болбой, jарым тӱш отурган турбайыс. Бис та артист, та jорыкчы, та амыраачы улус. Jарташканчабыс, ороонныҥ гран-кыйузы «кӱрчекте» болды. Бу ӧйдӧ Моҥол jанында Комды каладаҥ келген ээ улустыҥ мойыны сакышка чек чӧйилиптир. Ансамбль болгондо, артисттер эмей деп талт-малт болуп, jорыгысты jаҥыс тал-тӱште кӧндӱктирдис. Уткуп келген моҥолдорды кӧрӱп, кӱӱн-санаабыс ойто кӧдӱрилди.
Jаандар кучактай алыжат. Элем-селем, оком-опом кайда барзын эди. Комдыныҥ кӱӱлик театрыныҥ jааны Байарлык ӧрӧкӧн jарсылдада каткырат. Ол тизезине jетире кӧм ӧдӱктӱ, jылу дээл-тонду. Кара-кӱреҥ чырайында jаҥыс апагаш тиштер кажаҥдайт.
Сомонныҥ культура бӧлӱгиниҥ эпши ишчизи Энхтайван, амыр-энчӱ ле наjылык колбулар аайынча бӧлӱктиҥ качызы Цаган нӧкӧрлӧр уткуул-эзенин орустап jетирезине jакшы айдып, jол узун, атаналы дешти. Эйе, эйе, jаҥыс ла ичкери. Чӧлдӧги наjыларыс бисти энчикпей сакыгылап jат. Тӧрӧӧн-тӧстӱ Комды jерине тургуза ла атаналы, ого кожоҥбылу баралы.
Улу чӧлдиҥ элкем-телкемдериле jарышканча учуртып отурыс. Бирде кошту «Урал», бирде автобузыс озолойт. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ сары «УАЗ» кӧлӱги ортобыста база сыр маҥда. Чӧлдиҥ тоозыны jаҥыс буркурайт. Кӧлӱктерис теҥисле jӱзӱп барып jаткан керептердий кӧрӱнет.
Байа Шатра Шатиновтыҥ «санааларым санаалар, сереҥкедий чӱрчелеҥ» дегениле, тоозын-тобырагы борлогон ӧбӧкӧлӧр jолында эртегизи эзелди. Солун-сорокой тӱштер де болды: кимирт-кимирт ӱндер угулып, алтан айгыр мал киштеди, ама-томо кыйгы-кышкы jаҥыланды. Чаган-Наратанныҥ кара-баjырт кал черӱзи Алтайга кара сагышту келип jат. Jеристе jуучыл баштану jаҥыланат: «Маҥла! Табару! Чак!..» Тӧӧдӧкӧ, Тузан, Карчага баштаган алтай баатырлар ӧштӱге удура чурайт…
Уйку аразында атпаҥ. Эбиреде ол ло ээн чӧл. Кӧӧ-караҥуй тӱн. Теҥериде jылдыстар имдежет. Каа-jаада койчылардыҥ кийис айылдары учурайт. Оттор jалт-малт. Ыҥ-шыҥ. Ойто ло ӱргӱ.
База бир учурал сомдолды. Москва. Темир jолдыҥ перроны. Кара-баjырт албаты-jон. Кыймырт-шакпырт. Торт чымалыныҥ уйазы. Jууйла ӧлӧҥ чаптырган кижи! Бисти вокзалда чоодыр-кара уул уткуды. Артынган jӱктенчиги кайкатты: је ле деген гитара ары калбаҥ, бери калбаҥ. Та канайып алып jӱретен онызын. Jелмер чачы элбеҥ-элбеҥ. Чагылган кӧстӧри караҥ-караҥ. Бойы торт сурт-сурт. Ардак-омок «москвичти» саҥ башка кӧргӧн эдим. Эртенгизинде угуп турар болзо, ол Кончев деп алтай уул болуптыр. База бир кӱннеҥ бис, хакас ансамбльдыҥ туружаачылары, jол-jорыгысты Бельгия jаар улалткан эдибис.
Эмди В. Е. Кончев «Алтай» ансамбльдыҥ башкараачызы. Бис экӱни jакшынак таныштар деп айдарга jараар. Каа-jаада ижинде, кезик аразында айылында болуп турадым. Гитаразын эмдиге коолоткончо. Jӱре-jӱре угар кӱӱниҥ келер. Оҥор романстарды jакшы ойнойт. Анчада ла «Малиновый звонды». Айла, ол бисте алтайлап та бар.

