Алтайдын Чолмоны

Самолетторды јуу-согушка белетеген «чолмончы»

15.03.2022

Быјылгы јылдыҥ чаган айында Тадынай Мекечинович Тодошевтиҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгы темдектелген. Салымы ла јӱрӱми јилбилӱ ле кӱч болгон бу кижи керегинде эске алып ийерге амадаганыс тегиндӱ эмес. Тадынай Мекечинович Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде јуучыл самолеттордыҥ летчик-механиги болуп, Ил-2, По-2 деген таҥмалу самолетторды јуу-согуштарга белетеген. Јалтанбас јуучыл канча кайралдарла кайралдадып, Јеҥӱниҥ кийнинде партийный иште, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте корреспондент болуп иштеген.

Тодошевтердиҥ угы-тӧзи Шабалин аймактыҥ Апшыйакту, Чичке-Чаргы јурттарынаҥ тарап-таркап барган. Тадынай Мекечинович Апшыйакту јуртта 1922 јылда чыккан. Тодош сӧӧктӱ Тадынайда Тадын аказы, Јакшыбай эјези ле Јайылгак сыйнызы болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, јиит кижи баштапкы ла улустыҥ тоозында јууга атанган. 189-чы авиационный дивизияныҥ Чкаловтыҥ адыла адалган Краснознаменный штурмовой авиационный 615 номерлӱ полкында јуулашкан. Старший сержант, самолетторды јуу-согушка белетеер летчик-механик арткан да јуучылдарла кожо бойыныҥ јуучыл молјузын ак-чек бӱдӱрген.
189-чы авиационный дивизия 1944 јылга јетире Москвадагы јуучыл округтыҥ кейдеги јуучыл бӧлӱктерине кирген. 1944 јылдаҥ ала дивизия 3-чи Украин фронтто јуулашкан. Дивизияны генерал-майор Геннадий Иванович Белицкий, Советский Союзтыҥ Геройы полковник Андрей Александрович Ложечников башкарган. 1945 јылда 615-чи авиационный штурмовой полк Јуучыл Кызыл Мааны орденле кайралдаткан.
Тадынай Мекечинович Ил-2, По-2 деген таҥмалу јуучыл самолетторды јуу-согушка белетеер бӧлӱктиҥ лётчик-механиги болгон. 1941 јылдаҥ ала 1945 јылга јетире старший сержант Тадынай Тодошев Ил-2 самолеттордыҥ 693 јуучыл учуштарын ла По-2 самолеттордыҥ 60 учужын јуу-согушка белетеген ле самолеттордыҥ сынган-ӱрелген авиаприборлорын ойто такып јазаар ишти бӱдӱрген деп, архивтиҥ тӱӱкилик документтеринде айдылат. Ӱрелген приборлорды тӱрген, чыҥдый јазаганы учун алтай јуучыл дивизияда јаан тоомјыда болгон. Бир самолеттыҥ бастыра ӱрелген аппаратура-механизмин бир тӱнге јазап койгон учурал ат-нереге тӱҥейлелген ле бу ат-нерези учун Тадынай Мекечинович «За боевые заслуги» деп медальла кайралдаткан. Јууныҥ башталганынаҥ ала учына јетире ӧйгӧ механик-сержанттыҥ буруузыла бир де самолет ӱрелбеген, оныҥ «колынаҥ» чыккан «теҥериниҥ темир куштары» фашисттерди карамы јоктоҥ јоголткон.
Тадынай Мекечинович Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јуулашканы учун «За боевые заслуги» (1945 ј.), «За взятие Будапешта» (1945 ј.), «За взятие Вены» (1945 ј.), «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-45 гг.» (1945 ј.) медальдарла кайралдаткан.
Совет ороон бу кӱч ле канду јууда Јеҥӱ алган кийнинде алтай јуучыл Алтайына јанып келген.
Јууныҥ кийнинде ол Чичке-Чаргыда јурт Советте иштеген. 1948 јылда алтай кыс Анна (Тарынчак) Топиновнага туштап, биле тӧзӧгӧн. Оныҥ кийнинде партияда ижи башталып јат. Озо ло баштап оны Шабалинде аймакисполкомго иштеерге кычыргандар. Оноҥ Эликманар аймак (эмди Чамал) Шабалин аймактаҥ айрыларда, Тадынай Мекечиновичти бу аймактыҥ бӱдӱреечи комитедине иштеерге ийгендер. 1960-чы јылдардыҥ ортозында ого партияныҥ Майма аймактагы комитединде иштеерге келишкен.
Бу ла 1960-чы јылдардыҥ учында ол «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке корреспондент болуп иштеерге келген. Бичикчи, партияныҥ ижин чокум билер, албатыныҥ јӱрӱмин јакшы оҥдоп турган, улу јууныҥ кату ӧйлӧрин ӧдӱп койгон кижи газетте бойы ла ошкош јуучыл ӱйе корреспонденттерле кожо иштеген. Олор кӧп јорыктап, улусла туштажып, јууныҥ шыразын ӧдӱп келген ороонныҥ орныгу ижине јаан болужын јетирген. Онызы газеттиҥ эски бӱктери, 60-70 јылдардыҥ бичимелдери керелеп јат.
Тадынай Мекечинович ле Анна Топиновна тӧрт бала азырап-чыдаткан. Эмди кӧрзӧбис, олордыҥ балдары ончозы бистиҥ тергееде ады-чуузы чыккан улус. Јаан кызы Светлана Тадынаевна Москвада Плехановтыҥ адыла адалган институтты, јондык билимдердиҥ академиязыныҥ аспирантуразын (Москва), Башкарарыныҥ государственный университединиҥ докторантуразын божоткон. Финляндияда, США-да, Францияда стажировка-ижин ӧткӧн. Экономист болуп КПСС-тыҥ обкомында, крайкомдо (Барнаул) иштеген. Барнаулда культураныҥ институдында, ГАГУ-да экономика деген дисциплинага ӱреткен. ГАГУ-да экономиканыҥ факультедин ачарында Светлана Тадынаевна чике турушкан. Бӱгӱнги кӱнде экономикалык билимдердиҥ докторы амыралтада.
Уулы Сергей Тадынаевич – тергееде ады-чуузы чыккан лор-врач. Ол Барнаулдагы медицинский институтты божоткон, узак јылдарга республикан эмчиликте иштеген. Бӱгӱнги кӱнде республикан јуучыл камыста иштейт. Ол бийик категориялу врач-эмчи.
Ӱчинчи балазы Татьяна Тадынаевна — инженер-экономист, «Горно-Алтайсельстрой» трестте, Шабалиндеги ПМК-да, экономиканыҥ министерствозында экономист болуп иштеген. Бӱгӱн — амыралтада.
Тадынай Мекечиновичтиҥ эҥ ле оогош уулы база ады-јолы јарлу кижи. Анатолий Тадынаевич областной национальный школдыҥ (кийнинде — ресгимназияныҥ) балдарын физкультурала ӱреткен. Ол эмдиге јетире балдарла иштейт. Горно-Алтайсктагы пединститутты, кийнинде Барнаулдагы пединститутты ӱренип божоткон. Бӱгӱнги кӱнде Тодошевтерде баркалар чыдайт.
Тадынай Мекечинович Тодошевле «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте кожо иштеген улустыҥ тоозына Валентина Николаевна Боконокова, Тениш Урматович Тохнин кирип јат. Олордыҥ эске алганыла болзо, јууда јуулашкан Тадынай Мекечинович коркышту иштеҥкей, ижин быжу ла чокум бӱдӱрер кижи болгон. Область ичиле јорыктаза, улусла куучын-эрмек ӧткӱрип, улуска болужарга чырмайатан. Бичимелдеринде јурт јерде јаткан албатыныҥ курч сурактарын јаантайын кӧдӱретен. Онойдо ок арткан улустаҥ ак-чек иш болорын некейтен. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда бойыныҥ ат-нерези керегинде куучындаарга сӱӱбейтен. 1960-70 јылдарда иштеген фронтовик газетчилердиҥ кылык-јаҥы ондый болгон ошкош. Турумкай кылык-јаҥду, мактанбас, иштеҥкей, бойына некелтези јаан улус. Медаль-ордендери шыҥкыражып та турза, јууныҥ кату јылдары керегинде эске аларга сӱӱбес болгон.
Тадынай Мекечинович јуунаҥ јанып келерде, шыркалары бир канча ӧйдӧҥ «ойгонып», амыр бербейтен. 1970-чи јылдардыҥ бажында јуучылдыҥ јӱрегинде оорузы јаандап баштаган. Јуучыл-журналист «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте иштеп турала, 1974 јылда јаан оорудаҥ улам јада калган.
Тадынай Мекечинович Тодошевтий улустыҥ эткен кереги, јӱрген јӱрӱми, Тӧрӧли учун берген кӱчи, ат-нерези качан да ундылбас учурлу. Алтай јеристиҥ атту-чуулу јуучыл уулдарыныҥ ла кыстарыныҥ ӧткӧн кӱч јолы тӱӱкилик бичиктерде алтын таныктарла бичилип, эл-јон ортодо, бала-баркаларына јажына эзем болуп артып калар.

Айгуль МАЙМАНОВА