Ӱргӱ уйку арадаҥ
Ӱн угулат алыстаҥ.
Ол эрте таҥ эзини
Оной ойноор болтыр не.
Ол орус чӧл тӱбинде
От jиилектий белелер.
Ол айылына jаныксап
Ойлойт, ыйлайт jӱрегим…

Чӧлӧӧ ӧйдӧ сананып барып jатса, кандый jакшы. Артисттер jырс ла уйкуда. Болот Байрышев, Кара Майманов, Юрий Чендыев, Василий Тишкишев, Света Попошева, Айана Шинжина, Надя Аламчина… Кажызы ла элкем-телкем тӱштер кӧрӱп jаткан болбайдар. Коштой Владимир Кончев ӱргӱлейт. Ӧскӧрип калбай база. Кутус «москвичтеҥ» орды да jок. Ӧй барган ла эмтир. Jирме jылдаҥ ашкан да.
Байан-Ӧлгийге тӱн ортозында jеттис. Эт кайнадым ӧйгӧ тыштанып, коночылык айылдаҥ чайлап алдыс. Ашканада эжик бойдоҥ кебистер jайылыптыр. Ичи-тышты агаштаҥ чабылган наадай-баатырларла кееркедилген. Моҥол келиндер сӱттӱ чайын аскылап, боорсокторын салгылап, мӱн-jармазынаҥ ургулады. «Тойгон-ток, толу-куруй, ток-санаа» деп айдып чыктыс.
Атанар деп турганчабыс, матастарына бештеҥ-алтыдаҥ учкашкан оогош уулчактар чӱрче ле толуп келди. Чӧйгӧндӧр кыҥырт-кыҥырт. Чырайлар кылчас-кылчас. Бу канайып турган кӧлчӱндер. Ала тарый алаатыдыс. Бензиндӱ бакка кӧргӱскилейт. Кӧкjармас, суранчыктап келген уулчактар туру не бу. Бензин деп кайракан мында тен баалу-чуулу jӧӧжӧ болуптыр. Алтынга бодолду сӱркӱшле канайып ӱлежетен. Ары ла токтозын. Jол эмди де узун. Эптештирип, карын бойлорыс бензиндеп ийдибис. Автобустыҥ тискинчизи Толя Борчуковтыҥ бороргон чырайы jарый тӱшти.
Бензин, солярка, керосин мында сурууда. Курсак-тамактаҥ база качалаҥ. Маала ажы, jиилектер jокко jуук. Алдындагызы чылап, Арасейдеҥ ажыра-тежире алып jадары токтогон. Эмди оҥорлордо – jаҥырта тӧзӧш, рынок. Бойлоры бодонып, кайдаҥ-куйдаҥ ам эдерге jатканда. Моҥолдордыҥ кылык-jаҥы уулчактардаҥ иле кӧрӱнди. Учкандар аргалу болзо, бензинниҥ чоргозын ушта тарткадый. Jаан jолго чыкканча, милицияныҥ ишчизине ӱйдеттис. Оноҥ башка та ла та. Моҥолдордо погонду улус бийик тоомjыда деп кӧрӱнди.
Ойто ло тӱн ортозыныҥ ӱкӱ jолы. Эртен эҥирде Комдыда баштапкы ойын-кӧргӱзӱ. Ого бачымдап барып jатпай. Jаҥы таныжыс Байарлыктыҥ айтканыла, амадаган алтайга таҥаары jуукта jедетен эмтирис.
Комды сууны эртенгизинде таҥ jаҥы-jаҥы ла бозорып турарда кечтибис. Бу jерде озо чакта Чадак ла ӧскӧ дӧ алтай jайзаҥдар jадып, мында манjы-кыдаттарга бактырткан деп угуп jӱретем. Алтайлардыҥ калдыктары Комды аймагында ла Байан-Ӧлгийде эмди де бар дежет. Моҥолдор олорды jаҥыс ураҥкайлар деп адагылайт.
Jе бат, элем-селем эзенисти jетирип келген элчи улус Комды сууныҥ эдегинде кӱлӱк кебин тартынган, кӱлӱмjилӱ турус. Jас. Jер эмештеҥ эрип jат. Jаҥыс кечӱ буудактады. Автобузыс тошко тӱшти. Уйкубыс учты. Карын, кӱчтӱ «Урал» аргадады. Оноҥ башка отурып калбай.

Комды суузын
Комургай салып кечейин.
Коо сынду кӧӧркийле
Колдоҥ тудуп ойнойын —

деген озогы кожоҥыс та бар эмей. Айдарда, «Jакшы-jакшы ба, Комды суузы!» Бӱгӱн Мечин jылдыҥ кандык айыныҥ он алтынчы кӱни. Ол таныкту таҥ болуп арткай. Качаннаҥ бери мында болбогон эдис? Jӱс, эки jӱс, ӱч jӱс jыл…? Айса оноҥ кӧп?
Комдыга jер jарып турарда jеттис. Сегизен муҥ эл-jонду чӧлдӧги кала алдыбыска элкем оромдорын jайа салып, айылчыларга эжигис ачык деген тапту уткуды…

Арутай АДАРОВ
«АЧ», 04.05.1992 jыл

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина